Gazastrook

Gazastrook
قطاع غزة Qiṭāʿ Ġazza
רצועת עזה Retzu'at 'Azza

Gebied in Palestina
Coördinaten	31°27'NB, 34°24'OL
Algemeen
Oppervlakte	365  km²
Inwoners (2023)	ca. 2,2 miljoen  (6.000  inw./km²)
Portaal    Azië

De Gazastrook (Arabisch: Qita` Ghazza - قطاع غزة, Hebreeuws: Retzu'at 'Azza - רצועת עזה ), veelal kortweg aangeduid als Gaza, is een gebied in de Levant van het Midden-Oosten, dat samen met de Westelijke Jordaanoever deel uitmaakt van de Palestijnse Gebieden. Het gebied heeft een oppervlakte van ongeveer 365 km² en is genoemd naar de belangrijkste stad Gaza. Er wonen ruim 2,2 miljoen mensen (2023), waarvan ongeveer driekwart als vluchteling geregistreerd staat en in vluchtelingensteden woont.

De Gazastrook ligt gescheiden van de Westelijke Jordaanoever en is daarmee een Palestijnse exclave. Het grenst aan Israël, Egypte en de Middellandse Zee en heeft een drietal grensovergangen met deze twee buurlanden. Het is voor Gazanen sinds 2000 niet mogelijk om het gebied per vliegtuig of boot te verlaten, waardoor ze op de landgrenzen aangewezen zijn om de Gazastrook te verlaten.

Sinds 2007 is Hamas aan de macht in de Gazastrook en controleert het dagelijks leven van de Gazanen. Israël en Egypte hebben de volledige controle over de toegang tot Gaza en handhaven sinds 2007 een fysieke en economische blokkade. Israël controleert al zijn landsgrenzen, de zeekust en het luchtruim. Egypte controleert haar enige grens met Gaza, die sinds 2007 vrijwel permanent is gesloten.

In 2023 brak er opnieuw een oorlog tussen Hamas en Israël uit na een massale verrassingsaanval door Hamas op Israëlische burgers. Nadat honderden Israeli's door Hamas-strijders waren gedood, viel het Israëlische leger Gaza aan en startte een grondoorlog. Het grootste deel van de Gazastrook werd hierbij door bombardementen verwoest.

Geografie

Het strand bij Gaza-Stad in 2006

De Gazastrook grenst aan Israël, Egypte en de Middellandse Zee en heeft een oppervlakte van ongeveer 365 km². Dit is inclusief de bufferzone die Israël langs de grens (binnen Gaza) heeft ingesteld. Deze veiligheidszone is een onbebouwde no-go-zone. In 2015 besloeg deze zone ongeveer 17% van Gaza en bijna een derde van de voor landbouw geschikte grond. De belangrijkste steden zijn Gaza-Stad, Rafah, Abasãn, Khan Younis en Dayr al-Balah.

De kustlijn van Gaza is ongeveer 40 km lang, de grens met Egypte ongeveer 12 km en de grens met Israël ongeveer 59 km lang. De grens met Israël telt twee grensovergangen: Erez voor personenverkeer in het noorden van Gaza en Kerem Shalom voor goederenverkeer in het zuiden. Er is één grensovergang met Egypte bij Rafah.

Demografie

Volgens het Palestijns Centraal Bureau voor de Statistiek (PCBS) had Gaza in 2023 ruim 2,2 miljoen inwoners, waaronder 1,48 miljoen door UNRWA geregistreerde Palestijnse vluchtelingen, die voor een belangrijk deel in een achttal tot steden uitgegroeide vluchtelingenkampen wonen. Het gebied heeft hiermee een gemiddelde bevolkingsdichtheid van meer dan 6.000 inwoners per vierkante kilometer.

Het aantal inwoners van de Gazastrook nam tijdens en na de Arabisch-Israëlische Oorlog van 1948 toe van ongeveer 80.000 naar ongeveer 287.000 inwoners. In juli 2003 woonden er naar schatting 1,3 miljoen Palestijnen. Van hen waren 961.645 personen door UNRWA geregistreerd als vluchtelingen en nakomelingen van vluchtelingen. De grootste stad was Gaza, met ongeveer 400.000 inwoners en de bevolkingsdichtheid bedroeg meer dan 3500 inwoners per vierkante kilometer.

Gouvernementen

Gaza is onderverdeeld in de volgende Gouvernementen

Gouvernement	Oppervlak (km2)	Aantal inwoners (eind 2007)	Aantal inwoners (mid-2021)
Noord-Gaza	61	270.000	417.000
Gaza	74	497.000	713.000
Deir el-Balah	58	205.000	303.000
Khan Yunis	108	271.000	414.000
Rafah	64	174.000	260.000
Totaal	365	1.417.000	2.107.000

Bestuur

De Gazastrook maakt deel uit van Palestina en staat politiek de jure onder bestuur van de Palestijnse Autoriteit, de facto echter onder het bestuur van Hamas. Na de verkiezingen van 2006 en de Palestijnse Burgeroorlog tussen Hamas en de Palestijnse Autoriteit, kwam in juni 2007 de religieuze partij Hamas aan de macht. Sindsdien wordt Gaza door Hamas bestuurd als een onafhankelijk gebied. Sinds 2006 hebben er in Palestina, zowel op de Westoever als in Gaza, geen algemene verkiezingen meer plaatsgevonden.

