54 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych

54 pułk piechoty Strzelców Kresowych (54 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego.

54 pułk piechoty
Strzelców Kresowych
12 pułk strzelców polskich
Ilustracja
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

1919

Rozformowanie

1939

Nazwa wyróżniająca

Strzelców Kresowych

Tradycje
Święto

18 sierpnia
11 kwietnia (1928–1937)
28 czerwca (1937–1939)

Nadanie sztandaru

1921

Rodowód

12 Pułk Strzelców Polskich

Kontynuacja

12 Brygada Zmechanizowana

Dowódcy
Pierwszy

płk armii franc. Schneider

Ostatni

ppłk dypl. Franciszek Pokorny

Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska
wojna polsko-bolszewicka
bitwa pod Barem (3–4 VII 1920)
bitwa pod Husiatynem (16–19 VII 1920)
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja

garnizon Tarnopol

Rodzaj sił zbrojnych

wojsko

Rodzaj wojsk

piechota

Podległość

6 Dywizja Strzelców Polskich
12 Dywizja Piechoty
18 DP (IV 1920)

Pułk wywodzi swój rodowód z jednostek Armii Polskiej we Włoszech. Sformowany we Francji na bazie 404 pułku piechoty pod nazwą 12 pułk strzelców polskich. W maju 1919 został przetransportowany do Polski, początkowo ulokowany na froncie przeciwniemieckim, a potem wysłany na front wojny polsko-ukraińskiej. Od 1920 walczył na froncie przeciwbolszewickim. Bronił między innymi Lwowa. Po wojnie początkowo pełnił służbę na linii demarkacyjnej, a następnie został dyslokowany do Tarnopola. Tu stacjonował do 1939 wchodząc w skład 12 Dywizji Piechoty. W jej też składzie walczył w wojnie obronnej 1939.

Formowanie i zmiany organizacyjne

edytuj
 
Polski obóz wojskowy w La Mandria di Chivasso – poświęcenie sztandarów
 
Transport koleją oddziałów Armii generała Józefa Hallera z Francji do Polski; 1919 r.
 
Transport oddziałów Armii Hallera z Francji do Polski; żołnierze przy pociągu
 
Szlak bojowy 54 ppsk 1919–1921[1]

4 kwietnia 1917 prezydent Republiki Francuskiej Raymond Poincaré podpisał dekret o formowaniu na czas wojny autonomicznej Armii Polskiej pod polskim sztandarem i francuskim dowództwem. 4 października Naczelne Dowództwo nad tworzonym wojskiem powierzono gen. Józefowi Hallerowi, zaś kierownictwo polityczne sprawował nad nią Komitet Narodowy Polski w Paryżu[2]. Główną bazę rekrutacyjną dla formowanych jednostek stanowili teraz Polacy z Galicji – byli żołnierze armii austro-węgierskiej przebywający w obozach jenieckich na terenie Włoch. W grudniu w obozie La Mandria di Chivasso utworzono Pułk Piechoty im. Francesco Nullo. Organizatorem i jego pierwszym dowódcą został por. Stefan Kluczyński, zaś dowódcami batalionów por. Piotr Sosialuk, por. Kałuski i por. Walczak[3].

14 kwietnia 1919 roku w miejscowości Xertigny, w Lotaryngii, na bazie francuskiego 404 pułku piechoty oraz II batalionu 4 pułku strzelców im. Francesca Nullo sformowany został 12 pułk strzelców polskich[4]. Jednostka weszła w skład 6 Dywizji Strzelców Polskich. Pułk posiadał uzbrojenie i wyposażenie pochodzące z magazynów francuskich. Podstawowym środkiem walki był karabin Lebel wz. 86/93, ręczny karabin maszynowy Chauchat wz. 15 oraz ciężki karabin maszynowy Puteaux-Hotchkiss wz. 14. Żołnierzom wydano również umundurowanie francuskie wykonane z błękitnego sukna, które w późniejszym czasie uzupełniono o polskie emblematy[5]. Pułk składał się z dowództwa, trzech batalionów, każdy po trzy kompanie strzeleckie[a] i jedna kompania karabinów maszynowych oraz kompanii zafrontowej[b]. Dowódcą pułku został oficer francuski, dotychczasowy dowódca francuskiego 404 pp płk Schneider. Dowódcami batalionów i kompanii również byli oficerowie armii francuskiej[6].

15 maja 1919 roku w Girancourt oddział załadowany został na transport kolejowy i skierowany do Polski. Po czterech dniach pułk przybył do Różana, a następnie przemaszerował do Aleksandrowa Łódzkiego[4]. Tam stanowił odwód sił zgromadzonych na froncie przeciwniemieckim[7]. W związku z przyjęciem przez Niemcy warunków pokojowych, możliwe stało się wykorzystanie oddziałów Armii gen. Hallera w ofensywie przeciwko wojskom Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W nocy z 23 na 24 czerwca 1919 roku jednostka skierowana została transportem kolejowym ze Zgierza, przez Lwów do Zadwórza, na front przeciwukraiński[8]. 28 czerwca 12 psp wszedł do walki i przełamał silnie umocnione pozycje ukraińskie pod Gołogórami. Do końca dnia opanował wschodni brzeg rzeki Złota Lipa, biorąc do niewoli pod Cienieńrzycami cały ukraiński batalion. Prowadząc nadal działania zaczepne, w połowie lipca pułk dotarł nad Zbrucz. Tam pozostawał do końca 1919, a żołnierze pełnili służbę kordonową i obserwacyjną. Na przedpolu walczyli między sobą Ukraińcy, oddziały Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina i wojska bolszewickie[7].

Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych nr 169/z. z 1 września 1919, 6 Dywizja Strzelców Polskich przeszła na etat krajowy i została przemianowana na 12 Dywizję Piechoty, a jej 12 pułk strzelców polowych został 54 pułkiem piechoty Strzelców Kresowych. Wraz z trwającą reorganizacją, jego szeregi stopniowo opuścili oficerowie francuscy, niepełnoletni i najstarsze roczniki żołnierzy, a ich miejsce zajęli oficerowie polscy i żołnierze z poboru. Nowym dowódcą pułku został oficer narodowości polskiej – płk Edward Hajdukiewicz[9].

W tym czasie na zapleczu przystąpiono do organizacji batalionu zapasowego 54 pp pod dowództwem kapitana Walczaka i Powiatowej Komendy Uzupełnień pod komendą majora Januszkiewicza. Obie instytucje miały wyznaczone stałe miejsce postoju w Tarnopolu. Z uwagi na to, że Tarnopol znajdował się w strefie walk, w grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Drohobyczu[10], a następnie w Rzeszowie[8].

Obsada personalna pułku w 1920[11]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko
Dowódca pułku płk Bolesław Antoni Fijałkowski (do 9 IV)
kpt. Wiktor Ogórek (10 IV – 26 VI)
płk Karol Szemiot (27 VI – 24 VII)
płk Bolesław Antoni Fijałkowski
Adiutant pułku ppor. Wojciech Dragan (nast. w sztabie XXIV BP)
ppor. Stanisław Lewicki
Lekarz kpt. lek. dr Bolesław Budzyński (do 2 VI)
por. lek. dr Antoni Korczakowski
Oficer broni i gazowy ppor. Henryk Lucjan Wdowiak († 28IV)
pchor. Feliks Wochanka († 19 VII)
ppor. Franciszek Rataj
Oficer łączności ppor. Jan Glezer (do 24 V)
pchor. Makowski
Kapelan ks. Wiktor Żarek (do 14 VII)
Dowódca I batalionu kpt./mjr Jakub Walczak (IV VII)
kpt. Lucjan Bornstaedt
ppor. Zygmunt Jędral (X)
Adiutant ppor. Michał Snarski
Nast. ppor. Tadeusz Ruciński (do 2 VIII)
Oficer kasowy por. Jan Jagiełło
Dowódca 1 kompanii por. Wojciech Sielski (do 16 VIII)
Dowódca 2 kompanii por. Józef Kuta (do 3 VI)
Dowódca 3 kompanii ppor. Tadeusz Ruciński
Dowódca 4 kompanii ppor. Stanisław Franciszczak
Dowódca 1 kompanii km por. Karol Waszewski
Dowódca II batalionu por. Józef Kuta (do 25 IV)
kpt. Edmund Wochnik (ranny 29 V)
por, Wacław Sumniewski (VI VII)
kpt. Jan Englert (VIII – IX)
por. Józef Kuta
Adiutant ppor. Antoni Białoskórski
Oficer kasowy ppor. Jakub Klimas
Oficer prowiantowy por. Michał Garwoliński (chory, nast. baon zap.)
Lekarz por. lek. dr Eugeniusz Konstantin
Dowódca 5 kompanii por. Kazimierz Podoski (ranny 3 VI)
Dowódca 6 kompanii ppor. Stanisław Kijak
Dowódca 7 kompanii por. Jakub Kraus
Dowódca 8 kompanii ppor. Edward Różycki
Dowódca 2 kompanii km N.N.
Oficer baonu (dowódca kompanii) ppor. Józef Jezierski
Dowódca III batalionu por. Leon Szymański († 11IV)
kpt. Wiktor Ogórek
por. Włodzimierz Turczyński (V – VIII)
kpt. Wiktor Ogórek
Adiutant ppor. Franciszek Rataj
Oficer kasowy ppor. Włodzimierz Elewicz
Dowódca 9 kompanii ppor. Maurycy Liebes
Dowódca 10 kompanii por. Izydor Chrząszcz (do 27 V)
Dowódca 11 kompanii ppor. Edmund Lipko?
Dowódca 12 kompanii ppor. Leonard Tyczyński
Dowódca 3 kompanii km N.N.
Oficer baonu (dowódca kompanii) ppor. Jan Wiśniewski
Dowódca kompanii podoficerskiej por. Karol Stefanowicz
Oficer pułku (dowódca kompanii) por./kpt. Emil Butyter
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Jan Lechowicz (od 5 VI)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Jan Bortek (do 26 VI)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Stanisław Eiffler (w sztabie 12 DP)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Edmund Hydzik
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Wiktor Karnaciński
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Ben Kurzer
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Jerzy Szaper (do IV)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Roman Tendej
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Kazimierz Zdanowicz (do 19 VIII)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Stanisław Zdzitowiecki († 16 VIII)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Rudolf Walter Ziemba
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Władysław Czoch
Oficer pułku por. Leon Busko († 16 VIII)
Oficer pułku por. [Józef?] Dąbek
Oficer pułku por. Witold Kwiatkowski († 30 VII)
Oficer pułku por. Seweryński (od 29 IX)
Oficer pułku ppor. Mikołaj Chudziakiewicz
Oficer pułku ppor. Stefan Gąsiorowski
Oficer pułku ppor. Wincenty Gliński (od 29 IX)
Oficer pułku ppor. Franciszek Głowacz
Oficer pułku ppor. Antoni Marcinów
Oficer pułku ppor. Michałowski (do 3 VIII)
Oficer pułku ppor. Wiktor Podgórski
Oficer pułku ppor. Antoni Skulimowski (do 16 VIII)
Oficer pułku ppor. Michał Zimmerman (do 16 VIII)
Oficer pułku (adiutant pułku?) ppor. Józef Zub (ranny 11IV)
Oficer pułku pchor. Józef Kopel (†25 VIII)
Oficer pułku pchor. Kazimierz Łanicki († 25 VIII)
Oficer sanitarny (przydział nieustalony) pchor. san. Tadeusz Serafiński

