Drech roman

Lo drech roman (var. dreit roman, dret roman) es l'ensemble de las nòrmas juridicas que regissiá lo pòble roman tot lo long de son istòria. Son estudi compren:

• D'un costat l'istòria de Roma (e subretot, las diferentas fasas e manièras que faguèron qu'aquelas normas s'exteriorizèsson, es a dire, las fonts de produccion d'aquel drech).
• E, d'un autre costat, las principalas institucions juridicas que Roma creèt e que transmetèt.

Sèti Curul ont lo rei de roma jutjava

La jurisdiccion a Roma es centrada sus la ciutat e, a l'epòca reiala,es lo rei de Roma, qu'a son «Tribunal"» e qu'ordena (ius) pendent los jorns establits (dies fasti): o fa sul Sèti Curul (Sella Curulis), ajudat pels (lictores) e davant las partidas plaidejairas (rei).

Subdivision

Lo drech roman se sosdevesís en:

• Ius Quiritium; lo nom deriva de "Quirites", sinonim de "Romans". Èra constituit d'un ensemble de costumas aujolencas non escritas. S'aplicava dins lo domeni del drech de familha, matrimòni, l'autoritat de la patria e proprietat privada. Es lo nuclèu del ius civile.
• Ius civile, es l'ensemble de las nòrmas que regulavan los ciutadans romans (cives romani)
• Ius honorarium o ius praetorium, sus las situacions de drech non recolhidas pel ius civile, mai reglamentadas pels Magistrats dotada d'iurisdictio.
• Ius legitimum, lo nom deriva de lex (lei) que fin finala desaparegut se confondent amb lo ius civile.
• Ius gentium, tot aquò que tocava la tutèla mas al delà de la constitucion de Roma.

Delictes de juridicion especiala

Qualques delictes an de jutges especials:

• Los Duoviri Perduellionis per l'insurreccion.
• Los Quaestores paricidii per l'assassinat.

Qualques foncionaris especials, nomenats los tres Viri Nocturni s'ocupan de las questions en relacion amb encendis nocturnes, polícia de seguretat e vigilància de las execucions.

La tortura se podiá aplicar solament contra los esclaus.

La detencion preventiva èra la nòrma generala.

La pena capitala èra aplicabla a tota atemptava a la patz publica e per d'autres delictes. Aviá divèrsas formas:

• Los falses testimònis èran getats de naut.
• Los rapinaires èran penjats.
• Los encendiaris èran cremats vius.

Existissiá lo drech de recors (provocatio). La gràcia concernissent lo pòble.

Qualques tipes especials de gràcia:

• Aquel que s'agenolhava davant un prèire de Jupitèr podiá pas èsser executat pendent vint-e-quatre oras.
• Aquel que dintrava encadenat del seu ostal deviá èsser desligat.
• Lo criminal que se gandissiá a son execucion e que tombava als pès d'una vestala èra perdonat.

Las penas aplicadas mai frequentament èran las multas (pagadas amb la liurason de buòus o fedas) e la mòrt.

Las proceduras civilas èran jutjadas pel rei o per un comissari designat per aquel. La reparacion se concretizava sovent per mejan de transaccion e quand se trobava pas un acòrdi la pena (poena) èra fixada pel jutge.

En cas de raubariá lo panaire podiá pagar una reparacion satisfasenta. Quand podiá pas o que la reparacion èra pas possibla lo raubaire veniá esclau de raubariá. En cas de difamacion se contractava una indemnizacion. Dins los cases de nafrada se podiá reclamar lo Talion (es a dire provocar lo meteis damatge).

Las leis evolucionèron fins a que e raubaire subtat en fraguéncia podiá se liurar d'una condemnacion en pagant lo doble de çò que qu'aviá raubat.

La Lei Petalia tanben modifiquèt la procedura executòria contra los endeutats.

La disposicion entre vius vendrà illimitada, e lo consentiment popular pels actes mortis causa (testament) serà suprimit. Quand lo paire de familha efectuava tres vendas successivas, sens efectuar cap de compra, lo filh se podiá emancipar se tal èra son desir. D'aquò derivarèt l'emancipacion legal concedida pel paire a un filh, sens que satisfaga la causa qu'abans deviá motivar. Lo matrimòni civil èra consagrat e un impòst pels celibataris èra establit.

L'establiment d'un magistrat especial de Polícia (son domeni d'accion èra espandit sus tota Itàlia) nomenat Edil, li es transferit l'autoritat sus los litigis relatius a las compras e vendas suls mercats publics (de produches, bestials, esclaus...). Sa juridiccion concernissiá tanben d'autras questions d'òrdre public que podián èsser sancionadas amb de multas.

Per las classas pus bassas, e per de delictes menors, existissián los Triumviri o Jutges Nocturnes (Tres viri nocturni) dels quals las competéncias anèron aumentant, e van passar a ser elegits en el Comicis tribunats des del 289 aC. Pels afars civils menors dins las ciutats assubjectits (civites sine suffragio) se teniá de magistrats nomenats Jutges Menors, que lor competéncia s'espandissiá tanben fòra tota Itàlia.

Los magistrats definissián lo punt del drech (ius) mas son aplicacion (judicium) tocava a un autre ciutadan. Mas lo judicis lents e complicats èran limitats a d'afars excepcionals, e pels esclaus e gents de classa social bassa s'aplicava una procedura pus corta.