Religie

Bijna de gehele bevolking (99 %) bestaat uit Soennitische moslims. Er is nog slechts een kleine minderheid (1 %) van niet-moslims, waarvan zo'n 2.000 christenen. Het aandeel van de christelijke gemeenschap in Gaza is echter hard gedaald na de machtsovername door Hamas.

Water

Watertoevoer

Drie wadi's voeren van oost naar west regenwater af van Israël via de Gazastrook naar de Middellandse Zee. Hiervan is de Wadi Gaza, ook gespeld als Wadi Ghazzeh, veruit de grootste wadi. Meer stroomopwaarts wordt deze wadi Esh-Shallaleh genoemd. Normaal gesproken voert deze slechts eenmaal per jaar gedurende een dag of tien veel water aan. Israël houdt het water van de Wadi Gaza tegen door middel van een dam. Het water moest destijds worden gedeeld met de toen nog in Gaza wonende Israëlische kolonisten.

Drinkwater

In Gaza is, naast regenwater, de enige natuurlijke bron van drinkwater de aquifer, een watervoerende aardlaag langs de kust van de Middellandseenige Zee die via Israël loopt. De extractie van water uit deze aquifer door Israël gaat ten koste van de watervoorziening van Gazadrinkwater. Door de overbevolking en het ontbreken van andere natuurlijke waterbronnen werd langdurig te veel water opgepompt, metwaardoor alszout gevolg dat zeewaterwater vanuit de Middellandse Zee in de aquifer is gedrongendoorgedrongen, met verzilting als gevolg. Daarbij komt dat door het gebrek aan een functionerend rioolwaterzuiveringssysteem het grondwater ernstig is vervuild. Al in 2009 was ongeveer 90-95% van het water vervuild en ongeschikt voor menselijke consumptie.

Voor drinkwater is de bevolking afhankelijk van ontzilt water en import van drinkwater. Al voor de Gaza-oorlog van 2014 was het waterleidingsysteem toe aan herstel en vernieuwing. Om het grondwater te beschermen zou het oppompen van water gestaakt moeten worden. De UNCTAD verwachtte in 2015 dat - als er niet wordt ingegrepen - de schade in 2020 onomkeerbaar zou zijn. In de Gazaoorlog van 2023-2024 zijn de ontziltingsinstallaties en infrastructuur van watertransport en afvoer van rioolwater door Israël vernield tijdens bombardementen. Voor het uitbreken van de oorlog op 7 oktober 2023 was Israël voor 7 procent verantwoordelijk voor o.a. de drinkwatervoorziening van Gaza.

In de afgelopen jaren heeft de EU de aanleg van waterleiding in Gaza gefinancierd, die vervolgens door de Hamas werden opgegraven, en gebruikt voor het fabriceren van raketten.

Infrastructuur

Verwoeste luchthaven van Gaza, mei 2002

Zee- en luchthaven

In de Oslo-akkoorden van 1993 en 1995 is vastgelegd dat de Palestijnse gebieden een zeehaven en een luchthaven in bedrijf konden nemen en in 1998 werd Yasser Arafat International Airport door de Amerikaanse president Bill Clinton geopend. In 2001 en 2002 werd de luchthaven grotendeels door Israël verwoest tijdens de Tweede Intifada. In 1996 startte het Nederlandse bedrijf Ballast Nedam met de voorbereidingen voor de aanleg van een zeehaven maar tijdens de Tweede Intifada werd op 19 september 2001 ook de bouwplaats van de zeehaven door Israël verwoest. Van de heropbouw van de haven en het vliegveld is nog niets gekomen vanwege de opeenvolgende conflicten met Israël.

Hoofdweg

De Salah al-Din Road is de hoofdweg door de Gazastrook.

Elektriciteitscentrale

Gaza Power Plant, de elektriciteitscentrale van Gaza, is herhaaldelijk door Israël gebombardeerd maar weer zo goed mogelijk hersteld. De energieproductie wordt beïnvloed door gebrek aan brandstof als gevolg van de blokkade, waardoor het steeds vaker voorkomt dat de centrale op halve kracht (60 van de 120 MW) of minder werkt. Uren van stroomuitval zijn hierdoor een regelmatig voorkomende last van soms twaalf of meer uur op een dag. Mede hierdoor is Gaza afhankelijk van de invoer van elektriciteit uit Israël (120 MW) en Egypte (30 MW).

Grensovergangen

Er zijn twee grensovergangen tussen Gaza en Israël: Erez in het noorden van Gaza voor personenverkeer en bij het drielandenpunt in het uiterste zuiden van Gaza Kerem Shalom voor goederenverkeer. De Karni-grensovergang, in het verleden bestemd voor de doorvoer van goederen, werd in juni 2007 door Israël gesloten, de Sufa-grensovergang in september 2008 en de Nahal Oz-grensovergang voor de invoer van brandstof in januari 2010. Er is één grensovergang met Egypte bij Rafah. Sinds het begin van de Tweede Intifada in 2000 is het voor de Gazanen niet mogelijk om de exclave per vliegtuig of boot te verlaten. Zij zijn daarom aangewezen op de grensovergangen bij Erez en Rafah. Gaza wordt in internationale media ook wel aangeduid als "de grootste openluchtgevangenis ter wereld". Israëlische journalisten is het sinds 2006 verboden naar Gaza te reizen. Na de grote aanval van Hamas op 7 oktober 2023 werden de grensovergangen Erez en Kerem Shalom tijdelijk gesloten.

Erez grensovergang

Voetgangerspoort bij de Erez crossing. Gazanen die een vergunning hebben voor arbeid in Israël dienen hier te passeren.