Pułk w walce o granice

edytuj

W styczniu i lutym 1920 armia Semena Petlury wycofała się na terytorium Polski, a wojska Antona Denikina wycofały się z Ukrainy. Wytworzyła się próżnia operacyjna i pułk ruszył na wschód, za Zbrucz. W rejonie Derażnia, Bar i Humaki wszedł w kontakt ogniowy z nadciągającymi od wschodu oddziałami bolszewickimi. W walce zdobył 4 armaty, 32 karabiny maszynowe oraz wziął paruset jeńców[12]. W kwietniu pułk walczył w składzie 18 Dywizji Piechoty pod: Bogdanowicami, Nowosiółkami, Lipkami, Derażnią i Stróżką.

10 kwietnia 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych wykonał marsz forsowny, wszedł w rejon działania 18 Dywizji Piechoty i stanął w Zamiechowie. W tym czasie przeciwnik nacierał na Nową Uszycę od strony Wierzbowca i opanował Strużkę[13]. Dowódca 18 Dywizji Piechoty gen. Franciszek Krajowski nakazał pełniącemu obowiązki dowódcy 54 pułku piechoty kpt. Wiktorowi Ogórkowi odbić Strużkę i zdobyć Wierzbowiec. Lewe skrzydło pułku miał osłaniać 6 pułk ułanów, a jeden jego szwadron przydzielono do dyspozycji dowódcy 54 pp[13]. 11 kwietnia pułk ruszył do natarcia. Jego I batalion ze szwadronem 6 pułku ułanów maszerował z Zamiechowa na Strużkę – Wierzbowiec, II batalion na Strużkę – Olchowiec, a III batalion stanowił odwód i maszerował za II batalionem[14]. Dochodząc do Strużki I batalion utknął w silnym ogniu broni maszynowej. Wsparły go 5 i 7 kompania z II batalionu i w ciągu godziny miejscowość opanowano[15]. Kontynuujące natarcie kompanie II batalionu ruszyły na Wierzbowiec. Tu natknęły się na ogień dwóch samochodów pancernych operujących na trakcie Durniaki – Wierzbowiec. 7 kompania próbowała obejść niebezpieczną strefę i odciąć samochodom drogę manewru, ale zagrożone pancerki wycofały się z pola walki. Po opanowaniu Strużki polskie bataliony ruszyły na Olchowiec. W pościgu za cofającymi się oddziałami 60 Dywizji Strzelców wzięto do niewoli znaczną liczbę jeńców, zdobyto baterię artylerii i kilkanaście ckm-ów. W ręce Polaków wpadła też kolumna taborów 60 Dywizji Strzelców[14]. Straty polskie to 12 zabitych, w tym dowódca III batalionu por. Leon Szymański, i ponad 30 rannych, w tym adiutant pułku por. Zub[15].

Osobny artykuł: bitwa pod Strużką.

25 kwietnia 1920 rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie. Początkowo pułk maszerował w odwodzie 12 Dywizji Piechoty. Dopiero pod Barem pułk wszedł do walki na wschód od tej miejscowości. Po zdobyciu Noskowic oraz Stanisławczyka dokonał obejścia Żmyrki, co ułatwiło opanowanie tego ważnego węzła kolejowego[12]. Po zakończeniu ofensywy pułk zajął pozycje nad Bernadynką[12].

W związku z przełamaniem polskiej obrony i wyjściem 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego na tyły wojsk polskich, 12 czerwca oddziały 12 Dywizji otrzymały rozkaz odwrotu na pozycje wyjściowe zajmowane przed miesiącem. Pododdziały 54 pułku piechoty wycofywały się oddzielnie i dopiero 29 czerwca połączyły się, zajmując odcinek Bar – Wołkowińce. Tu od 30 czerwca pułk prowadził ciężkie walki z sowiecką 8 Dywizją Kawalerii[12]. 2 lipca 1920 jego bataliony obsadziły odcinek frontu w rejonie Baru[16]. I batalion rozwinął się na wschód od Baru, a swoje prawe skrzydło oparł o rzekę Rów, III batalion ugrupował się na północ od I batalionu, wzdłuż linii kolejowej ŻmerynkaWołkowińce, a II batalion po obu stronach toru Wołkowińce – Radowce, między obiema stacjami. Zadanie obrony 15 kilometrowego odcinka wymusiło zorganizowanie obrony systemem sieci placówek[17].

W południe sowiecka kawaleria, wspierana ogniem trzech pociągów pancernych, zaatakowała pozycje II batalionu kpt. Mariana Ocetkiewicza. Rzadko rozmieszczone placówki nie były w stanie dać skutecznego odporu i przeciwnik przeniknął przez ugrupowanie polskich pododdziałów, zrywając między nimi łączność[18]. Jeden z pociągów pancernych otworzył ogień na stojące przy torze 5 i 8 kompanię i zmusił je do cofnięcia się w kierunku północnym, na odcinek obrony 52 pułku piechoty. 6 kompania, przy której był dowódca batalionu, cofnęła się w kierunku na Jeltuchy[17].

Następnego dnia oddziały 8 Dywizji Kawalerii uderzyły od strony Mańkowic na III batalion 54 pp i weszły do Baru, ale dzięki twardej obronie 8 kompanii por. Różyckiego nie doszło do okrążenia III batalionu[17]. Ponieważ kończyła się amunicja, kpt. Ocetkiewicz nakazał odwrót. Maszerowano w zwartych kolumnach i odpierano ataki sowieckiej kawalerii. Mijając wioski, polscy żołnierze byli ostrzeliwani przez ich mieszkańców. Bataliony obeszły Bar od północy i dołączyły nad Zbruczem do macierzystego pułku[19].

Osobny artykuł: bitwa pod Barem.
 
 
 

14 lipca, w ostatniej fazie polskiego odwrotu z Ukrainy, dwa bataliony 54 pułku piechoty pod wspólnym dowództwem kpt. Mariana Ocetkiewicza zajęły pozycje obronne na wschodnim brzegu Zbrucza tworząc przedmoście „Husiatyn”[20][12]. Broniono przede wszystkim mostu, umożliwiając wycofanie się oddziałom 6 Armii na zachodni brzeg rzeki[21]. Od 16 do 18 lipca sowiecka 41 Dywizja Strzelców bezskutecznie atakowała przedmoście. Obronę polskich batalionów wspierała sojusznicza ukraińska 3 Żelazna Dywizja Strzelców i ukraiński pociąg pancerny „Karmeluk”. 19 lipca kolejne sowieckie uderzenie odrzuciło bataliony kpt. Ocetkiewicza za rzekę. 9 i 10 kompania zajęły stanowiska obronne na zachodnim brzegu Zbrucza w bezpośrednim sąsiedztwie mostu i nadal broniły przeprawy[21]. W nocy z 20 na 21 lipca zluzował je Lwowski batalion etapowy[20]. W ciągu następnych dni Sowieci atakowali pod Szydłowcem dywizję ukraińską, a 23 lipca ponownie uderzyli na Husiatyn. Znajdujący się w tym czasie w mieście Lwowski batalion etapowy nie wytrzymał uderzenia 123 Brygady Strzelców i 115 pułku kawalerii i wycofał się z miasta. Sowieci zajęli Husiatyn i rozwijali natarcie na południe od linii kolejowej Husiatyn – Czortków. Kontratakujący 3 Łódzki batalion etapowy został rozbity szarżą kawalerii, a Sowieci wyszli na skrzydło ukraińskiej 3 Żelaznej Dywizji Strzelców[20]. W obronie przedmościa poległo lub odniosło rany 187 żołnierzy polskich[21]. Utrata w kolejnych dniach Husiatyna spowodowała, że kawaleria sowiecka wyszła na skrzydło ukraińskiej 3 Żelaznej DS i zdobyła Sidorów[22].

