Åseral kommune

Åseral kommune
kommune
Kommunevåpen
Land	Noreg
Fylke	Agder
Adm.senter	Kyrkjebygda
Areal	888 km²
•  land	801 km²
•  vatn	87 km²
Folketal	923  (1. januar 2024)
Målform	nynorsk
Ordførar	Inger Lise Lund Stulien (Ap)
Kommunenr.	4224
Åseral 58.701944444444°N 7.3936111111111°E / 58.701944444444; 7.3936111111111
Kart som viser Åseral kommune. Kart som viser Åseral kommune.
Wikimedia Commons: Åseral
Nettstad: www.aseral.kommune.no

Åseral er ein kommune i Agder fylke. Kommunen grensar til Hægebostad og Kvinesdal i vest, til Bygland i nord og aust, til Evje og Hornnes i aust og til Audnedal i sør. Åseral er ein kommune med store hei- og fjellområde. Jord- og skogbruk er viktige næringar og 23 % av de sysselsette arbeider i desse primærnæringane.

Den øvre delen av Mandalsvassdraget ligg i Åseral og har tre hovudløp: Skjerka, Monn og Logna. Desse møter kvarandre i vatnet Øre. Frå utløpet av Øre er namnet Mandalselva.

Åseral er ein vasskraftkraftkommune med fleire damanlegg og fem kraftverk: Håverstad, Logna, Skjerka (gammal/ny) og Smeland. Dei har ein samla produksjon årleg på 1 522 GWh.

Historie

I 1837 blei Åseral eit annekssogn til Bjelland prestegjeld. Men sidan blei det åtskilt frå hovudsoknet sitt av ei fylkesgrense: Åseral tilhørte Nedenes amt (frå 1919 kjend som Aust-Agder), mens Bjelland hovudsokn låg i Lister og Mandals amt (frå 1919 kjend som Vest-Agder). Det måtte derfor opprettast eit eige formannskapsdistrikt. Den 1. september 1880 blei likevel Åseral overført frå Aust-Agder til Vest-Agder fylke.

Dei eldre kommunale arkivkjeldene for kommunen finst i dag hos Interkommunalt arkiv i Vest-Agder (IKAVA). Dette inkluderer protokoller frå for eksempel kommunestyre, formannskap, fattigstyre, skulestyre og arkiv med blant anna personopplysningar i form av klientarkiv, skatteprotokollar, men også skuleprotokollar.

Natur og geografi

Den vestlege delen av Agder høyrer til det svekonorvegiske grunnfjellsskjoldet, og består av to geologiske hovudformasjonar av proterozoiske bergartar som er danna under dei gotiske og seinare svekonorvegiske fjellkjedefoldingane, med sterk metamorfose under den sistnemnde. Eit underlag av 1 600-1 450 millionar år gammal skifer, kvartsitt, marmor og amfibolitt med noko hornblendegneis, og ovanpå dette sure overflatestrukturar av både granitt og granodioritt (høvesvis 1 250-1 000 mill år gammalt, og stadvis 1 550-1 480 millionar år gammalt). Dei yngste svekonorvegiske danningane er synlege i form av større formasjonar av granitt. Den kaledonske fjellkjedefoldinga nådde ikkje ned hit. Forkastningane går både i sørvest-nordaust retning, og i sør-nord retning.

Kommunen er ein del av det svekonorvegiske grunnfjellsskjoldet. For ca. 600 millionar år sidan sokk grunnfjellet i havet og blei gjennom millionar av år dekt av nokre tusen meter tjukke sediment der det blei danna fyllitt nedst. Under den kaledonske fjellkjedefoldinga 200 millionar år seinare blei dette sedimentære dekket heva opp, og nokre stader førte fjellfoldinga til at eldre gneis blei lagt som ein kapp over dei nå hevde sedimentmassene. I kvartær-tida blei sediment- og fyllitt-dekket slite vekk, og ein finn i dag berre dei nedste (eldste) laga av dette fyllitt-dekket på enkelte toppar heilt nord i kommunen.

Siste istid avsette både bitnmorener og eskerar i Setesdalsheiene. Mange stader er fjellet svært blankskurt, med nokre flyttblokker og beskjedent jord-dekke med ein sparsam vegetasjon. Den sure grunnfjellsbotnen gjev mest grobotn for hardføre artar av gras og lyng i nord, og mykje furu opp til tregrensa på dryge 900 moh. Det høgaste punktet i kommunen er Skoræ på 1041,4 meter over havet.

Dyrelivet omfattar mellom anna elg, rådyr, rev, hare, lemen, fjellrype, villrein og gaupe. Sur nedbør har også redusert mange aure-stammar i området. Dei kalkrike fyllitt-områda i nord og vest har noko aure, medan bekkerøye er sett ut i dei surare vatna som dominerer kommunen.

Den øvre delen av Mandalsvassdraget ligg i Åseral og består her av tre hovudløp: Skjerka, Monn og Logna. Desse renn alle inn i vatnet Øre, og frå utløpet til Øre er namnet Mandalselva. Gyvatn, Nåvatnet og Rundatjønn er andre vatn i kommunen.

Aktivitetar og turisme

Turisme er eit satsingsområde i kommunen med tre hytteområde og tre alpinsenter: Bortelid, Ljosland og Eikerapen. Desse områda er i sterk utvikling med stor byggeaktivitet.

Åseral er ei bygd med eit aktivt kulturliv; 26. juni 2010 blei Minne Åseral kultursenter opna i Kyrkjebygda i Åseral med stor bistand til etableringa frå fylkeskommunen. Kulturhuset rommar faste og skiftande utstillingar, bygdemuseum, turistkontor og kafé.

Eikerapen Roots Festival blir arrangert også første helga i august på Eikerapen. I august 2018 blei festivalen arrangert for femtande gong.

Dialekt

Dialekta i Åseral delar nokre av dei same trekka som du finn i setesdalen. Blant anna blir ord som oftast er monoftong om til diftong, slik som: beil (bil), prøyve (prøve) tei (til) og trei (tre)

Ord som har dobbel l blir også om til dobbel d, som: adde (alle) 0g fjedd (fjell)

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Åseral» frå Wikipedia på bokmål, den 10. april 2018.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:

Denne geografiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.