De Erez crossing werd in 2008 gesloten voor goederenverkeer en is sindsdien uitsluitend open voor personenverkeer. Voor personen is het de enige landverbinding tussen Gaza en Israël en de Westoever. Reizigers moeten vanaf of tot de grens door een 3 kilometer lange tunnel van gaas en prikkeldraad om de door Israël ingestelde bufferzone te overbruggen.

Tot de Tweede Intifada in 2000 passeerden maandelijks een half miljoen arbeiders de grens bij Erez om in Israël te werken. Na beperking van het aantal werkvergunningen bleef hier nog maar een fractie van over. Ook het overige personenverkeer naar Israël werd na 2000, voor Palestijnen, tot een minimum teruggebracht. In de praktijk werden slechts medische gevallen en handelaren doorgelaten. Houders van buitenlandse paspoorten mogen de grens wel passeren. Na de terroristische verrassingsaanval van Hamas op 7 oktober 2023 werd de grenspost voor onbepaalde tijd gesloten.

Begin mei 2016 kondigde Defensieminister Moshe Ya'alon, op persoonlijke titel en zonder een concrete datum te noemen, een mogelijke heropening voor goederenverkeer aan. Na zijn aftreden, drie weken later, is van het idee niets meer vernomen.

Kerem Shalom grensovergang

De grensovergang Kerem Shalom, bedoeld voor goederenverkeer tussen Israël en Gaza, is na de terroristische aanval door Hamas op Israël van 07 oktober 2023 aanvankelijk gesloten. Mid-december 2023 heeft de Israëlische regering besloten de grensovergang weer open te stellen voor 200 vrachtwagens met humanitaire noodhulp per dag.

Rafah grensovergang

Tot aan 2005, toen in Gaza nog 21 Israëlische nederzettingen aanwezig waren en ook de zuidgrens nog door Israël werd gecontroleerd, werd al nauwelijks verkeer tussen Egypte en Gaza toegestaan. Ook daarna hielden Egypte en Hamas het grensverkeer beperkt. Na de militaire staatsgreep van Abdul Fatah al-Sisi in 2013 werd de grens vrijwel geheel gesloten en nog maar sporadisch geopend.

Sinds 7 oktober 2023 was de grensovergang aanvankelijk gesloten, maar later weer geopend voor beperkt personenverkeer en vrachtwagens met noodhulp.

Economie

Zeeblokkade en afsluiting van de Gazastrook, december 2012

Gaza is nooit erg welvarend geweest, omdat de streek geen energiebronnen en delfstoffen heeft en daardoor van handel, landbouw en visserij afhankelijk is. De ligging aan de rand van de Sinai-woestijn zorgt bovendien voor verwoestijning van de toch al schrale landbouwgrond. Door de bovenmatige onttrekking van grondwater voor de drinkwatervoorziening treedt er een sterke verdroging van de landbouwgronden op. De economie heeft te lijden van de economische blokkade door Israël en Egypte. Het volume van in- en uitvoer van goederen via Israël is te gering en onregelmatig voor een gebied met 2,2 miljoen inwoners.

De tunneleconomie het smokkelen van goederen via ondergrondse tunnels, lijkt sinds 2013 bijna tot stilstand te zijn gekomen, nadat Egypte er onder president al-Sisi in geslaagd was vrijwel de meeste tunnels tussen Egypte en de Gazastrook te vernietigen.

In 2015 bracht de UNCTAD een rapport uit over de leefsituatie van de Gazastrook in de breedste zin. Het waarschuwde dat de Gazastrook over vijf jaar onleefbaar zou zijn als er geen drastisch verbeteringen zouden komen.

Landbouw en visserij

In 2008 leefden in Gaza zo'n 13.000 families van agrarische activiteiten, het hoeden van vee of visserij. De FAO had een programma opgezet voor steun aan de Gazaanse boeren, met levering van zaad- en plantgoed, kunstmest, veevoer en vee. In de Gaza-oorlog van 2008/2009 leden de families bijna allemaal schade. Na de oorlog zou dit programma worden hervat.

Landbouw

Ongeveer een derde van de voor landbouw geschikte grond ligt in de bufferzone langs de grens met Israël. Niet alleen werden er groenten verbouwd, maar ook olijf-, amandel- en citrusbomen.

Met het Multi-annual Strategic Plan for 2014-2017 trachtte Nederland de voorziening van voldoende veilig en voedzaam voedsel te bevorderen, zowel op de Westoever als in Gaza, en tegelijkertijd de Palestijnse boeren met hun producten een concurrerende positie op de nationale en internationale markten te geven. Onderdeel van het project was een Gaza Buffer Zone Project ten behoeve van de Bedoeïenen-gemeenschap in Umm an-Nasser, Noord-Gaza. Via dit project werden in Gaza onder andere moderne druppelirrigatie en sprinkler-systemen gefinancierd.

Een ander onderdeel van het meerjarenplan (en voorafgaande projecten) was de donatie van goederenscanners in 2013 en 2015 door Nederland op de Kerem Shalom grensovergang, waardoor de producten efficiënter kunnen worden geëxporteerd. Dit werd aanvankelijk door Israël gesaboteerd. Het werk werd stilgelegd en materialen in beslag genomen. Daar bovenop kwam de Gaza-oorlog van 2014.^,p.4,35-36

Problematisch zijn de beschietingen van boeren vanaf de grens door het Israëlische leger en het frequent vernielen van de de akkers met bulldozers. Na de Gaza-oorlog van 2014 werd overeengekomen dat de Gazanen tot 100 meter van de grens gewassen mochten gaan verbouwen. Het leger sproeide echter twee keer per jaar met vliegtuigen hoog geconcentreerd landbouwgif in de bufferzone, waarbij tot ver buiten de zone oogsten werden vernietigd. Het sproeien met gif vond plaats langs de hele grens, van Beit Hanoun in het noorden tot Khan Younis in het zuiden. Israël zegt dat handhaven van een no-go-zone dient om aanvallen vanuit Gaza te voorkomen.

