Itàlia romana

Mapa de las províncias de l'Empèri roman après 120. La Gàllia cisalpina, indicada dins aquela mapa, fugèt annexada a l'Itàlia a la fin de la republica en -42.

A l'epòca de la Roma antica, dins los darrièrs sègles de la Republica puèi jos l'Empèri la nocion d'Itàlia evoluèt per acabar a designar la peninsula italica dins sa totalitat, de Brindisi fins als Alps, pasmens concernís pas jamai las illas, levat dins lo periòde pòst tetrarquic (sègle IV). S'agissiá ja d'un territòri pla vast e marcat per fòrça granda diversitat etnica e sociala. Malgrat la difusion de la romanizacion, aquela Itàlia unificada per Roma, coma aquela d'uèi, gardèt sempre de fòrts particularismes locals.

Espandiment del toponime

Segon los testimoniatges d’Ecatèu de Milet, de segur, puèi d’Antiòc de Siracusa e de Timèu de Tauromenion, lo tèrme d’Itàlia, nomenada tanben Oenòtria, renviava a l’origina a una partida limitada del Brutti antic, d’en primièr la region que se trapa al sud de l’istme separant lo golf de Squillace e de Sant’Eufemia, puèi que s'espandís entre Laos, sul penjal versant tirenian, e Metapont, sul penjal ionian, e fin finala l’ensemble de la Granda Grècia.

Lo tèrme d'Itàlia designava enseguida la partida de la peninsula situada al sud de l'Esino, bòna de la Gàllia cisalpina. La limita entre l'Itàlia e la Gàllia cisalpina foguèt mai tard portada ai Rubicon.

Jos August, lo tèrme d'Itàlia designa l'ensemble de la peninsula, fins als Alps. Mai precisament, l'Itàlia designa la partida de la peninsula divisada en regions. Los Alps còcias n'èran exclusidas.

Al Bas-Empéri, lo tèrme d'Itàlia èra utilizat per qualificar un diocèsi: lo diocèsi d'Itàlia, comprenent, en mai de la peninsula, las províncias insularas de Corsega, de Sardenha e Sicília e tanben las províncias alpestras dels Alps còcias e de Rètia. L'Itàlia designava tanben una prefectura: la prefectura d'Itàlia, compausada dels diocèsis d'Itàlia, d'Illíria e d'Africa.

L'Itàlia romana: una excepcion fàcia a las províncias

Una partida de la Taula de Peutinger, copia de l'epòca renaissença d'una mapa romana del sègle IV, mostrant al centre lo sud d'Itàlia.

Jos la Republica e pendent lo Naut Empèri, se considerava jamai que Sicília, Sardenha e Corsega foguèsson partida de l'Itàlia. Tanben, jos l'empèri, una partia de l'Itàlia actuala dependava de las províncias dels Alps: Alps còcias ou Rètia. Las limitas de l'Itàlia, al nòrd de la peninsula foguèron cambiadissas: fòrça pòble ne contestavan lo territòri: pòblrs italiòts, Ligurs, Etruscs puèi Cèltas e Romans. La preséncia Cèlta foguèt sufisentament fòrta e influenta per que lo nòrd de l'actuala Itàlia fuguèt longtemps considerada coma una partida del mond celtic e nomenat Gàllia cisalpina o Gàllia Transpadana. Per aquel títol foguèt la sola partida de la peninsula que foguèt efectivament una província romana, la província de Gàllia cisalpina. Après Cesar pasmens aquela província desapareis venent d'esperel entièra un tròç de l'Itàlia.

Lo territòri de l'Itàlia, que foguèt le primièr camp d'espandiment de la poténcia romana, foguèt integrada a l'Empèri espelissent segon de modalitats variablas: colonias romanas e latinas, tractats d'alianças (Fœdus), confiscacion du territòri. Jamai pasmens l'Itàlia foguèt considerada coma una província, aquel tèrme essent reservat a l'administracion dels territòris non italics. Se lo mot provincia est es a vegadas utilizat per unas de nòstras fonts al respècte amb las foncions en Itàlia es pas jamai dins son sens administratiu o tecnic mas dins son sens mai larg, aquel de "districte jos l'autoritat d'un magistrat", tanben a l'epòca tardièra lo Digeste parla la provincia del prefècte de la Vila, atal se trapa tanben jos la Republica lo tèrme provincia utilizat per la gestion de las selvas de la peninsula. Quitament quand l'Itàlia a pas pus de privilègis al respècte de las províncias, après la Tetrarquia, lo poder roman evita sempre lo mot província, utilizant aquel de region (regio, regiones).

