Szerlit

Szerlit
	Właściwości chemiczne i fizyczne
Inne nazwy	Shörl, Szerl
Skład chemiczny	NaFe3(Al,Fe)6(BO3)3[Si6O18](OH)4
Twardość w skali Mohsa	7-7,5
Przełam	nierówny, muszlowy
Łupliwość	niewyraźna według (10−1−1)
Pokrój kryształu	słupkowy, igiełkowy, asymetryczny, podłużnie prążkowany
Układ krystalograficzny	trygonalny
Topliwość	1100–1350 °C zależnie od składu chemicznego
Właściwości mechaniczne	kruchy
Gęstość minerału	3,10–3,25 g/cm³
	Właściwości optyczne
Barwa	czarna
Rysa	biała
Połysk	szklisty, półtłusty
Współczynnik załamania	nω 1,640-1,650 nε1,622-1,654
Inne	dwójłomność Δ=0,022-0,038, optycznie ujemny
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Szerlit, Schörl, Szerl – minerał z gromady krzemianów, zaliczany do krzemianów pierścieniowych. Czasami, szczególnie w starszej literaturze jest opisywany jako borokrzemian. Należy do grupy turmalinu, tworząc szeregi izomorficzne z elbaitem i drawitem^[1]. Nazwa pochodzi od starogermańskiego terminu schörl, oznaczającego minerały płonne towarzyszące rudzie.

Charakterystyka

Właściwości

Jest minerałem kruchym, słabo przeświecającym. Zazwyczaj jest czarny, ale bywa także ciemnozielony, brunatnoczarny, ciemnoniebieski, zielono- i niebieskoczarny^[2]. Stanowi najbardziej rozpowszechniony minerał z grupy turmalinów^[1]. Przy ogrzewaniu wykazuje efekt piroelektryczności, a przy naciskaniu piezoelektryczności. Występuje w skupieniach promienistych, włóknistych i ziarnistych^[2].

Powstawanie

Schörl powstaje w granitach, pegmatytach, utworach hydrotermalnych, skałach metamorficznych (grejzenach, skarnach, gnejsach, łupkach łyszczykowych) oraz w złożach okruchowych^[1]^[2].

Minerały towarzyszące

Szerlit tworzy kryształy mieszane drawitem (przede wszystkim odmianami magnezowymi) i elbaitem (odmiany litowo-glinowe)^[1]. Najczęściej występuje z berylem, almandynem, topazem, kasyterytem, ortoklazem, mikroklinem, albitem, kwarcem lub fluorytem^[2].

Krystalochemia

Jak i w innych turmalinach, tak i w szerlicie podstawowym elementem strukturalnym jest heksagonalny pierścień utworzony z tetraedrów krzemotlenowych [SiO₄]⁴⁻ tworzących złożony anion kompleksowy [Si₆O₁₈]¹²⁻. Do wierzchołków skierowanych zgodnie z osią krystalograficzną Z przyłączają się kationy Fe²⁺, Mg²⁺, Fe³⁺, Al³⁺, występujące w otoczeniu sześciu anionów O²⁻, OH⁻ i F⁻. Analizy chemiczne wykazują bardzo zróżnicowany skład chemiczny: do 44% SiO₂, 44% Al₂O₃, 12% BO₃, 36% Na₂O, 36% FeO, a także MnO, Cr₂O₃, Ti, Sn, P, Be, Cu, Ba, Cs i in.

Geneza

Powstaje wskutek borowej pneumatolizy związanej z magmą granitową. Pojawia się w granitoidach oraz pegmatytach granitowych. Jest obfity wśród skał zmetamorfizowanych wskutek metasomatozy kontaktowej (głównie pneumatolizy) – grejzeny, skarny, kwarcyty turmalinowe. W tej strefie może tworzyć także skały turmalinowe, związane z turmalinizacją skał starszych.

Minerały podobne

Minerałami podobnymi do szerlitu są: hornblenda, aktynolit, beryl, andaluzyt, ilwait.

Występowanie

Szerlit jest częstym minerałem stref kontaktowych, pegmatytowych, zgrejzenizowanych itp.

Jego dobrze wykształcone kryształy występują przede wszystkim w Niemczech (St. Andreasberg, Harz Mt), Anglii (Bovey Tracey, Devon); Włochszech (san Piero in Campo, Elba); Rosji (Murzinka, Ural), USA (Haddam, Middlesex Co., Connecticut, Pierrepont, St. Lavrence Co., New York, Stony Point, Alexander Co., Statesville, Iredell Co., north Carolina, Litte Three mine, Ramona, san Diego Co., California); Meksyku (Santa Cruz); Brazylii (Bom Jesus de Lappa I Meddes Pimental, Minas Gerais); Namibii (Anibib I Farm etemba); Afganistanie (Nuristan district, Langhman province), Madagaskarze, Mozambiku, Czechach, Francji, Szwecji, Pakistanie oraz Australii^[1].

W Polsce turmaliny występują głównie na Dolnym Śląsku i w Tatrach Zachodnich (Czuba Goryczkowa). Na Dolnym Śląsku są pospolite, ale brak większych przezroczystych odmian. Do celów zdobniczych nadają się czarne schorle z Gór Sowich. Najpiękniejsze turmaliny (do 20 cm) znajdują się w okolicach Piławy Dolnej, Bielawie, Owiesna, Zagórza Śląskiego i Gilowa, gdzie występują także "słońca turmalinowe", największe (70x30x20 cm) zostało znalezione w Lutomii. Schorle pojawiają się również na kontakcie granitognejsów z łupkami na Pogórzu Izerskim (Czerniawa-Zdrój, Wzgórze Kamień k. Mirska)^[3]^[1]^[2].

Turmaliny można znaleźć także m.in. w Górach Izerskich, Michałkowej, Kowarach, Karpaczu, Lutomii Górnej, Różanej, Walimiu, Rzeczce, Jugowie, Łomnicy k. Jeleniej Góry, Strzegomiu, Żółkiewce, Szklarach, Koźmicach k. Ząbkowic Śląskich^[3]^[1]^[2].

Zastosowanie

Głównie znaczenie naukowe i kolekcjonerskie.
W dawniejszych czasach był stosowany jako kamień do wyrobu biżuterii pogrzebowej.
rzadko stosowany jako kamień ozdobny^[1].

Galeria

Szerlit z akwamarynem z Gór Erongo w Namibii
Schorl z Pakistanu
Szerlit z Gór Sowich
Szerlit z zielonym fluorytem z Gór Erongo w Namibii

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h JanJ. Parafiniuk JanJ., Atlas Minerałów 200 najważniejszych minerałów, s. 232 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f EligiuszE. Szełęg EligiuszE., Minerały i Skały Polski, s. 226 .
↑ ^a ^b RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i ozdobnych .

Bibliografia

A. Bolewski, Mineralogia szczegółowa, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1982, ISBN 83-220-0151-7.
E. Szełęg, Atlas minerałów i skał, wyd. „Pascal”, Bielsko-Biała 2007, ISBN 978-83-7513-138-3.
J. Żaba, Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów, wyd. Videograf II, Chorzów 2006, ISBN 978-83-7183-385-7.

[:0-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h JanJ. Parafiniuk JanJ., Atlas Minerałów 200 najważniejszych minerałów, s. 232 .

[:1-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f EligiuszE. Szełęg EligiuszE., Minerały i Skały Polski, s. 226 .

[:2-3] RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i ozdobnych .

[1]

[2]

[3]