Visserij

De visserij wordt belemmerd door de zeeblokkade. De visserij-zone voor Palestijnse vissers is door Israël meermalen gewijzigd en van 20 zeemijl (1994 Oslo-akkoorden) teruggebracht tot 15, en vervolgens tot 6 (2019) of 3 zeemijlen uit de kust. Regelmatig worden vissers door de Israëlische marine opgebracht, omdat zij zich in een verboden zone bevinden. Een enkele keer valt daarbij een dode.
Het kustwater wordt regelmatig verontreinigd doordat, wegens elektriciteitstekort of andere redenen, ongezuiverd afvalwater in zee wordt geloosd. Door genoemde factoren is de werkgelegenheid in de visserij flink afgenomen.

Media

De Gaza-ploeg van Al Jazeera en andere journalisten (2008).

In de Gazastrook zijn verschillende Palestijnse media actief, die veelal door Hamas gecontroleerd worden. Daarnaast zijn er ook een aantal onafhankelijke media organisaties. Buitenlandse media kunnen niet autonoom opereren in de Gazastrook en zijn veelal afhankelijk van lokale (Palestijnse) verslaggevers die namens hen opereren. In 2021 werden twee gebouwen verwoest door de Israëlische strijdkrachten waar meer dan tien lokale en internationale media-organisaties in gehuisvest waren, wat op internationale kritiek kwam te staan.

Het Freedom House stelde in haar jaarlijkse rapportage dat de media in Gaza "niet vrij" zijn. De organisatie gaf in hun rapport van 2023 aan dat journalisten en bloggers uit Gaza geconfronteerd worden met repressie door het "interne veiligheidsapparaat van de Hamas-regering en door Israëlische strijdkrachten". Dit is een voortzetting van de praktijken die Human Rights Watch in 2018 al beschreef, waaronder arrestaties, ondervragingen, mishandeling en marteling van journalisten. De vrijheid van meningsuiting op sociale media wordt ook onderdrukt. Verslaggevers Zonder Grenzen (RSF) omschreef de persvrijheid in Palestina als geheel als een "zeer ernstige situatie" en bekritiseerde zowel Palestijnse als Israëlische autoriteiten op repressie. De organisatie concludeerde dat "de Gazastrook een bijzonder hard en moeilijk gebied is voor de persvrijheid". Een mensenrechtenrapport uit 2019 van het Department of State van de Verenigde Staten onderschreef de kritiek van deze organisaties.

Oorlog Hamas-Israël

Als gevolg van de uitbraak van de Oorlog Hamas-Israël in oktober 2023 werden volgens de Committee to Protect Journalists minstens 79 journalisten van voornamelijk Palestijnse afkomst gedood (12 januari 2024) door onder andere de Israëlische bombardementen. De Gazaanse autoriteiten stelden op 23 december 2023 dat zeker 100 journalisten gedood waren door het oorlogsgeweld. Israël liet geen buitenlandse journalisten toe in het gebied. Verslaggevers Zonder Grenzen diende naar aanleiding van het hoge aantal journalistieke slachtoffers in de Gazastrook een tweetal klachten in bij het Internationaal Strafhof in Den Haag wegens oorlogsmisdaden tegen journalisten, waarna het strafhof een onderzoek instelde. De Committee to Protect Journalists noemde de oorlog het dodelijkste conflict voor journalisten dat de organisatie heeft geregistreerd.

Geschiedenis

Oudheid

De geschiedenis van Gaza en de Gazastrook vormt onderdeel van de geschiedenis van Kanaän waartoe het gebied behoorde voordat de belangrijkste kuststeden ervan kolonies van het Oude Egypte werden. Rond 1200 v.Chr. ontstond een migratiegolf van Filistijnen naar zuidwest Kanaän, dat toen Filistië werd genoemd. De Filistijnen waren een (zeevarend) volk met waarschijnlijk een Myceense of Minoïsche achtergrond, afkomstig van Kreta of Cyprus. In de Hebreeuwse Bijbel wordt Gaza reeds vermeld in Genesis 10:19. Ook in het christelijke Nieuwe Testament komt Gaza voor, in Handelingen 8:26. Arabieren kwamen er op veroveringstocht in het jaar 635 gj.

Ottomaanse Rijk en Britse mandaatperiode

Tot 1917 was de Gazastrook, net als de gehele regio, onderdeel van het Ottomaanse Rijk. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het in 1917 door de Britten bevrijd in de 3e Slag bij Gaza. Deze slagen kostten het leven aan duizenden soldaten aan beide kanten. De plaatselijke bevolking, arabische moslims en Joodse families, werden door de Ottomanen gedwongen te vluchten, zonder eigendommen mee te nemen. Het Verenigd Koninkrijk kreeg op 12 augustus 1922 van de Volkenbond officieel het mandaat over Palestina en de daar te vestigen Joodse staat ("will secure the establishment of the Jewish national home").