Osobny artykuł: bitwa pod Husiatynem.
 
 

Wobec załamania się polskiej obrony na Zbruczu, pułk, prowadząc działania opóźniające, odszedł na linię rzeki Strypy. 15 sierpnia wyszedł z podporządkowania 12 DP i został przerzucony pod Lwów. 16 sierpnia wieczorem przegrupował się w rejon Zadwórza, gdzie pod Liskami, Chreniowem i Barszczowicami stoczył ciężkie walki. Mimo zaciętego oporu, pododdziały pułku musiały się wycofać i zajęły stanowiska na przedmieściach Lwowa[23].

21 sierpnia pułk przeszedł do natarcia, walcząc pod Biłką Królewską i Wyżnianami. Na początku września powrócił w struktury 12 Dywizji Piechoty i walczył pod Jahłuszem, Łysą Górą, forsując Gniłą i Złotą Lipę, spychając na wschód sowiecką 41 Dywizję Strzelców. W ten sposób osiągnął linię Zbrucza. Po krótkim odpoczynku, działając w awangardzie dywizji, zdobył Czarny Ostrów i Płoskirów, a 17 października zajął Derażnię. Tu pozostawał do 29 października[24].

29 października przegrupował się na północ od linii kolejowej Płoskirów – Derażnia, w rejonie KopyczyńceDawidkowce. 18 listopada wycofał się nad Zbrucz, gdzie pełnił służbę kordonową na linii demarkacyjnej[25]. Tu pozostawał do początku 1921 roku[24].

Bilans walk

edytuj

W trakcie walk o niepodległość i granice, według autora „Zarysu historii wojennej 54. pułku piechoty strzelców kresowych” – kpt. Józefa Kuli, zginęło i zmarło z ran 11 oficerów oraz 165 podoficerów i szeregowych. Autorzy „Księgi chwały piechoty” w metryce pułku podali natomiast liczbę 285 żołnierzy zabitych i 420 rannych. W związku z charakterem prowadzonych działań i brakiem danych ewidencyjnych trudno jest dziś ustalić pełną listę strat.

Za męstwo okazane na polu walki 24 oficerów i szeregowych zostało odznaczonych Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari, a 155 Krzyżem Walecznych. Podczas działań wojennych żołnierze 54 pułku piechoty Strzelców Kresowych zdobyli 5 dział, 60 ciężkich karabinów maszynowych, 2 samochody, 3 kuchnie polowe, 5 parowozów oraz 30 wagonów. Do niewoli wzięto około 1000 jeńców[24].

Kawalerowie Virtuti Militari

edytuj
 
Order Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1919–1920[26]
ppłk Bolesław Fijałkowski kpt. Wiktor Ogórek por. Leon Buśko
por. Franciszek Mach por. Leon Szymański ppor. Władysław Czoch
sierż. szt. Stanisław Modlitowski sierż. Michał Olszański plut. Stefan Mucha
plut. Franciszek Maćkowiak plut. Franciszek Wawrzyniak kpr. Józef Jedynak
kpr. Franciszek Lemanowicz st. szer. Karol Biliński st. szer. Antoni Słowiński
st. szer. Leon Chmielewski st. szer. Józef Kocioł szer. Karol Bochnia
szer. Wojciech Gzyl szer. Józef Szymański

Pułk w okresie pokoju

edytuj
Garnizon Tarnopol
 
 
Brama Zamku w Tarnopolu na początku XX wieku. W 1931, po odbudowaniu zamku, przeniósł się do niego jeden z batalionów pułku[27]
 
Oficerowie 54 pp przed bramą Zamku w Tarnopolu; widoczny d-ca pułku płk Wacław Piekarski
 
Święto 54 pp w Tarnopolu – gen. Stanisław Dowoyno-Sołłohub wręcza dyplomy żołnierzom
 
Kurs rzemieślniczy w 54 pp w Tarnopolu; pośrodku siedzi d-ca pułku płk Wacław Piekarski
 
Pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu

Na początku 1921 roku pułk przybył do Tarnopola i w nim stacjonował do 1939 roku[25][c]. Pododdziały pułku zajęły koszary przy ulicy Zamkowej, a dowództwo 54 pp SK mieściło się przy pl. Sobieskiego w tzw. „Pułkownikówce”[27]. 24 lutego 1928 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski nadał koszarom pułku nazwę „Koszary im. Króla Jana Sobieskiego”[28]. Po odbudowaniu zamku hetmana Jana Tarnowskiego w 1931, przeniósł się do niego jeden z baonów pułku[27].

Od 1926 w pułku działał Fundusz Samopomocy Podoficerów Zawodowych, którego długoletnim skarbnikiem był st. sierż. Kozak oraz spółdzielnia pułkowa prowadzona przez kpt. Stanisława Łozińskiego. Starano się również zapewnić należyte warunki zakwaterowania, wyżywienia oraz poprawić stan zdrowotny wcielanych poborowych[29]. W mieście działał Wojskowo-Cywilny Klub Sportowy „Kresy”. Posiadał on sekcje: piłki nożnej, lekkiej atletyki, żeńskich gier sportowych, kajakową, pływacką, wioślarską, tenisową, bokserską i kolarską[30].

Oświata w pułku

Przy pomocy nauczycieli Towarzystwa Szkoły Ludowej organizowano obowiązkowe sześciomiesięczne kursy nauki pisania i czytania dla analfabetów i półanalfabetów[31]. Organizowano też kursy z zakresu doskonalenia zawodowego: rolnicze, rzemieślnicze oraz krzewienia wiedzy o ruchu spółdzielczym. Spośród nich największym zainteresowaniem cieszyły się zajęcia z przysposobienia rolniczego organizowane w okresie jesienno-zimowym przy współudziale Małopolskiego Towarzystwa Gospodarczego oraz te prowadzone przez nauczycieli Państwowej Szkoły Ślusarstwa Maszynowego. Popularnością cieszyły się również kursy dokształcające z zakresu siedmiu klas szkoły powszechnej oraz z zakresu sześciu klas gimnazjum dla podoficerów[32].

Kultura

Na terenie koszar funkcjonowało kino wojskowe „Mars” oraz Oficerskie Kasyno Garnizonowe[33]. Poświęcenia tego ostatniego dokonał 29 stycznia 1927 w obecności korpusu oficerskiego, dowódcy dywizji, wicewojewody i komisarza rządowego ks. kanonik A. Ratuszny. Kilka lat później, na Nowym Zamku przy pl. Sobieskiego, uroczyście otwarto świetlicę żołnierską prowadzoną przez Polski Biały Krzyż[30].

Pod kierunkiem artystycznym kwatermistrza mjr. Michała Czekanowskiego działał żołnierski teatr. W jego repertuarze znajdowały się takie przedstawienia jak: „Balladyna” i „Lilia Weneda” Juliusza Słowackiego, czy też „Sublokatorka” autorstwa Adama Grzymały-Siedleckiego. W role bohaterów spektakli wcielali się między innymi: żony sierż. Złąkiewicza i plut. Kozłowskiego oraz kpt. Wacław Makowski, por. Józef Jarem, por. Józef Samardak, ppor. Eugeniusz Lewkiewicz, sierż. Pysznik, sierż. Weber i plut. Kąkolewski. Opiekę nad teatrem sprawowała też instruktorka Polskiego Białego Krzyża Alina Czaplicka[34].

Święta wojskowe i państwowe

Obecność żołnierzy w życiu społecznym była również ważnym elementem umacniania polskości na Kresach. Jednym ze sposobów budzenia patriotyzmu były obchody świąt państwowych, wojskowych i religijnych. 21 marca 1921 do Tarnopola przybył Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, który w obecności członków Francuskiej i Włoskiej Misji Wojskowej oraz mieszkańców miasta wręczył pułkowi sztandar. Uhonorował też zasłużonych żołnierzy Orderem Wojskowym Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Święto zakończyła defilada wojskowa i przemarsz licznych organizacji społecznych, oświatowych oraz młodzieży szkolnej[35].

