Vejatz lo contengut

Aromanés

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Drapeu aromanés
Parlars de l’aromanés
  •      arromanés : F – parlars fãrsherot e muzaquien ; M – parlar moscopolitan ; B – parlars de Gopeš, de Mulovište e de Bjala ; P – parlers metsovoniote e olympiote ; G – parler gramoshtène
  •      megleno-romanés
  • Libre de gramatica aromanesa de Macedònia

    L’aromanés (ditz maitot macedo-romanés en romaní[1]), en aromanés limba armãneascã, armãneashce, armâneashti o armânã (aromanés), nomat totparier per l’adverbe armãneashte o armãneshce, es una lenga romanica orientala, parlada per los aromanés, e forma, emb lo dacoromanés, lo meglenoromanés e l’istroromanés, lo diasistèma roman de l'Èst[2]. Mas per quauques linguistes subretot romanés[3] qu'es un dialècte dau romanés, coma lo moravalac (disparut), lo morlac o dalmate (disparut), lo meglenoromanés e l’istroromanés (qui n'an pus que quauques centenats de locutors). Mas existís una escòla (alemanda e ongresa) qui estima que qu'es lo dacoromanés qui es un dialècte de l'aromanés. L'aromanés es parlat en Albania, Bulgaria, Grècia, Macedònia del Nòrd, Romania e en Serbia, per 80 000 a 1 000 000 personas.

    Alfabet aromanés

    [modificar | Modificar lo còdi]

    L’alfabet adoptat au symposium de Bitola[4] comporta daus caractèrs sens diacritics, levat ã. Una part daus caractèrs e daus grops de letras an las mesmas valors qu’en italian o en romanés : c, ce, ci, che, chi, g, ge, gi, ghe, ghi, e e o (i comprés dins las diftongas), i e u (i comprés semivocalicas), k, q, w e y dins los mots estrangiers[5]. Pasmens, l’alfabet de l’aromanés es pas unitari per tota la linga, car etn de las letras e grops de las letras alternatius, per rendre doas menas de prononciacion variant segon los parlars.

    Las 27 letras e los 9 digrafes de l'alfabet aromanés[6][7][8] :

    Letra Nom[9] Prononciacion (AFI) Notas
    A, a a a
    Ã, ã ã ə, ɨ Per /ɨ/, utilizatz benleu "â"
    B, b b
    C, c k, tʃ, x /k/ quand eu es seguit de "a", "o", "u" o 'na consonanta (/x/ dins quauques dialectes); /tʃ/ quand eu seguit de "e" o "i"
    D, d d
    Dh, dh dhã ð Utilizat mas per notar un accent particulier, sinon, s'utilizar lo "d"
    Dz, dz dzã dz
    E, e e ɛ
    F, f f
    G, g ɡ, dʒ, ɣ /ɡ/ avant "a", "o", "u" o una consonanta (/ɣ/ dins quauques dialectes); /dʒ/ avant "e" e "i"
    H, h h
    I, i i i
    J, j ʒ
    K, k ca c Nonmas d-avant "e" o "i"
    L, l l
    Lj, lj lj ʎ Ven de la romanizacion dau macedonian
    M, m m
    N, n n
    Nj, nj nj ɲ Ven de la romanizacion dau macedonian
    O, o o o
    P, p p
    Q, q kiu k Nonmas utilizat dins los mots estrangiers – qu'es lo "c" que sirá utilizat normalament
    R, r r
    Rr, rr rrã ? Utilizat mas per notar un accent particulier, sinon, s'utilizar lo "r"
    S, s s
    Sh, sh shã ʃ
    T, t t
    Th, th thã θ Nonmas utilizat per notar daus accents particuliers ente queu fonèma es present, sinon emplejar lo "t"
    Ts, ts tsã ts
    U, u u u
    V, v v
    W, w dublã vã w Nonmas utilizat dins los mots estrangiers
    X, x csã/gzã /ks/, /ɡz/ Mesma prononciacion qu'es occitan
    Y, y i greacã j, ɣ /j/ avant "e" e "i", /ɣ/ alhors
    Z, z z

    En mai, lo digrafe "gj" (ɟ avant "e" e "i") es tanben utilizat.