Egyptische bezetting

Volgens het Verdelingsplan van de VN in 1947 zou de Gazastrook onderdeel worden van een nieuwe Palestijns-Arabische staat. De Arabische buurlanden verwierpen het plan echter, zij wilden het land niet verdeeld zien worden in een Joodse staat, een Arabische staat en een neutraal Jeruzalem. Na de beëindiging van het Britse mandaat over Palestina, op 15 mei 1948, en een op handen zijnde burgeroorlog werd op 14 mei 1948 de staat Israël uitgeroepen. Het Egyptische leger viel daarop de aan de Arabische staat toebedachte Gazastrook binnen.

Op 22 september 1948, tegen het einde van de oorlog, vestigde de Arabische Liga een Palestijnse regering (Arabisch: حكومة عموم فلسطين hukumat 'um Filastin) in Gaza in een poging om de invloed van Trans-Jordanië op de Palestijnse kwestie te verminderen; deze regering werd door Trans-Jordanië (en alle niet-Arabische landen) niet erkend. In feite was het weinig meer dan een marionettenregering onder gezag van Egypte, met een verwaarloosbare invloed en een minimaal budget. Later verhuisde de regering naar Caïro.

Onder Egyptisch bewind werd de Gazastrook vanaf 1948 een gesloten kamp. Het werd bijna onmogelijk Gaza te verlaten. Strenge beperkingen, bijvoorbeeld in werkgelegenheid en onderwijs, werden opgelegd aan de inwoners van Gaza, zowel aan de oorspronkelijke bewoners als aan de vluchtelingen. Iedere avond was er een uitgaansverbod tot het ochtendgloren de volgende dag. De slechte behandeling blijkt ook uit de levensverwachting: toen Israël in 1967 de Gazastrook bezette, was de levensverwachting er maar 48 jaar. Na twee decennia was de levensverwachting gestegen naar 72 jaar.

De huidige Gazastrook is een product van de wapenstilstandsakkoorden van 1949 tussen Egypte en Israël; de grens is onderdeel van wat bekend staat als de Groene Lijn. Egypte bezette de strook van 1949 tot 1967, met een onderbreking van vier maanden Israëlische bezetting tijdens de Suezcrisis van 1956. Egypte annexeerde de Gazastrook niet, maar behandelde het als bezet gebied en liet het onder militair bestuur vallen. Palestijnen die in de Gazastrook of in Egypte woonden, kregen een Palestijns paspoort. Dit stopte in 1959 toen Gamal Abdel Nasser, de president van Egypte, de Palestijnse regering per decreet ophief.

Bezetting door Israël vanaf 1967

In de Zesdaagse Oorlog van 1967 werd de Gazastrook door Israël op Egypte veroverd en bezet. Het gebied werd niet geannexeerd door Israël, maar Israëlisch-joodse kolonisten stichtten er onder bescherming van het Israëlisch defensieleger in totaal 21 nederzettingen. In 2005 ontruimde Israël de nederzettingen in de Gazastrook.

Eerste Intifada

De Eerste Intifada begon eind 1987 in de Gazastrook. Op 9 december botste een vrachtwagen van het Israëlische leger bij het Jabalia-vluchtelingenkamp op een Palestijnse personenauto, met de dood van de vier inzittenden ten gevolge. Hierna kwam het tot een demonstratie, die uitliep op een volksprotest dat oversloeg naar de rest van de Palestijnse gebieden.

Palestijns zelfbestuur

Zie Palestijnse Autoriteit voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het Palestijnse zelfbestuur over het grootste deel van de Gazastrook begon in 1993, na de Israëlisch-Palestijnse akkoorden die bekend staan als de Oslo-akkoorden.

Tweede Intifada

Het begin van een zeehaven werd tijdens de Tweede Intifada in 2001 door Israël verwoest. Nederland, Frankrijk en de EU werkten samen aan dat project. Israël vernietigde hetgeen reeds gebouwd was, omdat vanaf het bouwterrein mortieraanvallen op Israël zouden zijn gedaan. Deskundigen ter plaatse betwijfelden desgevraagd de juistheid van dit argument.

In 2005 was het aantal Israëlische kolonisten in de Gazastrook gegroeid tot 8000; voor de bevolkingsaantallen in de regio waren zij van weinig betekenis, maar de nederzettingen waren wel gevestigd op een relatief groot deel van het grondgebied: de 8000 kolonisten hadden 15% van de oppervlakte van de Gazastrook in gebruik. De wegen naar deze nederzettingen werden door het Israëlische leger gecontroleerd.

Ontruiming nederzettingen

Op 4 februari 2004, tijdens de Tweede Intifada, verklaarde de Israëlische minister-president, Ariel Sharon, vijftien nederzettingen die niet pal tegen de Israëlische grens aan lagen te willen ontruimen in het kader van een ontruimingsplan (disengagement plan). Dit plan, overeengekomen met de Amerikaanse president, George W. Bush, bestond eruit dat in plaats van de ontruimde nederzettingen in de Gazastrook een viertal Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever gebouwd zouden worden, als ook uitbreiding van de grotere nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever én de verdere bouw van de omstreden Israëlische Westoeverbarrière, veiligheidsmuur (Israëlische benaming) of apartheidsmuur (Palestijnse benaming), op de Westelijke Jordaanoever.

