Napoli

	Napoli
	by
	Merghellinahamna i Napoli, Vesuv i det fjerne.
Flagg	Våpenskjold
Land	Italia
Region	Campania
Provins	Napoli
Areal	119,02 km²
Folketal	913 462 (1. januar 2023)
Grunnlagd	600-talet fvt.
Postnummer	80100
Retningsnummer	081
	; Napoli; 40°50′09″N 14°14′55″E / 40.835833333333°N 14.248611111111°E
	Wikimedia Commons: Naples

Napoli (napolitansk Nàpule, òg kalla Naples på fleire språk) er den største byen sør i Italia. Han er hovudstad i provinsen Napoli og i regionen Campania og har om lag 975 000 innbyggjarar. I antikken vart byen kalla Neapolis, som tyder «den nye byen». Storbyområdet til Napoli er det nest største i Italia og eit av dei største i Europa. Napoli ligg midt mellom vulkanen Vesuv og vulkanområdet Campi Flegrei, som begge er ein del av den campanianske vulkanbogen.

Sjølve byen har nesten ein million innbyggjarar, som vert kalla napolitanarar (italiensk napoletani). Byen har ei rik historie og rike tradisjonar innan kunst, kultur og mat, og i følgje tradisjonen var det i Napoli at den italienske matretten pizza oppstod. I Napoli ligg San Carlo, det eldste operahuset i verda som framleis er i drift. Det vart opna 4. november 1737. Det historiske sentrumet av byen er ein del av UNESCO si verdsarvliste. Den napolitanske språket er eit av dei geografiske mest spreidde språka i Italia og ein har variantar av napolitanske dialektar ('o napulitano) dei fleste stader i Sør-Italia.

Mellom 1266 og 1861 var Napoli hovudstad i Kongedømet Napoli (seinare Begge Siciliar). På grunn av dette vert Napoli uoffsielt rekna som hovudstad i Sør-Italia (Il Mezzogiorno).

Historie

Napoli vart grunnlagd mellom 600- og 500-talet fvt. av grekarar (eigentleg innbyggjarar i den greske kolonien Cuma) og fekk namnet Neapolis, som tyder «ny by» på gresk. Under romarane heldt byen på det greske språket og dei greske skikkane. Etter romartida vart byen styrt av fleire folkegrupper (gotarar, austromarar, langobardar, normannarar, schwabarar, angevinar, aragonesarar, spanjol, austerikarar, bourbonarar og franskmenn). I dag kan ein sjå spor etter alle dei forskjellige herskarane i monumenta, i kulturen og i skikkane til byen. I 1266 flytta angevinarane hovudstaden i Kongedømet Sicilia frå Palermo til Napoli. Sicilia braut snart ut og danna det sjølvstendige Kongedømet Sicilia. Etter Wienerkongressen (1814-1815) etter Napoleonskrigane vart Napoli hovudstad i det samle Begge Siciliar. Etter ein lang periode med nedgang etter danninga av Italia i 1860-åra har byen igjen vorte eit kultursenter.

Musikk i Napoli

Napoli har spelt ei viktig rolle i mange hundreår for musikken ikkje berre i Italia, men generelt for heile den vesteuropeiske musikktradisjonen. Dette strekkjer seg tilbake til dei tidlege musikkonservatoria på 1500-talet gjennom musikken til Alessandro Scarlatti i barokken og operettane til Pergolesi, Piccini og etter kvart Rossini og Mozart. Songar som «'O Sole Mio» og «Funiculì Funiculà» frå seint på 1800-talet er verdskjende songar som svært mange kjenner til.

Mat og drikke

Napolitansk mattradisjonar nyttar lokale ingrediensar som er lett å få tak i. Av typiske matrettar og produkt frå Napoli finn ein pizza, mozzarella, spaghetti, sfogliatelle, casatiello, tortano, struffoli, pastiera, babà og mange andre. Av napolitansk vin og brennevin finn ein Lacryma Christi, raud og kvit Vesuvio-vin og limoncello.

