Sjå kjelda til Finland

{{Fakta om Finland}}
'''Republikken Finland''' eller berre '''Finland''' ([[finsk]]: ''Suomen Tasavalta'' eller ''Suomi'') er eit land i [[Norden]]. Finland har sidan 1995 vore medlem av [[EU]] og er det fyrste og einaste nordiske landet som har innført [[euro]] som [[valuta]].

== Historie ==
{{detaljar|Finsk historie}}
Finland sitt nesten 700 år lange fellesskap med det svenske kongedømet byrja i 1154 då [[kristendommen|kristendomen]] vart innført av den svenske [[Erik den heilage|kong Erik]]. I denne perioden vart [[svensk]] det dominerande språket. Etter at det finske nasjonale eposet ''[[Kalevala]]'' vart utgjeve og med etterfylgjande finsk nasjonalisme på 1800-talet, vart finsk på nytt dominerande.

I 1809 vart Finland erobra av [[tsar]] [[Aleksander I av Russland]] og var etter det eit autonomt fyrstedøme, med den russiske tsaren som fyrste av Finland, knytt til det russiske imperiet fram til slutten av 1917. Landet fekk for fyrste gongen eigne pengar ([[finsk mark|finske mark]], i 1860) og eigne frimerke (1856) og eige parlament (1906). Den 6. desember 1917, kort tid etter [[den russiske revolusjonen]], sa Finland seg uavhengig. I 1918 opplevde landet [[Den finske borgarkrigen|ein kort og svært bitter borgarkrig]] mellom «raude» [[kommunist]]ar og «kvite» [[borgarleg]]e som kom til å prege landet i åra etter. Dei kvite vann. Den tyske prins [[Fredrik Karl av Hessen]] vart vald til finsk konge under namnet Väinö 1., men han kom aldri til Finland, då Tyskland tapte krigen. I 1939 stilte [[Sovjetunionen]] territoriale krav på Finland, noko som vart avvist og Finland vart difor angripen i den [[finske vinterkrigen]].

Under den [[2. verdskrigen]] kjempa Finland mot [[Sovjetunionen]] to gonger: Fyrste gong i [[Finske vinterkrigen|Vinterkrigen]] frå 1939–1940 og igjen i [[Finske framhaldskrigen|den finske framhaldskrigen]] 1941–1944. Den sistnemnde krigen vart fylgd av [[Lapplandskrigen]] i 1944–1945 der Finland kjempa mot [[Nazityskland]] etter at tyskarane trekte attende troppane sine frå Nord-Finland.

Traktatar underskrivne i 1944, 1947 og 1948 med Sovjetunionen inneheldt sterke forpliktingar for landet, samt ei rekkje krav for landet sine territorialgrenser. Etter at Sovjetunionen vart oppløyst vart det råd for Finland å føre ein annleis utanrikspolitikk, og landet vart medlem av [[EU]] i 1995.

== Politikk ==

Finland er ein [[republikk]]. Republikken blir leia av [[president i Finland|presidenten]] som blir vald i to omgangar for ein seksårsperiode. 
Presidenten har mellom anna som oppgåve å stadfeste lover og å leie utanriks- og tryggingspolitikken saman med regjeringa.

Finland er eit [[semipresidentialisme|semipresidentielt]] [[demokrati]] med ein folkevald riksdag. Val blir haldne kvart fjerde år i mars. [[Regjering]]a i Finland blir kalla ''statsrådet'' (''valtionneuvosto'' på finsk) og blir leia av ein [[statsminister]]. Etter riksdagsvalet utnemner presidenten ein statsministerkandidat til riksdagen som anten godkjenner kandidaten eller forkastar framlegget. Etter dette blir statsministeren utnemnd av presidenten, og saman utnemner dei regjeringa som riksdagen må godkjenne seinare.