Szczególnie podniosłe uroczystości odbywały się w dniu 3 maja – w rocznicę uchwalenia konstytucji. W tym dniu w 1925 roku o 6;00 orkiestra wojskowa odegrała mieszkańcom miasta pobudkę, a o 9:00 na boisku sportowym rozpoczęła się msza polowa. Oficjalne uroczystości zakończyła defilada przed pomnikiem Adama Mickiewicza. Po niej odbył się bieg uliczny na dystansie 2 km, a po południu na boisku rozgrywane były zawody sportowe. Podczas ich trwania po raz pierwszy w Tarnopolu został rozegrany turniej bokserski. Festyn sportowy zakończył mecz piłki nożnej[36]. W 1936 na Placu Sobieskiego stanął, ufundowany ze składek społeczeństwa, pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego[d]. Zarówno odsłonięcie pomnika, jak i wmurowanie w 1938 w cokół pomnika tablicy zawierającej nazwiska żołnierzy pułku poległych w wojnie polsko-bolszewickiej stanowiły wielką manifestację polskości Kresów[36].

Żołnierze pułku brali udział w wielu uroczystościach religijnych organizowanych zarówno przez hierarchów kościoła katolickiego, jak również greckokatolickiego. Tradycją był coroczny udział kompanii honorowej w procesji Bożego Ciała, a także podczas prawosławnego obrzędu poświęcenia wody podczas Święta Jordanu[38].

Na święto 54 pułku piechoty Strzelców Kresowych początkowo obrano datę 18 sierpnia, dla podkreślenia zwycięskich walk toczonych w obronie Lwowa[39]. 19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 11 kwietnia jako datę święta pułkowego[40]. Święto obchodzono w rocznicę walki stoczonej 11 kwietnia 1920 pod Strużką. Natomiast rozkazem MSWojsk z 1937 (Dz. Rozk. nr 7 z dn. 19 VI 1937, poz. 86) święto pułkowe zostało przesunięte na 28 czerwca, to jest dniem chrztu bojowego pod Gołogórami w 1919 roku[37].

Tak jego obchody w czerwcu 1937 przedstawił dziennikarz[41]:

W Tarnopolu odbyło się święto pułkowe stacjonowanych tam oddziałów wojskowych. Stosownie do programu odbyło się zaprzysiężenie rekrutów przed pomnikiem Marszałka Józefa Piłsudskiego, zakończone defiladą przed władzami cywilnymi i wojskowymi z wicewojewodą Niepokulczyckim i płk. dypl. Polniaszkiem na czele. Wieczorem odbył się capstrzyk orkiestry wojskowej przez ulice miasta, po czym apel poległych przed pomnikiem Marszałka Piłsudskiego. W dniu następnym po nabożeństwie odbyła się defilada garnizonu tarnopolskiego, a wieczorem zabawa taneczna w kasynie oficerskim.

Osobny artykuł: święta wojskowe w Polsce.
Organizacja i szkolenie wojsk

Najważniejszym zagadnieniem, wokół którego ogniskowało się życie w pułku było szkolenie. Za jego realizację w pułku był odpowiedzialny dowódca pułku. Zajęcia w zakresie wyszkolenia pojedynczego strzelca, drużyny i plutonu były prowadzone na strzelnicy garnizonowej i na placu ćwiczeń po zachodniej stronie Seretu, w pobliżu Zagrobela[42]. Latem pułk udawał się na tzw. przedobozie, gdzie odbywano programowe strzelania i kończono okres szkolenia na szczeblu kompanii. Jesienią pułk w składzie dywizji uczestniczył w manewrach, których kierownikiem był zazwyczaj inspektor armii[38].

W pułku przykładano duże znaczenie do rozwoju sportu. W 1925 na korpuśnych zawodach strzeleckich we Lwowie reprezentacja pułku zajęła I miejsce i otrzymała srebrną wazę i dyplom. We wrześniu tego samego roku w bojowych zawodach strzeleckich w pułku I miejsce zdobyła reprezentacja 3 kompanii kpt. Franciszka Burjana i 1 kompanii ckm kpt. Józefa Kuty. W 1927 reprezentacja pułku zajęła 2. miejsce wśród 113 drużyn w marszu Zadwórze – Lwów. Wielu żołnierzy, podoficerów i oficerów pułku posiadało Państwową Odznakę Sportową, co zaświadczało o ich sprawności fizycznej[43].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 54 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[44].

Od 15 września 1932 przy pułku funkcjonowała Dywizyjna Kompania Podchorążych Rezerwy. Pierwszym dowódcą kompanii został kpt. dypl. Tadeusz Tokarz. W trakcie siedmiomiesięcznego szkolenia kursanci zdobywali niezbędną wiedzę w zakresie wyszkolenia bojowego i dowodzenia drużyną oraz plutonem. Podchorążowie wydawali też własne pismo pt. „Gawędy Podchorążych”, a utworzony chór rewelersów występował na zabawach organizowanych przez Rodzinę Wojskową[45].

W 1936 w pułku wycofano broń francuską[42]. Na wyposażenie weszły karabiny Mauzer wz. 29, rkm Browning wz. 28 oraz ckm Browning-Colt wz. 30. Pluton przeciwpancerny otrzymał 37 mm armaty ppanc Bofors wz. 36, a pluton artylerii piechoty dwie 75 mm armaty polowe Schneider wz. 97. Przezbrojenie wiązało się z intensywną działalnością szkoleniową na szczeblu pojedynczego szeregowca i obsługi. Na początku 1939 do jednostki trafiły również karabiny przeciwpancerne Ur wz. 35. W lipcu z karabinem zapoznano ograniczoną liczbę żołnierzy i zobowiązano ich do zachowania ścisłej tajemnicy wojskowej[46].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[47][e]
Stanowisko Stopień imię i nazwisko Przydział we wrześniu 1939
Dowództwo
dowódca pułku ppłk dypl. Franciszek Pokorny dowódca 54 pp
I zastępca dowódcy ppłk Franciszek Pfeiffer
adiutant kpt. Stanisław IV Tomaszewski I adiutant
starszy lekarz ppłk dr Jan Baboń
młodszy lekarz por. lek. Stefan Kwietniak naczelny lekarz 54 pp
oficer placu Tarnopol kpt. adm. Zygmunt Mossakowski
II zastępca dowódcy (kwatermistrz) mjr Antoni Władysław Mokrzycki dowódca II/54 pp
oficer mobilizacyjny kpt. adm. Stanisław Malczyński
zastępca oficera mobilizacyjnego kpt. Marian Adam Świtlak
oficer administracyjno-materiałowy kpt. Jan IV Góra
oficer gospodarczy por. int. Jan Karczyński
oficer żywnościowy vacat
oficer taborowy[f] kpt. tab. Józef Gil dowódca kompanii gospodarczej
kapelmistrz por. adm. Stanisław Węgrzynowski
dowódca plutonu łączności kpt. Florian Franciszek Sauer oficer łączności
dowódca plutonu pionierów por. Julian Starak dowódca plutonu pionierów
dowódca plutonu artylerii piechoty por. art. Henryk Antoni Rajner dowódca plutonu artylerii
dowódca plutonu ppanc. por. Kazimierz Bryk dowódca kompanii ppanc.
dowódca oddziału zwiadu por. Ludwik Józef Fortuna dowódca kompanii zwiadu
I batalion
dowódca batalionu mjr Tadeusz Żelazowski
dowódca 1 kompanii mjr Karol Durko dowódca I/54 pp
dowódca plutonu ppor. Czesław Górak
dowódca plutonu ppor. Adam Jan Wątróbski
dowódca 2 kompanii kpt. Józef Władyka
dowódca plutonu ppor. Alfred Ślipko
dowódca 3 kompanii por. Bronisław Tomaszewski dowódca 3 kompanii strzeleckiej
dowódca plutonu ppor. Józef Suchanek
dowódca 1 kompanii km kpt. Jan Martinek dowódca 1 kkm
dowódca plutonu por. Władysław Hojnór
dowódca plutonu ppor. Jan Stanisław Mogielnicki
II batalion
dowódca batalionu ppłk Józef I Szeląg
dowódca 4 kompanii por Karol Wójtowicz
dowódca plutonu ppor. Józef Bielecki
dowódca 5 kompanii kpt. Stefan Jozef Domaradzki dowódca 5/54
dowódca plutonu ppor. Zygmunt Adam Adamczak
dowódca 6 kompanii kpt. Władysław Kudlicki
dowódca plutonu ppor. Kazimierz Kosiński dowódca 6/54 pp
dowódca plutonu ppor. Zbigniew Marian Kowacz dowódca plutonu 6/54 pp
dowódca 2 kompanii km kpt. Karol Hareńczyk dowódca 2 kkm
dowódca plutonu por. Kazimierz Pikunas
III batalion
dowódca batalionu mjr Roman Gutowski dowódca III/54 pp
dowódca 7 kompanii kpt. Michał Hiczkiewicz
dowódca plutonu ppor. Franciszek Adam Fuchs
dowódca 8 kompanii kpt. Kazimierz Jan Sochanik
dowódca plutonu ppor. Tadeusz Józef Zubrzycki dowódca 7/54 pp
dowódca 9 kompanii por. Tadeusz Sosiński dowódca 9/54 pp
dowódca plutonu por. Kazimierz Jan Schrott dowódca plutonu 7/54 pp
dowódca 3 kompanii km kpt. Tadeusz Mrozek dowódca 3 kkm/54 pp
dowódca plutonu ppor. Władysław Serwatka
na kursie kpt. Józef Tadeusz Tymiński
ppor. Mieczysław Stepik
por. Paweł Franków
Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 12 DP
dowódca mjr Henryk Gustaw Bauer
dowódca plutonu por. Marian Antoni Spryszyński dowódca plutonu pgaz.
dowódca plutonu por. Michał Marian Mandziara dowódca 1/54 pp
dowódca plutonu por. Zenon Duszyński
dowódca plutonu por. Zbigniew Radoniewicz
54 obwód przysposobienia wojskowego „Tarnopol”
kmdt obwodowy PW kpt. adm. Władysław Kruczkowski
kmdt powiatowy PW Tarnopol kpt. adm. Feliks Wyborowski
kmdt powiatowy PW Trembowla kpt. adm. Antoni Białoskórski