En efièch après la Guèrra sociala lo destin dels Italians e dels Romans fa pas qu'un e la peninsula se destriava fòrça dels autres territòris contrarotlats per Roma. L'aveniment de l'Empèri renforcèt dins un primièr temps aquela situacion, l'Itàlia gausissent d'un prestigi inegalat, de privilègis fòrts e al meteis temps d'una posicion egemonica militara mas tanben economica en Mediterranèa. Sols los Italians èran totes ciutadans romans mercé al drech del sol (Jus Soli), pasmens aquel privilègi èra tanben donat au las colonias romanas dins las províncias ont las vilas beneficiavan del Jus Italicum. L'integracion progressiva de las províncias a l'Empèri, lor romanizacion juridica e culturala, lor desvelopament economic e social, relativizèt, al sègle III, aquela excepcion italiana. Lo sègle II marca un cambiament: dins aqueles domènis lo pes de las províncias comença a passar aquel d'Itàlia, l'administracion de l'Itàlia s'aprocha d'aquela des província. Las dificultats del sègle III e las reformas post-tetraquicas acabant definitivament amb l'excepcion, quitament se lo pes del prestigi passat demora. L'alunhament dels emperaires, la fondacion d'una novèla capitala en Orient e las divisions nascudas de las invasions barbaras fan una Itàlia de nòu divisada dins la Nauta Edat Mejana.

L'òbra d'August

Las onze regions d’August

La nòva organizacion augustèa acaba l'integracion de l'anciana Gàllia cisalpina dins l'Itàlia: las regions nordencas de la peninsula, de la Ligúria a la Transpadana (actuala Lombardia) dintravan plenament dins l'Itàlia. Aquela darrièra foguèt divisada en onze regions administrativas.

Numèro	Denominacion usuala	Compausantas
Regio I	Latium et Campania (Laci e Campània)	Laci, comprenent: Latium vetus (Laci Vièlh); Latium novum (Laci Nòu) o Latium adiectum (Laci ajustat); Campània, comprenent: La quita Campània; Picentina.
Regio II	Apulia et Calabria (Apúlia e Calàbria)	L'Apúlia, partida de l'anciana Granda-Grèci, comprenent la quita Apúlia (Dauniana e Peucecia) e la Messàpia (Calàbria e Salentin)
Regio III	Lucania et Bruttium (Lucània e Brutis)	L'Esnòtria, partida de l'anciana Granda-Grècia, comprenent: Lucania (Lucània) ; Bruttium.
Regio IV	Samnium (Samni)	-
Regio V	Picenum (Picèn)	-
Regio VI	Umbria (Ómbria) e Ager Gallicus	L'Umbria (la quita Ómbria), en dejó de l'Apenin; La Volumbria (Volómbria), al delà de l'Apenin ; L'Ager Gallicus.
Regio VII .	Etruria (Etrúria)	-
Regio VIII	Aemilia (Emília)	-
Regio IX	Liguria (Ligúria)	-
Regio X	Venetia et Histria (Venècia e Ístria)	-
Regio XI	Transpadana	-

L'Itàlia es alara la partida mai privilegiada de l'Empèri: totes los sieus abitants liures son ciutadans romans e son exemptats de l'impòst dirècte, levat l'impòst novèl suls eretatges creat per finançar los besonhs militars (retirada dels veterans).

Jos l'Empèri

A partir del sègle II

La plaça de l'Itàlia dins l'empèri, al sègle II comença a pèrdre de sa preponderància. La romanizacion de las províncias, e per d'unas l'integracion plan començada de lors elèits al sen dels òrdres equèstre e senatorial mermèt lo caractèr excepcional de l'Itàlia. Quitament se los Italians demoran majoritaris al senat gaireben fins a la fin del sègle, la dintrada dels provincials cambièt la donada politica. Lo sègle II vei l'Empèri governat per d'Emperaires eissits de familhas provincialas que son pasmens d'origina italiana: Trajan e Adrian eissis de l'Ispània, Antonin le Pietós de Narbonesa. Dempuèi los primièrs ans premières del sègle, Trajan deguèt reglamentar la preséncia dels senators en Itàlia, los obligant a possedir una partida importanta (un tèrç) de leos tèrras en Itàlia: segon Plina le Jove (VI, 19), de senators abitava de fièch en Itàlia coma dins una ostalariá, coma de viatjaires. La mesura aguèt pas qu'un efièch limitat e la tornèt par Marc Aurèli mas dins una mesura mendre (un quart de las tèrras).