== Folkesetnad ==

Det er to offisielle språk i Finland: [[Finsk]], som blir snakka av 91,2 % av finnane, og [[svensk]], snakka av [[finlandssvenskar|finlandssvenskane]], som utgjer 5,46 % av folkesetnaden. Dei [[samiske språk]]a har vore offisielle språk i heimtraktene til samane sidan 1992. I Finland var det i fylgje ''Tilastokeskus''  1&nbsp;900  samiskspråklege personar i 2012.<ref>[http://pxweb2.stat.fi/Dialog/varval.asp?ma=030_vaerak_tau_102_fi&ti=Kieli+i%E4n+ja+sukupuolen+mukaan+maakunnittain+1990+%2D+2012&path=../Database/StatFin/vrm/vaerak/&lang=3&multilang=fi Tilastokeskus (finsk statistisk sentralbyrå) sitt oversyn over samiskspråklege i Finland i 2012]{{Død lenkje|date=oktober 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

Dei fleste finnane (65,2 %) er medlem av [[den evangelisk-lutherske kyrkja]]. 1,1 % er medlem av [[den ortodokse kyrkja]]. 32,0 % er ikkje medlem i noko trussamfunn. Resten inkluderer andre protestantiske kyrkjesamfunn, [[Den katolske kyrkja|katolikkar]], [[muslimar]] og [[jødar]] (1,8 %).<ref>{{kjelde www|tittel=Finland population structure|dato=2023-04-03|url=http://tilastokeskus.fi/tup/suoluk/suoluk_vaesto_en.html#structure |utgjevar= Statistics Finland |vitja=2023-09-30}}</ref>

Etter [[Vinterkrigen]], der Sovjetunionen okkuperte og annekterte viktige delar av Finland, måtte 12 % av folkesetnaden i Finland finne seg ein ny stad å bu. Krigsskadeerstatningar landet vart pålagde, arbeidsløyse, og utryggleik om landet ville klare å vere fritt, førte til omfattande utvandring som fyrst byrja minke på 1970-talet. Inntil då hadde ein halv million finnar emigrert, fyrst og fremst til Sverige. Halvparten av desse har seinare drege tilbake til Finland.{{manglar kjelde}}

== Geografi ==
{{detaljar|Finsk geografi}}
Finland grensar i vest til [[Bottenvika]]/[[Ålands hav]] og i sør til [[Finskebukta]]. Landet grensar i nord til [[Sverige]], [[Russland]] og [[Noreg]]. I sør over Finskebukta ligg grannelandet [[Estland]]. Finland har ein 1&nbsp;250&nbsp;[[kilometer]] lang kyst mot [[Austersjøen]] som strekkjer seg frå [[Finskebukta]] i sør til [[Botnvika]] i nord.

Finland blir kalla «dei tusen sjøars land», noko som stemmer godt, sidan det er meir enn 60&nbsp;000 sjøar i landet. Det meste av Finland ligg under 200&nbsp;[[meter over havet|moh]]. og det høgaste fjellet er ''Háldičohkka'' (finsk ''[[Halti]]'') på 1&nbsp;328&nbsp;moh.

Finland var delt inn i seks [[Len i Finland|len]] til og med 2009, då lena vart avskaffa. Landet er i dag administrert berre på [[Stat|statleg]] og [[Kommune|kommunalt]] nivå.

Åland har sjølvstyre, utanom i militære og utanrikspolitiske saker. Åland er ei demilitarisert sone.

Finland er delt inn i 19 landskap og 311 kommunar.

[[Fil:Fi-map.jpg|mini|Kart over Finland]]