    Mots e frasas comunas

    [modificar | Modificar lo còdi]
    Occitan (lem.) Aromanés
    Aromanés / Aromanesa (persona) Armãn/ rrãmãn(m.), armãnã/ rrãmãnã (f.)
    Aromanés (linga aromanesa) Limba armãneascã/ limba rrãmãneascã; armãneashti/ armãneashte / armãneashci / armãneashce / rrãmãneshti
    Bonjorn ! Bunã dzua!
    Coma t'apelas-tu ? Cum ti chiamã? (informau)
    Qual atge as-tu ? Di cãtsi anji esht?
    Coma quò vai ? Cumu hits? (formau) Cumu eshti?/ Cumu eshci? (informau)
    Que fas-tu ? Tsi fats?/ Tsi adari? (populari)
    Au reveire ! (se vesem un autre còp) S'nã videmu cu ghine!/ Ghini s'ni videmu!/ Ghini s'ni vãdem!
    Adiu ! S'nã avdzãmu ghiniatsa!/ Sã s'avdzãm buniatsa!
    Si-us plai, Si te plai. Vã plãcãrsescu. (formau) Ti plãcãrsescu. (informau)
    Pardon. S'mi hãrãdzesht.
    Mercés. Haristo.
    Òc / Oc-es. Ye/ E.
    Non. Nu.
    Comprene pas. Nu adukiescu/ Nu akicãsescu.
    Sabe pas. Nu shtiu/ Nu shciu.
    Ente es la sala d'aiga ? Yu esti tualetu? / Yu easti toaletlu?/ Yu easte tualetu?
    Parlatz anglés ? Zburats / Grits - anglikiashti? / anglicheashce?
    Sei estudiant. Mini est / estu un student/ Mine escu un student.
    Iu sei una bona / genta persona. Mini est / estu un om bun
    Tu ses brava / genta. Eshti mushat(ã)/ Eshci mushat(ã)/ Hi mushat(ã)/ Esht mushat(e).

    Articlu 1.

    Tuti iatsãli umineshtsã s-fac liberi shi egali la nãmuzea shi-ndrepturli. Eali suntu hãrziti cu fichiri shi sinidisi shi lipseashti un cu alantu sh-si poartã tu duhlu-a frãtsãljiljei.

    Nòstre Paire

    En gramushtean

    Tatã a nostru, tsi eshci tu tserl,
    s'ayiseascã numa a Ta,
    s'yinã amirãriľa a Ta,
    si facã vreare a Ta,
    cum tu tserl, ashi sh'pisti locl.
    Pãnea a nostrã atsea di cathi dzuã dã-nã-u sh'azã
    shi ľartã-nã amãrtiile a noastre
    ashi cum ľi ľirtãm sh'noi a amãrtoshlor a noshci.
    Shi nu nã du la pirazmo,
    ala aveagľi-nã di atsel arãul.
    Cã a Ta easte Amirãriľa shi putearea
    a Tatãlui shi Hillui shi a Ayului Spirit,
    tora, totãna sh'tu eta a etilor.
    Amen.

    En fãrshãrot

    Tatã a nostu tsi eshti tu tser,
    si ayisiascã numa a Ta,
    s’yinã amirãria a Ta,
    si facã vrearea a Ta,
    cum tu tser, ashe sh’pisti loc.
    Penia a noste, atsa di cathi dzue, de-ni-u sh’aze,
    sh’ľartã-ni amartiili a nosti,
    ashe cum li ľãrtem sh’noi a amãrtoľor a noci,
    sh’nu ni du la pirazmo,
    ma viagľã-ni di atsel rãu.
    C a Ta esti amirãria ľ’puteria,
    a Tatãlui shi Hiľalui shi a Ayiului Spirit,
    tora,totãna sh’tu eta a etillor.
    Amin.

    Nòtas e referéncias

    [modificar | Modificar lo còdi]
    1. (Fr)« Macédo-roumain » est une appellation impropre (puisqu’il y a des Aroumains non seulement en Macédoine mais aussi en Albanie, en Bulgarie, et en Grèce dans la région de Macédoine occidentale), due à l'immigration en Roumanie, dans la première moitié du sègle xx, de nombreux Aroumains en provenance de la Macedònia del Nòrd au sens large.
    2. (Fr) G. Giuglea, Alexandru Graur, Ion Coteanu, etc.
    3. (Fr) Gustav Weigand, Ovid Densusianu, Sextil Pușcariu, Alexandru Rosetti, Theodor Capidan
    4. Ici nous adoptons cet alphabet, car c’est celui qui est utilisé sur la Wikipédia aroumaine, mais nous ne changeons pas les caractères différents dans les titres originaux de documents cités.
    5. Voir à ce propos l’article Phonologie du roumain
    6. Aromanian alphabet at Omniglot
    7. Cunia, Tiberius. On the Standardisation of the Aromanian System of Writing Modèl:Webarchive
    8. .
    9. .