Wikipedia

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

kościół pofranciszkański z XIV w.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu – pierwotnie franciszkański, w latach 1557–1724 w rękach protestantów, w latach 1724–1821 bernardynów, od 1830 roku parafialny.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
Zabytek: nr rej. A/406 z 24 października 1929
kościół parafialny
Ilustracja
Kościół Wniebowzięcia NMP
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Toruń

Adres

ul. Panny Marii 2
87-100 Toruń

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu

Wezwanie

Wniebowzięcia NMP

Położenie na mapie Torunia
Mapa konturowa Torunia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Ziemia53°00′39,60″N 18°36′08,68″E/53,011000 18,602410
Multimedia w Wikimedia Commons
Usytuowanie świątyni na planie toruńskiej starówki

Kościół uchodzi za jeden z symboli Torunia[1]. Mieści się przy ul. Panny Marii 2, w północo-zachodnim narożniku Rynku Staromiejskiego[1][2]. Przy jej południowym krańcu znajduje się dawna furta klasztorna, obecnie pełniąca funkcję plebanii[3][4].

Historia

edytuj
 
Sarkofag królewny Anny Wazówny

Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 roku[1]. W 1243 roku w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania[5]. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim[6]. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników[7]. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta[8]. Od 1557 roku kościół był użytkowany przez protestantów[9]. W 1565 roku umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 roku przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie[10]. Z kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586 r. do śmierci w 1609 roku)[11]. Od XVI wieku w kościele byli chowani przedstawiciele patrycjatu Torunia wyznania ewangelickiego, po 1724 roku również polską szlachtę. W 1636 roku w kościele pochowano Annę Wazównę, zmarłą w 1625 roku[9].

W wyniku tumultu toruńskiego z 1724 roku kościół odebrano luteranom i przekazano bernardynom[9]. W 1798 roku rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty[12]. Pierwotny wygląd szczytów i dachów jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera[13]. W 1821 roku zakon bernardynów uległ kasacji, a kościół przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca[14]. Budynki klasztorne rozebrano rok później[15]. 10 lat później kościół został siedzibą nowej parafii[9]. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele[15]. Od lipca 1938 roku do września 1939 roku wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski[16].

Fazy budowy

edytuj
  • Pierwszy kościół z ok. połowy XIII w.[17] był prostokątną budowlą salową o długości ok. 18 m, szerokości ok. 8 m i wysokości 12 m[18]. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto[18].
  • W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem (podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione[19]. Nieznany jest kształt zachodniej części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą[20].
  • W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego ustalenia[21]. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej szerokości przy zachowaniu dotychczasowej wysokości (ok. 18 m)[22].
  • Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.[23][24].

Architektura

edytuj

Jest to trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży[25]. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku Staromiejskiego i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych[26]. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg[27]. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem[28]. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej[29]. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji[28]. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka[30]. Górą przez wszystkie elewacje biegnie fryz z motywem czteroliścia[31].

Wnętrze o wysokości 27 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi[32]. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła[33].

Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami[27]. Do muru tego ok. połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 roku[34].

Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła[35].

Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza[36]. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki)[37].

Wyposażenie i wystrój

edytuj
 
krużganki
 
Wnętrze w kierunku wschodnim
 
Stalle w prezbiterium
 
Epitafium Mochingerów (ok. 1590)

Z okresu franciszkańskiego w kościele zachowały się elementy gotyckiego wyposażenia wnętrza:

  • drewniane dębowe stalle, dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerki średniowiecznej[38];
  • późnogotycki krucyfiks z ok. 1510–1520[39].

W kościele znajduje się również dzwon św. Wawrzyńca, pochodzący z 1386 roku. Jest to jeden z najstarszych dzwonów w Polsce[40].

Poza kościołem eksponowane są:

  • fragmenty witraży z końca XIV w. (od lat 50. XX wieku w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[41];
  • ołtarz główny (tzw. poliptyk), od 1990 roku w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej w Pelplinie. W części środkowej znajdowała się rzeźba przedstawiająca Koronację Maryi, po jej obu stronach złocone i posrebrzane figury świętych[42];
  • dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380–1400 (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[43][44]

Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne[45]. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-1390 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i Marię Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego[46]. Polichromie te należą do wybitnych osiągnięć średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich[45]. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się malowidła Sceny z życia św. Franciszka (również: Kazanie do ptaków)[47] oraz nie mająca tytułu scena z łodzią (z 2. ćw. XV wieku)[48].

Z okresu protestanckiego pochodzą renesansowe, manierystyczne i wczesnobarokowe elementy wyposażenia[49]. Należą do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów z 1594 roku, z obrazem malarza Fabiana, przedstawiającą chrzest Chrystusa na tle panoramy Torunia[50], poza tym epitafia Mochingerów, rodziny von den Linde (sprzed 1586)[51], Strobandów (1590 roku, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke)[52][53], Stadtländerów (1683 rok)[54], Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653 rok)[55], Wolfa Pistorisa[56]. W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto pochodzące z tego kościoła epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena[57]. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego oraz manierystyczna ambona (1605 rok)[58].