Een ruime meerderheid van de Israëlische bevolking was volgens peilingen voor ontruiming van de nederzettingen. Een raadgevend referendum van de Likoed wees op 2 mei 2004 het voorstel af, maar de regering-Sharon zette de plannen door. Aan de kolonisten in de Gazastrook werden grote schadevergoedingen beloofd. Aanvankelijk waren de protestacties tegen de ontruiming aanzienlijk. De Israëlische regering probeerde van meet af aan het aantal extremistisch-religieuze sympathisanten te verminderen. Zo werd bijvoorbeeld een 50.000 man sterke 'Mars op de Gazastrook' verboden. In augustus 2005 waren de inwoners en sympathisanten uit alle nederzettingen in de Gazastrook verwijderd. In september 2005 droeg Israël het bestuur over de Gazastrook over aan de Palestijnse Autoriteit, hoewel het Israëlische leger nog wel beperkt aanwezig bleef. Voor Israëlische burgers sloot Israël de toegang tot de Gazastrook af.

Op 12 september 2005 was de terugtrekking van het grondgebied compleet. Het luchtruim en de kustwateren bleef Israël controleren. Aanvankelijk braken feestvierende Palestijnen de grens met Egypte door, maar die werd later gerepareerd en Egypte vergrendelde de grensovergang. Tijdens een "overwinningsparade" van Hamas kwamen negentien mensen om het leven en raakten er tweehonderd gewond, toen explosieven in een vrachtwagen van Hamas ontploften. De Palestijnse Autoriteit reageerde met een politieke aanval op Hamas wegens het nodeloos in gevaar brengen van burgers.

Na de dood van Yasser Arafat in 2004 werd er door de internationale gemeenschap, de VS en Israël op kop, sterk aangedrongen op democratische verkiezingen.

Palestijnen wachten voor de grensovergang met Israël, juli 2005

In 2006 won Hamas de verkiezingen van Fatah, maar de gekozen bestuurders werden op het allerlaatste moment door Israëlische militairen gedeporteerd. Twee burgers uit Gaza werden door het Israëlische leger ontvoerd, waarop de Palestijnen op 25 juni 2006 twee Israëlische soldaten doodden, er een gevangen namen (korporaal Gilad Shalit) en een uitruil voorstelden voor de ongeveer 10.000 Palestijnse gevangenen in Israëlische gevangenissen.

Hierna startte Israël Operation Summer Rains om de korporaal te bevrijden. Bruggen en regeringsgebouwen werden vanuit de lucht aangevallen en de elektriciteitscentrale (dus ook de waterzuiveringsinstallatie) werd lamgelegd. Tientallen parlementariërs en ministers van Hamas werden gearresteerd en opgesloten. Dag en nacht vlogen vliegtuigen van het Israëlisch defensieleger (IDF) laag over het gebied. De Gazastrook ging op slot. Het daaropvolgende bestand hield stand tot november 2006, toen Israël een bloedbad aanrichtte in Beit Hanoun (vijftien doden, tweehonderd gewonden).

Op 12 juni 2007 ging de Karni-grenspost, de poort voor import en export van goederen bij Rafah, dicht.

Machtsgreep Hamas

Gaza-Stad in 2007

De religieuze organisatie Hamas won in 2006 de verkiezingen van de seculiere partij Fatah. Ze greep in 2007, na een korte, heftige, Palestijnse Burgeroorlog met geweld de controle over Gaza, dat toen nog onder bestuur van de Palestijnse Autoriteit viel. De machtsgreep werd gepleegd door de militaire tak van Hamas, de Qassam-brigades. Hamas verklaarde Gaza "bevrijd" en woordvoerders van Hamas bevestigden dat de Qassam-brigades na de bezetting ook een aantal commandanten van Fatah zonder enige vorm van proces hadden geëxecuteerd. Veel aanhangers van Fatah vluchtten naar Egypte en de Westelijke Jordaanoever. Sinds 2006 hebben er in Gaza geen verkiezingen meer plaatsgevonden. Gaza heeft ook geen parlement.

Israël en Egypte gingen over tot een blokkade. Personen- en goederenverkeer werd beperkt en scherp gecontroleerd. Het luchtruim en de Middellandse Zee worden geblokkeerd door het Israëlisch defensieleger (IDF). Het 'Midden-Oostenkwartet' onderwierp sindsdien elke Hamas-regering aan een internationale boycot.

Oorlog met Israël

In oktober 2007 verklaarde het Israëlische kabinet de Gazastrook tot een "vijandige entiteit" en verscherpte de sancties (onder andere ten aanzien van de levering van elektriciteit).

Economische blokkade

Gaza-Stad in 2009

Hoewel Israël zijn kolonisten had teruggetrokken uit de Gazastrook hield het de militaire controle en voerde regelmatig tegenaanvallen uit op Hamasstrijders. Anderzijds zijn vanuit de Gazastrook tienduizenden Qassam-raketten op Israël afgevuurd, die voornamelijk rond Sderot terechtkwamen. Bij tegenaanvallen door Israël, begin 2008, werd onder meer het kantoor van premier Ismail Haniya bestookt en kwamen 120 Palestijnen om het leven, waarvan 25% kinderen. Volgens een rapport (1 maart 2008) van acht Britse mensenrechtenorganisaties was de situatie van 1,5 miljoen Palestijnen in de Gazastrook slechter dan ooit sinds het begin van de Israëlische bezetting in 1967, als gevolg van de vijandelijkheden tussen Israël en Hamas, de extreme restricties op het goederen- en personenverkeer door de Israëlische blokkade van het gebied en de ongecontroleerde raketaanvallen op Israël door Hamas.