Napoli vert tradisjonelt rekna som heimstaden til pizza. Dei to klassiske napolitanske pizzaene er «pizza marinara» med tomat, kvitlauk, oregano, fersk olivenolje og vanlegvis basilikum og «pizza Margherita» med tomat, basilikum og mozarella. Margherita er kalla opp etter Dronning Margherita som fekk servert retten då ho vitja byen i 1889. La vera pizza («ekte pizza») vert bakt i ein vedfyrt steinomn. Det finst eit sertifiseringsorgan som reiser rundt til pizzastader i verda for å godkjenne at dei lagar ekte napolitansk pizza.

Pizzelle fritte eller montanare er ein variant av pizza der ein lagar små, steikte bitar av pizzadeig med tomatsaus og parmesanost oppå. Pasticcio di Carnevale er pasta som er bakt i omn med tomatsaus, ricotta og mozzarellaost, små kjøtbollar, og stundom pølse og kokt egg.

For påsken er casatiello ein spesialitet i Napoli. Det er ei rund, salt kake med salami inni og heile egg på toppen. Aubergine vert mykje nytta i napolitansk matlaging, og vert anten stekt, grilla og ete som ein grønsak ved sida av hovudretten. Parmigiana di melanzane er eit bakverk med lag av stekte auberginer (ofte dekt med egg og mjøl) og som oftast med mozarella, tomatsaus og parmesan. Ein annan karakteristisk grønsak i napolitansk matlaging er friarielli, ein slags liten brokkoli, steikt i lag med olivenolje, kvitlauk, salt og chili.

Napoli har òg fleire unike kaker og den mest kjende av dei er truleg babà, choux (skrive sciù i Napoli) og Pastiera. Andre typiske bakverk er Sfogliatella (riccia eller frolla). Napoli er òg kjend for iskremen sin.

Klima

Napoli har eit typisk middelhavsklima med milde og våte vintrar og varme til steikande, tørre somrar. Det milde klimaet og den frodige og vakre Napolibukta har gjort staden til ein ynda feriestad sidan dei romerske keisarane ferierte her.

Månad	Jan	Feb	Mar	Apr	Mai	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	År
Normal maks. temp. °C	12	12	15	17	22	26	29	29	26	21	16	13	20
Normal min. temp. °C	4	5	6	8	12	16	18	18	16	12	8	5	11
Nedbør mm	90	80	70	70	50	30	20	30	70	130	120	110	940
Kjelde: Weatherbase

Kjende napolitanarar

Salvator Rosa (1615–1673), diktar, satirikar og målar frå barokken
Luca Giordano (1632–1705), målar
Giambattista Vico (1668–1744), filosof
Domenico Scarlatti (1685–1757), komponist
Enrico Caruso (1873–1921), operasongar
Renato Carosone (1920–2001), songar
Tommaso Aniello (Masaniello), revolusjonær
Enrico De Nicola, jurist, journalist, politikar og den første presidenten i den italienske republikken.
Salvatore di Giacomo, forfattar og diktar
Giacinto Gigante, målar
San Gennaro, biskop i Napoli og vernehelgen for byen
Ruggero Leoncavallo, komponist
Giambattista Marini, diktar
Giovan Battista Marino, diktar
Domenico Morelli, målar
Giorgio Napolitano, politikar og italiensk president
Nicola Porpora, komponist
Raffaele Sacco, diktar
Ferdinando Sanfelice, målarpainter
Jacopo Sannazaro, diktar
Massimo Stanzione, målar
Statius, romersk diktar
Domenico Antonio Vaccaro, skulptør, arkitekt og målar
Raffaele Viviani, forfattar
Fabio Cannavaro, fotballspelar; har vunne VM i fotball og vorte kåra til årets fotballspelar i Europa

Kjelder

Denne artikkelen bygger på «Naples» frå Wikipedia på engelsk, den 16. desember 2007.
Denne artikkelen bygger på «Napoli» frå Wikipedia på bokmål, den 10. juli 2005.