54 pp w kampanii wrześniowej

edytuj

Mobilizacja

edytuj

Według studium planu mobilizacyjnego „W”, 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych znajdował się w podgrupie jednostek w kolorze czerwonym, przeznaczonych do osłony granicy wschodniej. Czas osiągnięcia gotowości bojowej z chwilą ogłoszenia mobilizacji wynosił 36 godzin. 27 sierpnia o 20:00 w jednostkach 12 Dywizji Piechoty rozpoczęto realizację czynności przewidzianych dla mobilizacji alarmowej[49]. Rano 28 sierpnia dowódca pułku ppłk dypl. Franciszek Pokorny zarządził odprawę wszystkich oficerów, podał ostatnie wskazówki organizacyjne i zarządził wydanie dzienników mobilizacyjnych[50]. Zgodnie z nimi w Tarnopolu w grupie zielonej obowiązującej od 15 maja 1939 w 54 pp zmobilizowano:

  • 54 pułk piechoty, na etatach wojennych, w czasie od Z+18 do Z+36,
  • kompanię asystencyjną nr 64, w czasie Z+26,
  • kompanię asystencyjną nr 23, w czasie Z+44,
  • dowództwo 216 pułku strzelców, w czasie Z+54[51].

Mobilizacyjne rozwinięcie pułku przebiegało na ogół sprawnie i zakończyło się z niewielkim opóźnieniem. Stan fizyczny i morale napływających żołnierzy rezerwy, z których większość stanowili Ukraińcy (40% stanu osobowego pułku) oceniany był na poziomie dostatecznym. Powszechnie natomiast narzekano na stan otrzymywanych z poboru koni. Nie wydano pełnych należności amunicji do karabinów przeciwpancernych. Zgodnie z etatem pułk liczył 91 oficerów, 3212 podoficerów i szeregowych. Na wyposażeniu posiadał 85 ręcznych karabinów maszynowych, 36 ciężkich karabinów maszynowych, 27 granatników, 6 moździerzy, 29 karabinów przeciwpancernych, 9 armat przeciwpancernych, 2 armaty 75 mm, 664 konie i 1 samochód[50]. Po zakończeniu mobilizacji, przez kilka dni pułk prowadził zgrywanie bojowe. Nastąpiły opóźnienia w podstawieniu transportów kolejowych do przewozu pułku[50]. 29 sierpnia pułk złożył przysięgę wojskową. 1 września prowadzono dalsze szkolenie i zgrywanie oddziałów. Po południu dowódca dywizji gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz został poinformowany, że 12 DP zostanie przewieziona w rejon Końskich i podporządkowana dowódcy Armii „Prusy” gen. dyw. Stefanowi Dąb-Biernackiemu.

Działania bojowe

edytuj

Walki 54 pułku piechoty (bez I i II batalionu)

edytuj

2 września o 14:00 jako pierwszy opuścił Tarnopol III batalion mjr. Romana Gutowskiego. Nad ranem 3 września kolejnym transportem wyjechało dowództwo pułku oraz samodzielne pododdziały pułkowe, a kilka godzin później II batalion. 4 września około południa na front odjechał I batalion i pluton artylerii piechoty. Dwa pierwsze transporty dotarły 5 września w rejon koncentracji Armii „Prusy”. Dwa kolejne zostały zatrzymane na linii Wisły i włączone w skład improwizowanej Grupy „Sandomierz”[52].

4 września o godz. 22.00 do rejonu Skarżyska kamiennego dojechał III batalion, który został wyładowany w stacji kolejowej w Wierzbniku, o świcie 5 września wyruszył do Skarżyska Kamiennej. 5 września w Wąchocku wyładowało się dowództwo pułku i specjalne pododdziały pułkowe. Także III batalion i kompania zwiadu wyszedł z podporządkowania dowódcy 54 pp ppłk. dypl. Franciszka Pokornego. Rozkazem dowódcy dywizji, III batalion został oddany do dyspozycji dowódcy 52 pułku piechoty – ppłk. dypl. Jana Gabrysia, a kompania zwiadu pułku została podporządkowana dowódcy dywizji i już do końca walk nie powróciła w podporządkowanie dowódcy pułku[53]. 6 września III/54 pp, wspólnie z I i II batalionem 51 pułku piechoty, zajął pozycje obronne w rejonie Bliżyna. Bataliony pozostawały bez styczności z przeciwnikiem jeszcze przez cały następny dzień. Jednocześnie kompania zwiadu pułku ubezpieczała kierunek Rejów – gajówka Samsonów i prowadziła rozpoznanie w rejonie Krasna i Odrowąża. Pozostałość: pluton łączności, pionierów i przeciwgazowy były w dyspozycji dowódcy pułku i biwakowały w lesie Góra Kalwaria. Nastąpił kryzys zaopatrzenia, brakowało żywności. Wieczorem 7 września został zarządzony odwrót oddziałów 12 Dywizji Piechoty do lasu starachowickiego. Po nocnym marszu samodzielne pododdziały pułku osiągnęły rejon Kotlarki, a III/54 pp przeszedł do odwodu dywizji w pobliżu miejscowości Lipie[53].

8 września przed południem w gajówce Jasieniec dowódca Południowego Zgrupowania Armii „Prusy” gen. bryg. Stanisław Skwarczyński wydał rozkazy do następnego etapu odwrotu. Na dowódcę północnej kolumny 12 DP wyznaczono ppłk. dypl. Franciszka Pokornego[54]. W skład kolumny miały wejść: III/54 pp, I/ 52 pp, III/51 pp, 63 kompania sztabowa (asystencyjna) dywizji, 63 kompania kolarzy, 63 samodzielna kompania ciężkich karabinów maszynowych, plutony specjalne pułku, I dywizjon 12 pułku artylerii lekkiej i tabory dywizyjne. Początek marszu zaplanowano na 22:00 i do tego czasu pododdziały miały osiągnąć punkt przejścia[55].

 

Po południu 8 września niemiecki wzmocniony 9 pułk kawalerii zmotoryzowanej uderzył od czoła na Iłżę. W tym samym czasie na południe od miasta rozpoczęło się polskie natarcie. Plutony specjalne 54 pp opanowały południowy skraj Kotlarki. Powodzenie osiągnął również I/52 pp, który dokonał obejścia Kotlarki i zmusił Niemców do odwrotu. Po zmroku oddziały polskie przystąpiły do realizacji wcześniejszego zadania. Kłopoty z odszukaniem rozproszonych żołnierzy oraz oczekiwanie na III batalion 54 pp spowodowało, że formowanie kolumny trwało dłużej niż planowano i kolumna, już pod dowództwem ppłk. dypl. Bronisława Kowalczewskiego, ruszyła grubo po północy[56]. Po opuszczeniu lasu maszerujące oddziały zostały zatrzymane silnym ogniem artylerii niemieckiej. Na dodatek na tyłach kolumny doszło do zamieszania wywołanego przez zawracające tabory. W tych warunkach gen. Skwarczyński nakazał uderzenie o świcie[57].

9 września o 6:00 trzy polskie bataliony ruszyły do natarcia. Na prawym skrzydle atakował III/54 pp, w centrum III/51 pp, a na lewym I/52 pp. Całość wspierał I/ 12 pal (bez 1 baterii). Początkowo polskie natarcie uzyskało powodzenie. Batalion mjr. Roman Gutowskiego opanował Podkańce, część kolonii Rzęchów i atakował dalej na Michałów. Walczącym żołnierzom towarzyszył gen. Skwarczyński z niewielkim sztabem, i dowódca 12 DP gen. Gustaw Paszkiewicz. Około 7:30 rozpoczął kontratak ześrodkowany pod Michałowem niemiecki 67 batalion czołgów (bez dwóch kompanii) i uderzył w skrzydło I batalionu 52 pp kpt. Adolfa Kowarsza. Wyczerpany walką batalion nie był w stanie odeprzeć uderzenia. Pojawienie się dużej liczby czołgów oraz silny ogień artylerii niemieckiej spowodowały duże straty i rozproszenie polskiego batalionu, a także niekontrolowany odwrót pozostałych. W tym krytycznym momencie śmierć ponieśli dowódca III batalionu 54 pułku mjr Roman Gutowski, dowódca III plutonu 8 kompanii sierż. pchor. Sobaka oraz dowódcy I i II plutonu 9 kompanii. Ranny został dowódca 7 kompanii por. Tadeusz Zubrzycki. Straty były wysokie, tak w rannych, jak i w zabitych[58].

