Nobilitacja
Nobilitacja (z łac.), poza popularnym znaczeniem słownikowym – uszlachcenie, czyli przejście do stanu szlacheckiego osoby (szlachectwo osobiste) lub osoby i jej rodziny (szlachectwo dziedziczne), niemających dotąd tytułu szlacheckiego. Nobilitacji dokonywała osoba panująca, panujący nadawał także danej rodzinie herb. Często uszlachceniu towarzyszyła też adopcja do istniejącego rodu heraldycznego.
W Polsce niechęć szlachty do nadmiernego rozszerzania stanu szlacheckiego spowodowała od końca XVI wieku zanik automatycznej nobilitacji królewskiej na prośbę przez adoptującego, również ograniczyła nobilitacje królewskie. W obu przypadkach wymagana była początkowo wiedza[1], a później i zgoda Sejmu Rzeczypospolitej[2]. Niektórzy polscy władcy (m.in. Stanisław Leszczyński, Stanisław August Poniatowski) obchodzili te ograniczenia, stosując tzw. nobilitacje sekretne, bez potwierdzenia sejmowego. Taka nobilitacja nie dawała faktycznie żadnych prerogatyw polskiego szlachectwa i była stosowana głównie wobec cudzoziemców. Bez zgody sejmu niektórzy królowie nadawali także szlachectwo osobiste, bez prawa dziedziczenia, nadając tytuł Kawalera Złotej Ostrogi. Nobilitacje, także te sekretne, stanowiły często sposób zasilenia skarbca monarszego lub zjednania stronników. Dlatego m.in. prawo do nobilitacji uzurpowali sobie także np. biskupi krakowscy, jako książęta siewierscy.
Możliwa była także forma nobilitacji zbiorowej, jak w przypadku nobilitacji miasta Lwowa, gdy w 1658 Jan Kazimierz podniósł wszystkich mieszkańców miasta do godności szlacheckiej[3]. Choć niektórzy twierdzą, że nobilitowano wtedy nie mieszczan, ale miasto jako takie, by stworzyć konstrukcję prawną uzasadniającą jego udział w Sejmie. Faktem jest, że w Galicji dobra tabularne obok szlachty mieli prawo posiadać mieszczanie Lwowa, tworząc w ten sposób polski odpowiednik angielskiej gentry – właścicieli ziemskich nie posiadających tytułu szlacheckiego. Taki właściciel dóbr tabularnych egzekwujący związane z nimi prawa dominialne to odpowiednik angielskiego lord-of-the-manor niebędącego parem.
W większości monarchii od końca XVIII w. nobilitacja była w niektórych przypadkach rutynowa i wręcz automatyczna, np. po odsłużeniu w odpowiednim stopniu oficerskim lub na stanowisku urzędnika państwowego lub sądowego określonych lat, po otrzymaniu wyższego stopnia oficerskiego lub przyjęciu do wysokiego orderu. Na ziemiach polskich było to szczególnie powszechne w okresie zaborów, zwłaszcza w zaborze rosyjskim i austriackim.
Świeżo mianowana szlachta miała zazwyczaj mniej przywilejów i stała niżej w hierarchii niż szlachta rodowa, mogąca poszczycić się pochodzeniem od rodów panów feudalnych lub rycerskich[4]. Nobilitacja mogła być warunkowa, uzależniona od spełnienia określonych nakazów czy zakazów[5].
Dziś nobilitacja automatyczna jest również powszechnie praktykowana w większości monarchii, np. w Wielkiej Brytanii, każdy sędzia Sądu Najwyższego automatycznie zostaje parem po kilkunastu latach sprawowania urzędu. Najczęściej tytuły szlacheckie nadawane automatycznie nie są dziedziczne.
Przypisy
edytuj- ↑ Volumina legum t. 2, s. 187 Plebeiorum nobilitatio z 1587: "Ustanawiamy aby plebei nie byli kreowani na szlachectwo, iedno na Seymie, za wiadomością Panów Rad, albo w woyszcze, dla znacznego w męstwie poczynania y dzielności."
- ↑ Tamże, s. 390, O nowey szlachcie z 1601, każdego takowego szlachectwo konstytucyą objaśniać będziemy, kandydatury na wniosek Senatu i posłów a z wojska – hetmana, zaznaczono przy tym, że uszlachcenie poddanego uzależnione jest od zgody jego pana. W 1613 postanowiono, że wszyscy mający dyplomy szlachectwa wydane po roku 1601 mają je przedstawić na Sejmie dla potwierdzenia (t. 3, s. 83 O nowey szlachcie). W 1676 nobilitując grupę wojskowych na wniosek hetmański zaznaczono, że odtąd kandydat musi mieć poparcie sejmiku (t. 5, s. 219).
- ↑ Andrzej Kępiński: Ukraina – po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 86, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
- ↑ W 1626 obłożono nową szlachtę podatkiem 10 złotych od łanu ponad pobory na tym sejmie uchwalone, pod karą konfiskaty majątku (t. 3, s. 247). W 1662 nastąpiło ograniczenie sprawowania poselstw na Sejm do szlachty rodowitej (t. 4 s. 395). W 1669 zabroniono nowej szlachcie sprawowania urzędów i godności aż do trzeciego pokolenia, z wyjątkiem zasłużonych, co musiało być indywidualnie zaznaczone w uchwale sejmowej (t. 5, s. 15n).
- ↑ Począwszy od 1673 nobilitacja i indygenat zostały zastrzeżone dla katolików (t. 5, s. 79), dla dysydentów uzależnione od konwersji (np. 1683, tamże, s. 328). W 1775 postawiono warunek, że nobilitowany powinien nabyć dobra ziemskie wartości 50 000 złotych w ciągu jednego roku (t. 8 s. 164). W 1790 przedłużono ten termin do 3 lat, równocześnie w ciągu roku i sześciu tygodni nobilitowany powinien uiścić przepisaną opłatę stemplową (t. 9, s. 193). Tylko wyraźna wola Sejmu mogła zwolnić od tych obowiązków (przykłady tamże).