W 1636 roku w mauzoleum wzniesionym przy drugim od wschodu przęśle prezbiterium, od strony północnej, pochowano królewnę szwedzką Annę Wazównę, która zmarła w 1625 roku w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście[59]. Barokowe mauzoleum wykonane w czarnym marmurze i białym alabastrze ma formę półkolistej kaplicy, do której prowadzi portal[60][61].

Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie z okresu, gdy kościół należał do bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z 1731 roku dzieła Jana Guhra i Chrystiana Kynasta[62][61]. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728–1729[63].

Na przełomie XIX i XX w. (lata 1898–1916) powstały neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru[64].

Organy

edytuj
Osobny artykuł: Organy w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu.

Instrument zbudowany w 1609 roku przez Hansa Hewigkena z Neustadt (Szlezwig-Holsztyn)[65]. W latach 1923–1925 został całkowicie przebudowany przez Dominika Biernackiego z Włocławka[66]. W 1976 roku wprowadzono modernizacje techniczne (W. Przytulski z Oliwy)[67]. Z elementów historycznych zachowały się tylko szafy organowe[68].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Domasłowski 1998a ↓, s. 7.
  2. ↑ Kościół Mariacki w Toruniu. toruntour.pl. [dostęp 2024-05-20].
  3. ↑ Kamienica ul. Panny Marii 2. turystyka.torun.pl. [dostęp 2024-06-08].
  4. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 83.
  5. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 8.
  6. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 8–11.
  7. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 11–12.
  8. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 12–13.
  9. ↑ a b c d Niedzielska 1992 ↓, s. 11.
  10. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 13–14.
  11. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 16.
  12. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 22.
  13. ↑ Kruszelnicki 1985 ↓, s. 105.
  14. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 11, 32.
  15. ↑ a b Domasłowski 1998a ↓, s. 23.
  16. ↑ Zadura 2005 ↓, s. 581.
  17. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 20.
  18. ↑ a b Nawrocki 2005 ↓, s. 30.
  19. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 32.
  20. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 33.
  21. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 49–50.
  22. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 49.
  23. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 51.
  24. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 57.
  25. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 31.
  26. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 31, 46.
  27. ↑ a b Jarzewicz 1998 ↓, s. 46.
  28. ↑ a b Jarzewicz 1998 ↓, s. 31–32.
  29. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 48–49.
  30. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 34.
  31. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 45.
  32. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 32, 39.
  33. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 41–42.
  34. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 46–47.
  35. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 80–81.
  36. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 69.
  37. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 73.
  38. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 105–106.
  39. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 104, 223.
  40. ↑ Sumowska 2021 ↓, s. 11.
  41. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 100–101.
  42. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 84, 89.
  43. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 103.
  44. ↑ Dzienis 2015 ↓, s. 104.
  45. ↑ a b Domasłowski 1998b ↓, s. 89.
  46. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 89, 92, 95.
  47. ↑ Błażejewska 2005 ↓, s. 81.
  48. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 98–99.
  49. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 131.
  50. ↑ Birecki 2005 ↓, s. 289.
  51. ↑ Birecki 2005 ↓, s. 288.
  52. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 135.
  53. ↑ Wawrzak 2005 ↓, s. 304.
  54. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 145.
  55. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 144.
  56. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 146.
  57. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 149–150.
  58. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 116, 120.
  59. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 123–125.
  60. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 125–126.
  61. ↑ a b Tajchman 2005 ↓, s. 442.
  62. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 159.
  63. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 166–167.
  64. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 170–172.
  65. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 323.
  66. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 326–327.
  67. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 331.
  68. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 342.

Bibliografia

edytuj
  • Piotr Birecki: Wyposażenie wnętrza kościoła Mariackiego w Toruniu w okresie Reformacji. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Anna Błażejewska: Czternastowieczny wystrój kościoła Mariackiego w Toruniu: duchowość franciszkańska a pobożność miejska. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Jerzy Domasłowski: Zarys dziejów. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Marian Dorawa: Organy kościoła Mariackiego w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Monika Dzienis. Rzeźba Chrystusa z grupy Koronacji Marii z dawnego ołtarza głównego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Zagadnienie stylu. „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”. XLVI, 2015. 
  • Jarosław Jarzewicz: Architektura. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Zygmunt Kruszelnicki: Jerzy Fryderyk Steiner (1704–1766) rysownik toruński. W: Józef Poklewski (red.): Artyści w dawnym Toruniu. Warszawa-Poznań-Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.
  • Zbigniew Nawrocki: Kościół Mariacki w Toruniu – budowa i przebudowy w świetle odkryć w ostatnim ćwierćwieczu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
  • Alicja Sumowska: Porządek dnia w dawnym Toruniu. Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 2021. ISBN 978-83-66208-20-9.
  • Jan Tajchman: Dostosowanie prezbiterium kościoła Mariackiego w Toruniu do liturgii posoborowej. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Małgorzata Wawrzak: Ambona z kościoła Mariackiego na tle kultury artystycznej Torunia początku XVII wieku. Próba odczytania programu artystyczno-ideowego. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Robert Zadura: Bł. ks. Stefan Wincenty Frelichowski – wikary parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kościół_Wniebowzięcia_Najświętszej_Marii_Panny_w_Toruniu&oldid=74580120”