D'autres factors qu'asseguravan sa preeminéncia sus l'Empèri cambian pauc a pauc dins un van que dura tot lo long del sègle e comencèt al sègle I. Las legions ara fixadas a la frontièras de l'Empèri, dins de províncias alunhadas, regionalizan pauc a pauc lor recrutament. lo taus dels Italians dins l'armada merma, aquel dels provincials aumenta, quitament se los Italians an jamai abandonat los pòstes d'oficièrs coma aqueles de centurions, las regions tradicionalas de recrutament militar en Itàlia son cridadas pas qu'excepcionalament, a l'escasença de la creacion de novèlas legions per exemple, çò que faguèt Marc Aurèli.

Pendent longtemps aquels observacions èra piejadas per l'encastre d'una Itàlia romana sul declin, tocada per una crisi economica greva, la despopulacion e fin finala incapabla de s'opausar a la concurréncia de las províncias. S'es verai que dins unes domènis de las províncias saupèron captar de marcats realizat de per abans per l'Itàlia coma la ceramica sigillada, es malaisit d'extrapolar una situacion generala. Lo desplaçament de las produccions de sigilladas de l'Itàlia cap a Gàllia correspond tanben a l'emergéncia sul Ren de la demanda dels legionaris. Mai se pòt, amb Moses Finley, minimizar l'importància globala d'aquelas produccions dins l'economia antica. Al contrari una partida dels cercaires los considèran coma un marcaire de desplaçaments economics mai importants mas mens visibles dins nòstras fonts. Dins aquela perspectiva de camp d'escavacion donèron una mòstra plan fòrta e semblèron a vegada resumir lo destin de l'Itàlia e de son economia al sègle II. Es lo cas de la vila de Settefinestre vèrs Cosa, que vei sas produccions declinar puèi abandonadas vèrs 160-170. Aquí encora es riscat de generalizar l'istòria d'una sola region, e de voler ne tirar d'ensenhaments per tota l'Itàlia. D'autres regions mòstran al contrari un dinamisme agrari e economic, coma la region d'Aquileia. Sembla tanben que caldrà comprene las nombrosas importacions venent de las províncias non pas coma lo signe d'un declin de l'Itàlia mas puslèu coma la resultanta de la talha disproporcionada del mercat roman e d'una situacion tecnologica que fasiá qu'unes transpòrts maritims de longa distància èran pas pus economics que de transpòrts terrèstres de mejana distança. L'Itàlia a ela sola pòt pas noirir Roma, las importacions mòstran d'aquel fach mai que d'un declin que ven malaisit a veire al sègle II. Quitament lo declin demografic es pas pus plaçat abans la pèsta antonina e las consequéncias d'aquela darrièra son discutidas e pauc claras.

La plaça simbolica de l'Itàlia es tanpauc tenguda, e es l'objècte de la sollicitud dels emperaires que demòran gaireben totes sus son territòri levat los emperaires engatjats dins de guèrras (Trajan, Marc Aurèli) e d'Adrian, viatjaire per gost e benlèu per volontat politica. L'institucion de las fondacions alimentàrias per Trajan, en mai del besonh d'ajudar d'Italians pauc fortunats testimònia de la sollicitud de l'emperaire per la tèrra italiana e los sieus ciutadans. Pasmens aquela sollicitud aviá tanben un revèrs: un contraròtle prigond sus l'autonomia municipala de la fòrça ciutats de la peninsula. Es mejans l'institucion dels curadors que se manifèsta. S'interprèta mai pasmens uèi lo curador coma l'expression d'una volonta imperiala de manmesa sus las ciutats, e se coneis melhor, dempuèi las òbras de F. Jacques, la distància que cal aver amb la ciutat que deu susvelhar pontualament. Lo principi d'una susvelhança per l'administracion imperiala s'imposava pasmens.