In 2010 moest de Israëlische regering documenten vrijgeven na een juridische strijd met de Israëlische mensenrechtengroep Gisha. Deze hebben betrekking op een "dieet" waarop de Israëlische regering de Gazanen wilde zetten. Brandstof en bepaalde voedingsingrediënten werden gereduceerd op basis van berekeningen van de minimum behoefte van een individuele inwoner van de Gazastrook. De bevolking van de Gazastrook (een groot deel is onder de achttien) moest te weinig krijgen om van te leven, maar net te veel om te sterven (aldus Dov Weisglass, die later ontkende dit gezegd te hebben).

Militaire blokkade

Door de militaire blokkade door Israël beschouwen de VN de Gazastrook als door Israël bezet gebied; haar OCHA-bureau (Office for the Coordination of Humanitarian Affairs) geeft hiertoe recente informatie.

In de Oslo-akkoorden van 1993 is afgesproken dat Israël zich in de overgangsperiode naar een definitieve vredesregeling langzamerhand uit de Gazastrook zou terugtrekken, intussen nog wel de verantwoordelijkheid houdend voor de externe- en interne veiligheid en de openbare orde van de Israëlische nederzettingen en de Israëliërs.

Nadat de Israëlische troepen de Gazastrook in 2005 hadden verlaten, sloot Israël de strook militair af met een veiligheidshek met vier grensovergangen en beheerste bovendien het luchtruim en de zee vóór de Gazastrook. Israël gaf slechts in noodgevallen toestemming aan inwoners van de Gazastrook om de grens over te steken. Ook aanvoer van hulpmaterialen werd mondjesmaat toegestaan. Aan de zuidgrens grenst de strook aan Egypte, met twee grensovergangen. Ook Egypte heeft haar grens afgesloten.

De zeeblokkade vanaf twintig zeemijl door de Israëlische marine was onderdeel van de totale militaire blokkade. In oktober 2006 werd dit teruggebracht tot zes zeemijl en in januari 2009 tot drie. De visserij vanuit Gaza is daardoor niet meer rendabel en 90% van de vissers is gestopt, mede vanwege de voortdurende intimidatie op zee. De blokkade is, met de enorme overbevolking van de Gazastrook, een belangrijke oorzaak van de humanitaire crisis waarvoor reeds jaren door diverse hulporganisaties is gewaarschuwd.

Einde van het bestand

Moskeegangers biddend in verzet, januari 2009

Mavi Marmara verlaat de haven in Turkije, 22 mei 2010

In december 2008 liep een staakt-het-vuren tussen Hamas en Israël af. Hamas hervatte de raketbeschietingen, waarop Israël de 'Operatie Gegoten Lood' (Operation Cast Lead) uitvoerde. Hierbij kwamen ruim 1300 mensen om het leven en werden grote verwoestingen aangericht. De militaire- en civiele infrastructuur in de hele Gazastrook werd beschadigd. Gaza heeft zich daar sindsdien niet meer goed van kunnen herstellen, door de economische blokkade en latere grote Israëlische offensieven tegen Gaza.

In 2009 is Egypte begonnen met de aanleg van een muur tussen Egypte en de Gazastrook, die twintig tot dertig meter de grond in ging. Egypte wilde hiermee de smokkel via tunnels onmogelijk maken. Tunnels die door Egypte werden ontdekt, werden vernietigd of met gas gevuld, waardoor meerdere smokkelaars om het leven kwamen.

In 2010 wilde de Gaza Freedom Flotilla onder leiding van het Turkse actieschip 'Mavi Marmara' de zeeblokkade doorbreken en hulpgoederen naar de Gazastrook brengen. Op dit schip bevond zich ook de 87-jarige Katholieke aartsbisschop en prelaat van Jeruzalem, Hilario Capucci. Het schip werd in internationale wateren met geweld geënterd door de Israëlische marine. Bij deze actie werden negen Turkse opvarenden gedood. Aartsbisschop Capucci werd daarbij gewond en door Israël aan Jordanië overgedragen.

In november 2012 voerde het Israëlische leger de militaire operatie 'Operatie Wolkkolom' uit in de Gazastrook. Tijdens deze operatie werden ruim 160 Palestijnen gedood en ongeveer 1000 gewond.

Verwoeste UN-school en resten van het Ministerie van Binnenlandse zaken in Gazastad, 5 december 2012

Vernietigde ambulance in Shuja'iya, 6 augustus 2014

In juni 2014 startte Israël een operatie met de naam 'Operation Protective Edge'. Het militaire doel was Hamas-tunnels op te blazen, waarvan er tenminste veertien onder de Israëlische grens doorliepen. Op 1 augustus werd de stad Rafah vier dagen lang zwaar gebombardeerd, waardoor honderden huizen, gebouwen, een hospitaal en een VN-school werden verwoest of beschadigd. Tussen de 135 en 200 burgers werden gedood, en velen verwond. Volgens Amnesty International zou sprake zijn van een oorlogsmisdaad.

Tussen 8 juli en 26 augustus 2014 werden volgens het Israëlische leger locaties vernietigd waar raketten geproduceerd, gelanceerd of opgeslagen werden. De hevigst getroffen plaats daarbij was Shuja'iya, bij Gaza-Stad. Na het conflict van 2014 werd een wapenstilstand afgesproken. De infrastructuur en de economie in de Gazastrook waren door de oorlog getroffen en de militaire blokkade door Israël bemoeilijkte de wederopbouw.

Egypte brak in 2015 drieduizend huizen aan de Egyptische kant van de grens af om een bufferzone te creëren. Om de smokkel via de tunnels tegen te gaan blies Egypte tunnels met dynamiet op en liet gifgas en rioolwater in de tunnels stromen. In 2017 kondigde Egypte aan de bufferzone uit te breiden van 1000 naar 1500 meter. Hiervoor zouden nog eens 1200 huizen moeten worden afgebroken.