Pojawienie się nad polem bitwy kilku niemieckich samolotów wzmogło panikę w polskich szeregach. Kompanie schodziły z pola walki w zupełnej rozsypce. Resztki pododdziałów zebrały się przy taborach, w rejonie osady Piotrowe Pole. Tam też przybyli generałowie Skwarczyński i Paszkiewicz. Dowódca Zgrupowania Południowego Armii „Prusy” gen. bryg. Stanisław Skwarczyński ocenił, że (…) żołnierz ten nie jest zdolny do jakiegokolwiek wysiłku bojowego i podjął decyzję o rozwiązaniu oddziałów 12 Dywizji Piechoty. Nakazał zniszczyć sprzęt nie dający się zabrać, rozpuszczenie koni, zabezpieczenie sztandarów i przebijanie się małymi grupkami za Wisłę w kierunku Józefowa. Ciężko rannych zdecydowano się odesłać furmankami w kierunku wojsk niemieckich[59].

Wieczorem grupki żołnierzy zaczęły się przekradać bocznymi drogami ku Wiśle. Dowódca pułku, a wraz z nim 26 podoficerów i szeregowych, w nocy z 12 na 13 września przekroczyli Wisłę i udali się do Kraśnika, a stamtąd do Kowla. Tam płk Pokorny został wyznaczony dowódcą południowego odcinka obrony miasta, wszedł w skład Grupy „Kowel” płk dypl. Leona Koca. 17 września oddziały broniące Kowla opuściły miasto i wyruszyły na zachód tocząc po drodze walki z Niemcami i Sowietami. 19 października 1939 dowódca 54 pp przekroczył granicę polsko-węgierską. Do Francji dotarli również por. Kazimierz Bryk i por. Ludwik Fortuna[59].

Walki II batalionu 54 pp

edytuj

6 września rozkaz szefa Sztabu Naczelnego Wodza zatrzymał transport kolejowy II batalionu 54 pułku piechoty mjr. Antoniego Mokrzyckiego na linii Wisły i włączył go w skład Grupy „Sandomierz” ppłk. Antoniego Sikorskiego. Grupa wchodziła w skład Armii „Lublin” Zadaniem Grupy było zabezpieczenie przepraw na Wiśle na odcinku od Zawichostu do Baranowa oraz ich obrona. 7 września batalion został skierowany w okolice Mokrzyszowa i początkowo stanowił odwód dowódcy grupy. Następnie batalion odmaszerował do Suchorzowa i wszedł w podporządkowanie dowódcy 164 pułku piechoty ppłk. Stanisławowi Stryczuli[60]. Na tym kierunku zabezpieczał południowe skrzydło odcinka „Tarnobrzeg”. 9 września, wobec pojawienia się ogromnych tumanów kurzu, które zostały zinterpretowane jako nadciągające kolumny nieprzyjaciela, batalion samowolnie opuścił zajmowane pozycje i rozpoczął marsz na Rozwadów. Interweniował ppłk Sikorski i zawrócił batalion na poprzednio zajmowane stanowiska. Jak się okazało, nadchodzące oddziały należały do Krakowskiej Brygady Kawalerii[61]. 10 września batalion stał skierowany na zachodni brzeg Wisły w celu osłony wycofujących się oddziałów Armii „Kraków”. Po ich przejściu batalion wycofał się na wschód od Tarnobrzega, gdzie zajął stanowiska obronne frontem na południe. Wieczorem 13 września rozpoczął odwrót wzdłuż drogi: Tarnobrzeg – Sokolniki – Zbydniów – Radomyśl. Po nocnym marszu oddział zajął pozycje między Antoniowem a Nowinami[61].

14 września dowódca Armii „Lublin” gen. dyw. Tadeusz Piskor rozkazał oddziałom Grupy „Sandomierz” opuścić zajmowane pozycje i przejść do Modliborzyc. II batalion mjr. Mokrzyckiego maszerował w kolumnie środkowej drogą z Radomyśla przez Zaklików. 15 września rano dotarł do ruin Modliborzyc. Tu został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo. Będące jeszcze w kolumnach marszowych oddziały polskie poniosły wysokie straty i utraciły zdolność bojową. Przeprowadzono ich reorganizację, a żołnierze II/54 pp weszli w skład II/94 pp rez. Na czele tego zbiorczego pododdziału stanął mjr Antoni Mokrzycki[62].

Po krótkim odpoczynku oddziały polskie otrzymały rozkaz wymarszu w rejon Janowa Lubelskiego, a następnie w okolice Frampola. Osłaniając odwrót oddziałów Armii „Kraków” 19 września w okolicach Ulowa na zachód od Tomaszowa Lubelskiego Grupa „Sandomierz” połączyła się z resztkami 55 Dywizji Piechoty i o świcie 20 września stoczyła ona swoją ostatnią walkę usiłując przebić się z niemieckiego okrążenia wzdłuż drogi Pasieki-Maziły-Bełżec do lasu Hrebenne. Po przegranej oddziały uległy rozproszeniu[63].


Walki I batalionu 54 pp

edytuj

Transport kolejowy I batalionu mjr. Karola Durki i plutonu artylerii piechoty por. Henryka Rajnera bez większych kłopotów dotarł do Rozwadowa. Tu, wobec zniszczeń torów kolejowych, pociąg zatrzymał się, a następnie został zawrócony do Przeworska. Na stacji kolejowej Jakubowice batalion opuścił transport i w nocy z 7 na 8 września wyruszył w kierunku Jarosławia. Nad ranem jego kompanie ześrodkowały się w lesie na południe od tej miejscowości na zachodnim brzegu Sanu[63][64].

9 września batalion maszerował na wschodni brzeg Sanu w kierunku Leżajska. W Kuryłówce zajął stanowiska obronne i stąd osłaniał odwrót oddziałów 21 Dywizji Piechoty Górskiej[65]. Po ich wycofaniu, sam rozpoczął odwrót. 14 września nad Tanwią batalion został podporządkowany dowódcy 3 pułku strzelców podhalańskich ppłk. Julianowi Czubrytowi i rozlokowany w rejonie Majdanu Nowego. W nocy z 16 na 17 września I/54 pp wraz ze zgrupowaniem 3 pspodh. opuścił swoje stanowiska i przedzierając się przez las przeszedł do rejonu folwark Szozdy-Florianka[63]. W czasie marszu batalion został ostrzelany ogniem niemieckiej artylerii. Straty osobowe były znaczne, padło wiele koni, zniszczeniu uległy wozy i biedki z amunicją. Rankiem batalion zatrzymał się na krótki odpoczynek w małym lasku. Po latach dowódca plutonu ckm ppor. rez. Zygmunt Majerski tak wspomina[66]:

W czasie tego postoju stwierdziłem stan zupełnego wyczerpania żołnierzy: leżeli zmęczeni do ostatecznych granic, nawet nie próbowali poszukiwać żywności. Trzeba zaznaczyć, że od kilku dni prawie zupełnie nic nie jedliśmy, a i dawniej, od 8 wyżywienie było niewystarczające, zwłaszcza brakowało chleba.

Po południu maszerował przez Starą Hutę, Hucisko do Łuszczacza. Tu, 19 września wszedł w podporządkowanie dowódcy 4 pułku strzelców podhalańskich ppłk. dypl. Bronisława Warzyboka i wspólnie z jego pododdziałami ubezpieczał od południa siły główne Armii „Kraków”, starającej się od kilku dni przełamać front niemiecki pod Tomaszowem Lubelskim[67].

19 września żołnierze batalionu wzięli udział w natarciu. Wskutek braku wsparcia własnej artylerii oraz silnego ognia artylerii i ciężkich karabinów maszynowych nieprzyjaciela, zakończyło się ono niepowodzeniem, a 20 września wykrwawione, przemęczone oraz pozbawione amunicji i żywności oddziały złożyły broń. Część żołnierzy trafiła do niewoli, pozostali na własną rękę, w tym dowódca batalionu mjr Karol Durko, podjęli skuteczną próbę przedarcia się w stronę granicy z Węgrami[66].