Segon lo drech roman la proprietat, mòble o immòble, èra subretot transmissibla entre vius (inter vivos) o a causa de mòrt (mortis causa). La femna aviá la plena disposicion dels seus bens e jos Claudi èra liurada de la tutèla dels òmes de la familha. Dins las transmissions per causa de mòrt l'eretatge se fasiá a parts egalas entre totes los enfants e una part egala a aquela de cada enfant per la veusa. Lo consentiment popular pels testaments aviá desaparegut e s'establiguèt una taxa fixa consistent en un quart de la part dels bens. Quand morissiá una femna tanben eretavan sos enfants e pas sos fraires o parents cercles pròche del sèxe masculin. Amb Tit Flavi establiguèt que l'eretatge de quin que siá persona se podiá pas contestar après cinc ans passats. La proprietat èra pas assubjectida levat cases de servituds impausadas (drechs de passada, de pastura, etc...). En cas de deute la proprietat èra engatjada al profèit del creditor que deviá l'administrar coma la seuna mas sens poder l'alienar fins al complet termine fixat per a la devolucion del pagament del deute; se lo deute èra pagat, lo creditor deviá rendre la proprietat, mas en cas contrari ne dispausava en plenitud.

Los contractes amb l'Estat se materializan per d'obligacions dels ciutadans e pòdon èsser caucionar (praevides). Lo contracte de maridatge (un paire promet sa filha en matrimòni) en cas qu'èra pas realizat, supausava una indemnizacion que lo paire deviá pagar. La venda (mancipatio) se realizava al meteis temps amb liurament del ben e del prètz e davant testimònis, e alara èra perfèita. Se se realizava pas los tèrmes dels acòrdis lo contravenent deviá convéncer d'esperel l'autra partida de la malafacha. Lo prèst èra tanben la mesa a disposicion d'una soma davant testimònis e l'obligacion (nexum) èra la restitucion del capital mai los interèsses. Se lo deute èra fach amb l'Estat e l'endeutat defalhent, sos bens èran venduts. Se lo deute èra fach amb un particular, la reclamacion d'aquela (vindiciae) deviá èsser examinada de per abans. Per cada litigi examinat se demanda un acompte d'en primièr (Sacramentum) que perdiá la partida condemnada e èra equivalent a 20% de la valor del litigi, que demorava a l'Aerarium (tresaur public). La partida perdent aviá trenta jorns per pagar; s'o fasiá pas, lo recors èra la via d'execucion e se li obligava a pagar levat qu'apòrte nòus testimònis per justificar son drech (vindex). Se pagavan totjorn pas o o podiá pas far, perdiá pas la libertat, mas los bens que possedissiá.

Los prèstes amb interès èran limitats a una quantitat maximala calculada suls bens de l'endeutat (benlèu lo maximum èra 50% de la valor dels bens). L'infraccion èra un delicte d'usura perseguit per las leis. Lo tipe d'interès èra limitat e l'interès total podiá pas excedir lo capital primitiu. Una lei regulava la tutèla. Los esclaus podián èsser liberats. Lo desliurament podiá èsser privat (en aquel cas lo mèstre aviá drech de se retractar e de reprendre l'esclau), o public (en aquel cas èra perpetuala e irrevocabla).

Lo litigi podiá èsser estatuit per un jurament sus la decision del litigi se aquel que lo fasiá èra considerat un òme onèst. En cas de manca de pròva en un procès, ganhava aquel qu'èra considerat pus onèst, e se ambedós foguèron considerats parelh, ganhava lo planh de l'acusat. Pasmens dins aquela procedura se permetiá pas l'intervencion de Laudatores (gents de bona reputacion que se declarava en favor de l'acusat). Lo nombre d'avocats per afar èra limitat e tanben lo temps del plaidejament. Los onoraris dels avocats, limitats per Claudi a cent pèças d'aur, venguèron liures a partir de Neron (liures mai rasonables) que d'un autre costat declarèt la justícia gratuita.

Los plaids, lents e complicats, se limitavan a qualques afars excepcionals e per los esclaus e gents de classa sociala bassa s'aplicava un procediment pus cort.

La tortura se podiá aplicar pas qu'als esclaus. La detencion preventiva èra la nòrma generala. Las penas aplicadas mai frequentas èran las multas e la mòrt.

Lo drech de recors al pòble (ius provocatio) e d'indulgéncia, foguèt prepausat per l'Emperador mas foguèt suprimit per Caligula. Pendent lo govèrn de qualques emperadors (dempuèi Tibèri) se podiá recórrer a la Lex Majestatis (que proïbissiá las ofensas a l'Emperador) pels plaids politics.

Dins los afars de nafras e d'autres se podiá demandar lo talion (es a dire provocar lo meteis damatge), mas l'acusat podiá recobrar la pena per una compensacion economica. Lo talion contunhèt en teoria pendent l'Empèri mas l'abséncia de referéncias al subjècte fa pensar que se'n fasiá pas recors en practica.

Lo raubaire se podiá desliurar de la prison en pagant lo doble de çò qu'aviá raubat. Al contrari un criminal podiá pas demorar liure contra pagament (o coma abans acceptar l'exili).

Ligams extèrnes

• (en)Cors del professor Ernest Metzger.
• (en)The Roman Law Library (Yves Lassard, Alexandr Koptev).