Język paszto
Język paszto (pasztuński, znany także jako afgański[1]; nazwa własna پښتو [pəʂ'to]) – język należący do rodziny języków indoeuropejskich. Jest to język urzędowy (obok dari) w Afganistanie. Językiem tym posługują się Pasztuni na znacznym terenie rozciągającym się od Heratu w północno-zachodniej części Afganistanu, przez Farah (na zachodzie), Kandahar (na południu), po Dżalalabad (na wschodzie) i dalej aż po Peszawar w zachodnim Pakistanie[1]. Ponieważ od rozpoczęcia radzieckiej interwencji w Afganistanie dochodziło do masowych migracji oraz exodusu do krajów ościennych, głównie do Pakistanu i Iranu, trudno oszacować dokładną liczbę osób mówiących w paszto. Uważa się, że około 50% mieszkańców Afganistanu posługuje się tym językiem jako pierwszym, a 10% jako drugim[2]. Używa go na co dzień około 8 milionów Afgańczyków, 6 milionów osób w Pakistanie oraz pięćdziesiąt tysięcy w Iranie[3].
| Obszar |
Pakistan, Afganistan i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
40–50 milionów | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Afganistan | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | ps | ||||||
| ISO 639-2 | pus | ||||||
| ISO 639-3 | pus | ||||||
| IETF | ps | ||||||
| Glottolog | pash1269 | ||||||
| Ethnologue | pus | ||||||
| GOST 7.75–97 | пуш 550 | ||||||
| WALS | psh | ||||||
| SIL | PUS | ||||||
| Występowanie | |||||||
.svg)
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język pasztuński wraz z językami staroperskim, nowoperskim, kurdyjskim, beludżi oraz wymarłymi dialektami średniowiecznymi należy do grupy języków irańskich, którymi posługuje się około 170 milionów ludzi na terytorium rozciągającym się od wschodniej Turcji po Pakistan i zachodnią część Indii.
Istnieją dwie podstawowe odmiany: paszto w Afganistanie, której wersja standardowa oparta jest na dialekcie miasta Kandahar oraz pachto w Pakistanie, oparta na dialekcie Peszawaru. Artykuł 35. Konstytucji Afganistanu głosi, że do obowiązków państwa należy przygotowanie programu rozwoju i umocnienia pozycji paszto jako języka urzędowego[2].
Do zapisu tego języka używa się zmodyfikowanego pisma arabskiego. Najstarsze zabytki literackie pochodzą z XIII w.
Fonetyka
edytujSamogłoski
edytujOprócz tego istnieją dyftongi: [aj], [aw] i [əj].
Spółgłoski
edytuj| dwuwargowe | zębowe | szczytowe | zadziąsłowe | podniebienne | miękkopodniebienne | języczkowe | krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p b | t d | ʈ ɖ | k ɡ | q | ʔ | ||
| szczelinowe | f | s z | ʂ ʐ | ʃ ʒ | x ɣ | h | ||
| zwarto-szczelinowe | ʦ ʣ | ʧ ʤ | ||||||
| nosowe | m | n | ɳ | |||||
| półotwarte | w | l | j | |||||
| drżące | r | ɺ̢ |
Spółgłoski [f], [q] i [ʔ] występują tylko w zapożyczeniach i są zastępowane przez osoby niewykształcone przez [p], [k] i zero dźwięku.
W dialekcie peszawarskim spółgłoski szczelinowe szczytowe [ʂ] [ʐ] są zastępowane przez spółgłoski miękkopodniebienne [x] i [g], dlatego dialekt ten określany jest jako pachto. W Kwecie są one wymawiane jako [ʃ] [ʒ], a w Paktii jako [ç] [j].
Dźwięk [ɺ̢] występuje na początku i w środku wyrazu, ale w pozycji wygłosowej jest zastępowany przez [ɻ].
Gramatyka
edytujJęzyk paszto stosuje szyk zdania SOV. Wyraz określający poprzedza określany. Nie ma rodzajników. Istnieją dwa rodzaje: męski i żeński i dwa przypadki: mianownik i obiektyw, spełniający funkcję dopełniacza i biernika. W czasie przeszłym zdania są budowane tak jak w językach ergatywnych – podmiot w obiektywie, dopełnienie w mianowniku. Wiele czasowników odmienia się za pośrednictwem czasownika posiłkowego kṛo – „czynić”, na przykład xkol kṛo – „całować”, dosłownie „czynić pocałunek”; milaw kṛo – „przedstawiać”.
Podstawowe wyrażenia
edytujPowitania
edytuj- assalam alaykum – pokój wam – zwykłe powitanie
- walaykum – i wam pokój (odpowiedź na powitanie)
- salam – pokój – krótka wersja powitania
- stəray mə še – dosł. nie bądź zmęczony; do pracującego mężczyzny
- stəra mə še – dosł. nie bądź zmęczona; do pracującej kobiety
- xwar mə še – dosł. nie bądź chory; odpowiedź na powyższe; do mężczyzny
- xwara mə še – dosł. nie bądź chora; do kobiety
Pytania o zdrowie
edytuj- cənga je – jak się masz (i do kobiet, i do mężczyzn)
- (ʂə) ǰoṛ ye? – czy jesteś zdrów? (do mężczyzn)
- (ʂa) ǰoṛa ye? – czy jesteś zdrowa? (do kobiet)
- pə xayr ye? – dosł. czy jesteś w dobru? (i do kobiet, i do mężczyzn)
Podziękowania
edytuj- mehrabani – dziękuję (dosł. uprzejmość, dobroć)
- tašakur – dziękuję
- salamat ose – dziękuję (dosł. żyj zdrów/zdrowa)
Pożegnania
edytuj- xuday pə aman – do widzenia (dosł. w Bożej opiece)
- pə məxa de ʂa – do widzenia (dosł. w twoją twarz dobro)
Liczebniki
edytuj- 1 yaw
- 2 dwa
- 3 dre
- 4 calor
- 5 pindzə
- 6 špaʐ
- 7 owə
- 8 atə
- 9 nə
- 10 ləs
Przypisy
edytuj- ↑ a b Kłagisz 2008 ↓, s. 79.
- ↑ a b Kłagisz 2008 ↓, s. 81.
- ↑ G. Morgenstierne. Afghanistan vi. Paṧto // Encyclopædia Iranica, Online Edition, 1982.
Bibliografia
edytuj- Mateusz Kłagisz. Perskie (dari) zapożyczenia oraz kalki językowe w języku paszto. „Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis”. 125, 2008. (pol.).