Oddział Zbierania Nadwyżek 54 pp

edytuj

Po zmobilizowaniu 54 pułku piechoty i innych pododdziałów, z nadwyżek powołanych rezerwistów i pozostałej kadry zorganizowano Oddział Zbierania Nadwyżek 54 pp. Po 4 września OZN 54 pp wyruszył do Złoczowa, gdzie w koszarach 52 pp był organizowany Ośrodek Zapasowy 12 Dywizji Piechoty. Ponadto stacjonował tam zmobilizowany przez 52 pp w I rzucie mobilizacji powszechnej batalion marszowy 54 pp. OZ 12 DP dowodził ppłk Witold Ciechanowicz. 15 września zgodnie z koncepcją Naczelnego Wodza utworzenia tzw. „Przedmościa Rumuńskiego” wszedł w jego skład i został dyslokowany do Stanisławowa. 18 września rano OZ 12 DP wraz z nadwyżkami 54 pp w rejonie Buczacza został otoczony przez oddziały sowieckie, żołnierz rozbrojeni i wzięci do niewoli[68].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[67][69][70]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko Dalsze losy
Dowództwo
dowódca ppłk dypl. Franciszek Pokorny WP we Francji
I adiutant kpt. Stanisław IV Tomaszewski
II adiutant ppor. rez. mgr Marcin Sarama
oficer informacyjny ppor. rez. Bronisław Karol Kowal
oficer łączności kpt. Florian Franciszek Sauer
kwatermistrz mjr Stanisław I Czerwiński
oficer płatnik por. Karczewski
oficer żywnościowy N.N.
naczelny lekarz ppor. lek. Stefan Kwietniak
kapelan kpl. rez. ks. Jan Winnicki
dowódca kompanii gospodarczej kpt. Józef Gil
zastępca dowódcy komp. gosp. ppor. rez. Jan Błyszczakowski
I batalion
dowódca I batalionu mjr Karol Durko
dowódca 1 kompanii strzeleckiej por. Michał Marian Mandziara
dowódca 2 kompanii strzeleckiej por. rez. Michał Wilczewski WP we Francji
dowódca 3 kompanii strzeleckiej por. Bronisław Maksymilian Tomaszewski
dowódca 1 kompanii ckm kpt. Jan Martinek
II batalion
dowódca II batalionu mjr Antoni Władysław Mokrzycki
dowódca 4 kompanii strzeleckiej por. Karol Wojtowicz
dowódca 5 kompanii strzeleckiej kpt. Stefan Józef Domaradzki
dowódca 6 kompanii strzeleckiej ppor. Kazimierz Kosiński
dowódca plutonu ppor. Zbigniew Kowacz[71]
dowódca 2 kompanii ckm kpt. Karol Hareńczyk
dowódca III plutonu ppor. rez. Lesław Laskowski[71]
III batalion
dowódca III batalionu mjr Roman Gutowski † 9 IX
dowódca 7 kompanii strzeleckiej por. Tadeusz Józef Zubrzycki
dowódca I plutonu por. Kazimierz Schrott[71]
dowódca II plutonu ppor. Franciszek Fuchs
dowódca 8 kompanii strzeleckiej N.N.
dowódca III plutonu sierż. pchor. rez. Sobaka[59] † 9 IX
dowódca 9 kompanii strzeleckiej por. Tadeusz Sosiński
dowódca III plutonu sierż. pchor. Bolesław Pawlik
dowódca 3 kompanii ckm kpt. Tadeusz Mrozek
dowódca I plutonu ppor. Włodzimierz Serwatka
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii zwiadowców por. Ludwik Józef Fortuna WP we Francji
dowódca kompanii ppanc por. Kazimierz Bryk WP we Francji
dowódca plutonu łączności por. Wilhelm Hellman[71]
dowódca plutonu artylerii piechoty por. art. Henryk Antoni Rajner
dowódca plutonu pionierów por. Julian Starak
dowódca plutonu pgaz por. Marian Antoni Spryszyński

Strzelcy kresowi

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: oficerowie 54 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych.
Dowódcy pułku[72][g]
Zastępcy dowódcy pułku[k]
II zastępca (kwatermistrz)
  • mjr piech. Antoni Władysław Mokrzycki (VIII 1935[85] – 1939)

Żołnierze 54 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

edytuj

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego[86][l][m][n]

Nazwisko i imię Stopień Zawód Miejsce pracy przed mobilizacją Zamordowany
Antoniak Józef por. rez. urzędnik Tarnopol Katyń
Jan Batożyński[71] ppor. rez.
Bauer Henryk? ppor. rez. urzędnik Katyń
Brewka Jan Andrzej ppor. rez. nauczyciel Charków
Chądzyński Stanisław ppor. rez. prawnik Ministerstwo Sprawiedliwości Charków
Chrząszcz Izydor por. rez. nauczyciel, mgr Charków
Dąbczak Władysław podporucznik rezerwy urzędnik Charków
Domaradzki Antoni[90] kpt. w st. sp. żołnierz zawodowy Katyń
Duszyński Zenon[91] porucznik żołnierz zawodowy Charków
Gawlikowski Kazimierz por. rez. prawnik Urząd Wojewódzki w Stanisławowie ULK
Grabosz Zygmunt ppor. rez. PKP we Lwowie Charków
Wilhelm Hellman[71] por. dowódca plutonu łączności
Janikowski Zygmunt ppor. rez. nauczyciel szkoła w Bronikowie Katyń
Jan Jankowski[71] por.
Jastrzębski Stanisław por. rez. urzędnik PZUW w Podhajcach ULK
Antoni Joch[71] ppor. rez.
Kaczer Mendel[71] ppor. rez. Charków
Keczur Piotr por. rez. nauczyciel Katyń
Kowacz Zbigniew[92] ppor. żołnierz zawodowy dowódca plutonu 6/54 pp[71] Katyń
Król Władysław ppor. rez. technik rolnictwa Zakład Doświadczalny Zagrobela Charków
Kruczkowski Władysław kapitan żołnierz zawodowy kmdt obwodowy PW ULK
Kucharzow Stanisław por. rez. z-ca naczelnika Urzędu Skarbowego w Trembowoli Katyń
Kulczycki Tadeusz ppor. rez.? żołnierz zawodowy dowódca plutonu 18 pp Charków
Kwiatkowski Ryszard ppor. rez. nauczyciel szkoła w Wierzbowcu Charków
Laskowski Lesław ppor. rez. prawnik dowódca III plutonu 2 kkm[71] Katyń
Lercher Antoni ppor. rez. nauczyciel Charków
Makowiecki Zbigniew ppor. rez. ziemianin ULK
Malczyński Stanisław Kazimierz[93] kpt. adm. (piech.) żołnierz zawodowy Charków
Nakonieczny Józef ppor. rez. Charków
Olejnik Alfred ppor. rez. prawnik pracował w Trembowoli Charków
Ornatowski Stanisław ppor. rez. student medycyny Katyń
Ossowski Stanisław ppor. rez. prawnik sąd we Lwowie Charków
Ostrowski Władysław plut. ULK
Prokosch Bronisław ppor. rez. urzędnik Charków
Mieczysław Rotenberg[71] ppor. rez. technik Katyń
Scher Karol ppor. rez. inżynier elektryk Charków
Schrott Kazimierz[94] porucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu 9/54 pp; dca I pl 7 kp[71] Charków
Seredyński Michał por. rez. nauczyciel, dr filozofii Liceum Pedagogiczne w Krośnie Charków
Serwatka Władysław ppor. żołnierz zawodowy dowódca plutonu 3 kkm/54 pp Charków
Sługocki Tadeusz ppor. rez. Charków
Sosiński Tadeusz por. ULK
Spryszyński Marian porucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu przeciwgazowego ULK
Turzański Aleksander ppor. rez. Charków
Tymków Franciszek ppor. rez. prawnik, mgr Charków
Wątróbski Adam[95] podporucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu 1/54 pp Charków
Zuckerman Ludwik por. rez. ziemianin wł. maj. Hołoszyniec Charków
Żeglin Alojzy ppor. rez. nauczyciel szkoła w Załężu Charków

Symbole pułkowe

edytuj
 
Wręczenie chorągwi 54 pp w Tarnopolu 21 marca 1921. Pułkownik wojska włoskiego Romel wygłasza przemówienie

Sztandar

edytuj

W marcu 1921 roku w Tarnopolu marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez jego byłych żołnierzy-ochotników[96][o].

Sztandar 54 pp ma kształt kwadratu i wykonany jest z jedwabiu. Jego zasadniczym elementem jest czerwony krzyż kawalerski umieszczony z obu stron płatu na białym tle. Pośrodku strony głównej (prawej) znajduje się srebrny orzeł w złotym wieńcu. W rogach płatu, w wieńcach umieszczony jest numer pułku. Na stronie odwrotnej (lewej) złotym bajorkiem wyhaftowany jest wieniec z liści laurowych, a w nim napis Honor Ojczyzna. Na ramionach krzyża, także w złotych wieńcach, znajduje się numer pułku[39]. Po rozwiązaniu 12 DP rozkaz ukrycia lub zniszczenia sztandaru otrzymał oficer łączności pułku kpt. Florian Franciszek Sauer. Jednak podczas marszu z grupką żołnierzy wraz ze sztandarem dostał się do niemieckiej niewoli. W czasie wojny sztandar był eksponowany jako zdobycz wojenna w berlińskim Zeughausie. W 1971 sztandar 54 ppSK powrócił do Polski[98]. Obecnie sztandar znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie[99].

Osobny artykuł: Polskie sztandary wojskowe.

Srebrna trąbka

edytuj

W 1928 roku pułk otrzymał srebrną trąbkę ufundowaną przez włoski 54 pułk piechoty „Umbria” (wł. 54° Reggimento fanteria „Umbria”). Na trąbce widnieje napis „wojsko włoskie 54 pułkowi piechoty polskiej” (wł. L’esercito Italiano al 54 Regimento fanteria polacco), natomiast na proporczyku przy trąbce napisano z jednej strony „54 F.R. Umbria”, zaś z drugiej – „54 p. p.”[100]. Do wybuchu wojny znajdowała się ona w sali pamiątek pułkowych w świetlicy na Nowym Zamku. Dalsze jej losy są nieznane[101].