== Klima ==
Med alle [[innsjø]]ane sine har Finland nesten eit maritimt klima, men dei store luftmassane frå grannelandet [[Russland]] i aust er aldri langt borte. Både dei høge breiddegradane og [[Atlanterhavet]] gjer at det aldri vert særleg varmt om sumaren, og temperaturen går sjeldan over 26&nbsp;°C. Temperaturskilnadene mellom nord og sør er etter måten små, og varmerekorden i [[Lappland]] er like høg som i [[Helsingfors]]. Det går gjerne to-tre dagar mellom kvar [[regn]]skur i snitt, og i sumarmånadene er ikkje [[torevêr]] uvanleg, men ein har òg mykje sol. Om hausten tek nedbøren seg litt opp, men hausten varer ikkje spesielt lenge, og regnet går raskt over til [[snø]], spesielt i nord. Frå januar av klarer den kalde [[sibir]]lufta å halde atlanterhavslufta borte, og [[Bottenvika]] og sjøane i Finland frys til. Sjølv sørvestlege kystområde av Finland, som midtvinters ligg nærast ope hav, har om lag dei same [[temperatur]]tilhøva som [[Moskva]] om vinteren. Det [[snø]]r ofte gjennom vintermånadene, men snøen er som regel lett, medan temperaturane sjeldan kjem over frysepunktet. Kaldast er det i nord, og det snør lettare her. Men snødekket er djupare på grunn av mindre tining og lenger snøsesong. Lappland er det kaldaste området, sjølv om dei fleste stadene i Finland har vore under -30&nbsp;°C. Våren er den tørraste tida på året, med ein god del sol. Snøen smeltar frå nord til sør i laupet av april og mai, og temperaturen byrjar å bli såpass høg at ein ikkje treng tjukke klede for å nyte sola utandørs. Finland har større sjanse for [[tåke|skodde]] enn nabolanda, særleg langs kysten, og i nokre byar er det skodde opp til åtte dagar i månaden. Om våren er det derimot færre dagar med skodde. Helsingfors har ein årleg nedbørsnormal på 688&nbsp;mm.

== Økonomi ==
Finland har ein høgt industrialisert marknadsøkonomi med eit [[bruttonasjonalprodukt]] per innbyggjar på nivå med [[England]], [[Frankrike]], [[Tyskland]] eller [[Italia]]. Hovudnæringane er [[treindustri|tre-]] og [[papirindustri]], [[telekommunikasjon]], maskin og elektronikkindustri. Eksport utgjer nesten ein tredel av bruttonasjonalproduktet. Utanom [[tømmer]] og ein del [[mineral]] så er Finland avhengig av råvareimport. Finland har eit underskot på energikjelder og importerer mykje olje.

Med bakgrunn i klimaet er landbruket konsentrert om å vere sjølvforsynt i dei grunnleggjande matvarene. Skogsdrift som er ei viktig eksportnæring er eit alternativ til landbruk for folk i distrikta.

Ein sterk auke i integrasjonen mellom landa i Vest-Europa har ført til at Finland var eit av dei elleve landa som innførte [[Euro]] som valuta den 1. januar 1999. Det er venta at denne integrasjonen vil halde fram dei neste åra og dominere det økonomiske biletet i landet.

== Sjå òg ==
* [[President i Finland]]

[[Fil:Grand duchy of finland 1662.jpg|mini|200px]]

== Kjelder ==
{{fotnoteliste}}
{{refbetre|dato=2024}}

<!--
== Litteratur ==
*  Lavery, Jason (2006). The History of Finland. Westport, Greenwood Press. (m.a. denne)
-->
== Bakgrunnsstoff ==
{{commonskat}}
*{{offisiell nettstad}}
* [http://www.kotus.fi/index.phtml?l=sv&s=2471 Svenska ortnamn i Finland] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717185247/http://www.kotus.fi/index.phtml?l=sv&s=2471 |date=2011-07-17 }}
* [http://www.kotus.fi/index.phtml?l=sv&s=707 Forskningscentralens för de inhemska språken rekommendation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120331161007/http://www.kotus.fi/index.phtml?l=sv&s=707 |date=2012-03-31 }}

{{Landskap i Finland}}
{{EU}}
{{EØS}}
{{Norden}}
{{NATO}}
{{Schengenlanda}}
{{OECD}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Finland| ]]
[[Kategori:Land i Europa]]
[[Kategori:EU-land]]
[[Kategori:Schengen-land]]
[[Kategori:Medlemsland i Unionen for Middelhavet]]
[[Kategori:NATO-land]]
[[Kategori:Norden]]
[[Kategori:Nord-Europa]]
[[Kategori:Republikkar]]