Adrian volguèt l'aprigondir encara? Confia l'Itàlia a quatre consularis portant lo títol de legat d'august propretor, títol utilizat pels governaires de província. Lo clam que moviá lo senat faguèt que la mesura foguèt anullada per son successor. Respondiá pasmens a un vertadièr besonhs: las regions d'Itàlia avián besonh d'una administracion mai ierarquizada, subretot dins lo domèni de la justícia civila (drech de las tutèlas). Alara Marc Aurèli crèa en 165 los juridics (iuridici) qu'exercisson dins de districtes al partiment geografic pro cambiadís. La zona situada dins los 100 milas a l'entorn de Roma dependián del prefècte de la Vila que vegèt sas prerogativas aumentadas jos Sevèrs. Levat aquela zòna, e per d'afars greus o tocant als interèsses de l'emperaire, o encara a de questions de manten de l'òrdre, lo prefècte del pretòri podava intervenir, coma lo faguèron vèrs 168, forçant la ciutat de Saepinum a respectar lo drechs dels pastres transumants. Vèrs 214-217, Caracalla instituís de correctors investits de poders analògs a aqueles dels governaires de províncias. La foncion demora pasmens excepcionala e concernís l’Itàlia tota entièra que garda son indivisibilitat tradicionala.

Per fòrça subjècte lo sègle II es per l'Itàlia un sègle de transicion, de reculada de sa preeminéncia, mas pas capa de biais de declin qu'una istoriografia passada que volgava veire fins als ans 1970, se piejant entre autres sus las tèsis de M. Rostovtseff.

Italia suburbicaria jol govèrn de Roma	Italia annonaria, amb per capitala Mediolanum (Milan)
Tuscia et Umbria Valeria Campania et Samnium Apulia et Calabria Sicilia Sardinia et Corsica	Venetia et Histria Aemilia et Liguria Flaminia et Picenum Raetia Alps còcianas

A partir de la fin del sègle III

Entre 268 e 273, Aurelian transforma la correctura instituida par Caracalla en una foncion permanenta.

A partir de la crisi del sègle III, la situacion de l'Empèri se deteriora de contunh. Los problèmas economics, las incursions barbaras e las guèrras civilas avián menat a una desintegracion gaireben complèta de l'Empèri. De reformas drasticas son realizadas per Dioclecian (284-305) e la division de l'Empèri roman es acabada jos Constantin lo Grand. En 293, Milan èra ja venguda la capitala de Empèri roman d'Occident, mas, en 330 Constantinòple ven la capitala de l'empèri d'orient, de fach l'administracion e la cort imperiala se desplaçan cap a Constantinòple. Constantin fa tanben desplaçar la flòta italiana basada a Misenum et Ravenne pel Pont. Favoriza tanben la difusion de la religion crestiana (313, edicte de Milan) suprimissent los frens a aquela difusion, e se liga vertadièrament amb la Glèisa.

Lo cristianisme ven la sola religion oficiala de l'Empèri en 380 jos Teodòsi I^er. Après la mòrt d'aquel darrièr en 395, l'Empièri roman d'Occident se constituís pas mai que de l'Itàlia. La capitala occidentala es deplaçada de Mediolanum (Milan) a Ravena en 402. Alaric, rei dels Visigòts, realiza los sacs Roma en 410, pel primièr còp dempuèi 800 ans. Unei decennis mai tard l'Itàlia del nòrd es atacadas per los Uns d'Atila.

Segon lo Notitia Dignitatum, après los ans 420, l'Empèri d'Occident avec l'Africa et l'Illíria es gerit amb un praetorio Prefectus Italiae, un vicarius, e un comes rei militaris. Las regions foguèron governadas per uèit consulares, dos correctores e quatre praesides.

consulares	correctores	praesides
Venetiae et Histriae Aemiliae Liguriae Flaminiae et Piceni annonarii Tusciae et Umbriae Piceni suburbicarii Campaniae Siciliae	Apuliae et Calabriae Lucaniae et Bruttiorum	Alpium Cottiarum Samnii Sardiniae Corsicae.

Los emperaires, dirigissent de las fòrças barbaras, contraròtlan lors frontièras e los còstas que seràn de contunh atacadas. En 476, amb la casuda de Romul Augustul, l'empèri d'occident desapareis. L'Itàlia demora governada per Odoacre unas annadas fins a l'invasion dels Gòts puèi, un sègle mai tard, après las invasions successivas dels bizantins e dels Lombards, es divisada en reialmes. La Reünificacion de l'Itàlia se realizarà enseguida sonque al sègle XIX.

Font

• Estrabon Geografia, IV, 6; V, 1-4; VI, 1

Bibliografia

• Jean-Michel David, La Romanisation de l'Italie, Paris, Flammarion, coll. « Champs » (no 381), août 1997 (1re éd. 1994), 260 p. (ISBN 978-2-0808-1381-7)
  

Vejatz tanben

• Istòria de l'Itàlia