Odznaka pamiątkowa

edytuj

18 maja 1929 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 54 pułku piechoty[102][103]. Odznaka o wymiarach 39 × 39 mm ma kształt krzyża, którego ramiona pokryte są granatową emalią z obramowaniem złoconym. Na środek krzyża nałożony srebrny orzeł wz. 1927. Na ramionach krzyża herb Tarnopola oraz numery i inicjały: „54 P.P.Kr.” i uprzedni „12 P.S.P”. Ramiona krzyża złączone są oksydowanym wieńcem laurowo-dębowym. Oficerska – dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana. Odmiana żołnierska wykonywana była zaś w tombaku, również dwuczęściowa, srebrzona i patynowana. Wykonawcami odznaki byli Wiktor Gontarczyk i Józef Michrowski z Warszawy[104][98].

  1. Każda kompania strzelecka składała się z czterech plutonów (trzy plutony bojowe i pluton tzw. komenderowanych – obejmujący telefonistów, szewców, krawców itp.).
  2. W skład kompanii zafrontowej wchodzili specjaliści oraz administracja.
  3. Tarnopol był dużym garnizonem, gdzie obok 54 pułku piechoty stacjonował sztab 12 Dywizji Piechoty oraz I dywizjon 12 pułku artylerii lekkiej.
  4. W Tarnopolu znajdował się najwyższy w Polsce pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego[37].
  5. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[48].
  6. Oficer taborowy był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
  7. Dowódca pułku kierował osobiście szkoleniem oficerów i był odpowiedzialny za gotowość bojową, całokształt wyszkolenia, służbę gospodarczą i wewnętrzną pułku[73].
  8. Płk Julian Pieńkowski został mianowany dowódcą 8 stycznia 1920 roku[74].
  9. Zwolniony ze stanowiska 30 marca 1920 roku i przydzielony do dyspozycji Frontu Litewsko-Białoruskiego[75].
  10. Wyznaczony na stanowisko dowódcy pułku 30 marca 1920 roku[75].
  11. 13 czerwca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych zniósł dotychczasowe stanowisko referenta wyszkolenia pułku piechoty i ustanowił etatowe stanowisko zastępcy dowódcy pułku zaszeregowanego do stopnia podpułkownika, wyznaczanego przez Ministra Spraw Wojskowych. Zakres działania zastępcy dowódcy określał dowódca pułku, przed którym był on całkowicie odpowiedzialny[79]. W 1938 roku zmieniona została nazwa stanowiska na „I zastępca dowódcy”. W organizacji wojennej pułku nie było stanowiska zastępcy dowódcy.
  12. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[87].
  13. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia?: lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940[88].
  14. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Ukraińskiej Liście Katyńskiej pochodzą z: Marek Tarczyński (red.); Listy katyńskiej ciąg dalszy. Straceni na Ukrainie[89].
  15. Do 28 stycznia 1938 sztandar oddziału piechoty nosił nazwę chorągwi pułkowej[97].

Przypisy

edytuj
  1. Kula 1929 ↓, s. 4.
  2. Faszcza 2010 ↓, s. 3.
  3. Faszcza 2010 ↓, s. 4.
  4. a b Kula 1929 ↓, s. 5.
  5. Faszcza 2010 ↓, s. 5.
  6. Faszcza 2010 ↓, s. 5–6.
  7. a b Faszcza 2010 ↓, s. 6.
  8. a b Kula 1929 ↓, s. 6.
  9. Faszcza 2010 ↓, s. 6–7.
  10. Odziemkowski 2010 ↓, s. 226.
  11. Tuliński 2020 ↓, s. 903.
  12. a b c d e Faszcza 2010 ↓, s. 7.
  13. a b Kula 1929 ↓, s. 13.
  14. a b Odziemkowski 2004 ↓, s. 396.
  15. a b Kula 1929 ↓, s. 14.
  16. Odziemkowski 2004 ↓, s. 23.
  17. a b c Kula 1929 ↓, s. 17.
  18. Odziemkowski 1998 ↓, s. 18.
  19. Odziemkowski 2004 ↓, s. 24.
  20. a b c Odziemkowski 2004 ↓, s. 154.
  21. a b c Kula 1929 ↓, s. 18.
  22. Odziemkowski 2004 ↓, s. 404.
  23. Faszcza 2010 ↓, s. 7–8.
  24. a b c Faszcza 2010 ↓, s. 8.
  25. a b Kula 1929 ↓, s. 24.
  26. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 13 z 2 kwietnia 1921 roku, s. 609–610.
  27. a b c Olczak 2017 ↓, s. 76.
  28. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 6 z 24 lutego 1928 roku, poz. 63.
  29. Faszcza 2010 ↓, s. 9.
  30. a b Faszcza 2010 ↓, s. 11.
  31. Olczak 2017 ↓, s. 82.
  32. Faszcza 2010 ↓, s. 9–10.
  33. Faszcza 2010 ↓, s. 10.
  34. Faszcza 2010 ↓, s. 10–11.
  35. Faszcza 2010 ↓, s. 11–12.
  36. a b Faszcza 2010 ↓, s. 12.
  37. a b Olczak 2017 ↓, s. 77.
  38. a b Faszcza 2010 ↓, s. 13.
  39. a b Faszcza 2010 ↓, s. 30.
  40. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 16 z 19 maja 1927 roku, poz. 174.
  41. Olczak 2017 ↓, s. 77–78.
  42. a b Olczak 2017 ↓, s. 78.
  43. Faszcza 2010 ↓, s. 14.
  44. Jagiełło 2007 ↓, s. 63–65.
  45. Faszcza 2010 ↓, s. 15.
  46. Faszcza 2010 ↓, s. 14–15.
  47. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 610–611, 677.
  48. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
  49. Olczak 2017 ↓, s. 85.
  50. a b c Faszcza 2010 ↓, s. 18.
  51. Rybka i Stepan 2010 ↓, s. 106.
  52. Faszcza 2010 ↓, s. 19.
  53. a b Faszcza 2010 ↓, s. 20.
  54. Olczak 2017 ↓, s. 88.
  55. Faszcza 2010 ↓, s. 20–21.
  56. Faszcza 2010 ↓, s. 21.
  57. Faszcza 2010 ↓, s. 22.
  58. Faszcza 2010 ↓, s. 22–23.
  59. a b c Faszcza 2010 ↓, s. 23.
  60. Olczak 2017 ↓, s. 89.
  61. a b Faszcza 2010 ↓, s. 24.
  62. Faszcza 2010 ↓, s. 24–25.
  63. a b c Faszcza 2010 ↓, s. 25.
  64. Olczak 2017 ↓, s. 86.
  65. Olczak 2017 ↓, s. 90.
  66. a b Faszcza 2010 ↓, s. 26.
  67. a b Olczak 2017 ↓, s. 91.
  68. Faszcza 2010 ↓, s. 26-27.
  69. Faszcza 2010 ↓, s. 28.
  70. Zarzycki 2001 ↓, s. 364-365.
  71. a b c d e f g h i j k l m Faszcza 2010 ↓, s. 27.
  72. Prugar-Ketling (red.) 1992 ↓, metryka.
  73. Almanach 1923 ↓, s. 49.
  74. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 24 stycznia 1920 roku, s. 11.
  75. a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 17 marca 1920 roku, s. 275.
  76. a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 31 marca 1927 roku, s. 98.
  77. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 5 z 3 sierpnia 1931 roku, s. 245.
  78. a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 5 z 3 sierpnia 1931 roku, s. 233.
  79. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 24 z 13 czerwca 1922 roku, poz. 357.
  80. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 22 z 22 lipca 1922 roku, s. 544.
  81. Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 278.
  82. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 5 maja 1927 roku, s. 135.
  83. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 23 października 1931 roku, s. 322.
  84. a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 10 z 4 lipca 1935 roku, s. 95.
  85. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 31 sierpnia 1935 roku, s. 96.
  86. Księgi Cmentarne – biogramy oficerów.
  87. Rocznik oficerski 1939 ↓.
  88. Wyrwa 2015 ↓.
  89. Tarczyński (red.) 1994 ↓.
  90. Księgi Cmentarne – wpis 661.
  91. Księgi Cmentarne – wpis 5005.
  92. Księgi Cmentarne – wpis 1728.
  93. Księgi Cmentarne – wpis 6329.
  94. Księgi Cmentarne – wpis 7220.
  95. Księgi Cmentarne – wpis 14155.
  96. Satora 1990 ↓, s. 106.
  97. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1937 r. o znakach wojska i marynarki wojennej w: Dz.U. z 1938 r. nr 5, poz. 32.
  98. a b Olczak 2017 ↓, s. 79.
  99. Satora 1990 ↓, s. 108.
  100. Kula 1929 ↓, s. 25.
  101. Faszcza 2010 ↓, s. 31.
  102. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 16 z 18 maja 1929 roku, poz. 158.
  103. Faszcza 2010 ↓, s. 32.
  104. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 96.

Bibliografia

edytuj