Begin mei 2016 werd melding gemaakt van Israëlische jachtvliegtuigen boven Gaza, in de buurt van Gaza-Stad en Rafah, waardoor honderden mensen weer uit hun huizen vluchtten.

Gevolgen van de blokkade

Volgens een rapport van de Wereldbank van september 2018 was de economie van Gaza "aan het instorten" door de elf jaar durende blokkade. Andere factoren waren het korten op donorbijdragen van zowel de Palestijnse Autoriteit (30 miljoen dollar per maand), als de Verenigde Staten die kortte op het eigen hulpprogramma en op hun bijdrage aan de UNRWA. De economie was "in een vrije val geraakt" met een krimp van 6% in het eerste kwartaal van 2018. De werkloosheid onder volwassenen was nu ruim 50% en de jeugdwerkloosheid 70% (onder meisjes 78%). De Wereldbank deed 1) een beroep op Israël het vervoer van goederen en mensen voldoende te verruimen en handelsrestricties op te heffen teneinde de Gazaanse economie te helpen verbeteren; en 2) op de Palestijnse Autoriteit om instituties op te zetten die de Gazastrook op "een transparante en efficiënte manier" besturen en prioriteit te geven aan een politiek van economische ontwikkeling.

De Gaza-strook is met 6000 inwoners per vierkante kilometer zwaar overbevolkt en de ziekenhuizen en medische centra kampen met grote tekorten aan medicijnen en medische hulpmiddelen. Zij leden onder elektriciteitstekorten ten gevolge van het tekort aan brandstof. Ook de drinkwatervoorziening was nog steeds niet hersteld; (hulp)materialen werden door de blokkade nauwelijks toegelaten. Het grondwater was zeer vervuild, en sanitaire voorzieningen waren ondeugdelijk en slechts 4% van het water was geschikt voor consumptie. Vanwege deze uitzichtloze situatie nam de psychische nood toe, terwijl er een groot tekort was aan psychologisch geschoold personeel. Eind december 2017 bracht de WHO een speciaal rapport uit over de onhoudbare situatie in de Gazastrook.

Verslechterende humanitaire situatie

Medio maart 2019 hielden inwoners van de Gazastrook demonstraties tegen het bestuur door Hamas, "Marsen van de hongerigen", tegen prijsverhogingen en de slechte leefomstandigheden. Hamas reageerde meteen hardhandig. Tientallen betogers werden afgetuigd, honderden opgepakt. Palestijnse mensenrechtenorganisaties uitten zware kritiek op Hamas. Netanyahu kwam ervoor terug uit de VS en beloofde "een krachtige reactie". Deze kwam in de vorm van luchtaanvallen op Hamasdoelen, waarbij ook gewonden vielen. Het Israëlische Iron Dome-luchtafweersysteem hield enkele raketten tegen, andere raketten kwamen in het open veld terecht.

Protesten tegen de blokkade

Op 30 maart 2018, de jaarlijkse Palestijnse Dag van het Land (Yum al-Ard) begon een langdurige protestmars 'The Great March of Return' - 'Breaking the Siege' van duizenden inwoners van de Gazastrook langs de grens met Israël. Met dit protest eisten de Palestijnen hun 'recht op terugkeer', (Resolutie 194 Algemene Vergadering Verenigde Naties) naar de plaatsen in Israël vanwaar zij of hun ouders verdreven zijn. Het Israëlische leger had langs de grens soldaten en tanks opgesteld. Enkele dagen daarvoor had Nickolay Mladinov, Speciaal VN-coördinator voor het Midden-Oosten vredesproces, het Israëlisch defensieleger opgeroepen voorzichtig op te treden en geen kinderen te treffen. Ter gelegenheid van deze 42ste landdag prees Hanan Ashrawi, Uitvoerend Comitélid van de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO, de moed en veerkracht van het Palestijnse volk tegenover Israël: "We blijven ons verbinden aan geweldloos volksactivisme en politiek, wettelijk en diplomatiek volharden in de strijd voor vrijheden, rechten en waardigheid."

De eerste confrontatie van de protestmars met het Israëlische leger resulterende in zeventien doden en meer dan 1400 gewonden. Koeweit wilde dat de VN een onafhankelijk onderzoek zou instellen naar dit geweld, maar dat werd door de VS tegengehouden met een veto. Op 28 februari 2019 werd een (voorlopig) rapport gepubliceerd van een Onafhankelijke Onderzoekscommissie van de VN met bevindingen en conclusies ten aanzien van de Gaza-protesten in 2018, waarbij 183 Palestijnen, onder wie 35 kinderen, door Israëlische kogels werden gedood; 154 van hen waren ongewapend. Er waren ruim 9500 gewonden, van wie een groot aantal een amputatie moest ondergaan. Premier Benjamin Netanyahu en Israëlische functionarissen verwierpen de bevindingen van de commissie en noemden ze "hypocrisie en leugens".

Raketaanvallen in 2019

Op 25 maart 2019 verwoestte een raket uit de Gazastrook een huis in het dorp Mismeret bij Tel Aviv. Er vielen zeven gewonden en er was schade aan omliggende huizen. In het weekend van 4 en 5 mei 2019 werden vanuit de Gazastrook 690 raketten op Israël afgevuurd, die vier Israëliërs doodden en 234 van hen verwondden. Op zijn beurt viel Israël 350 doelen van Hamas aan. In de Gazastrook vielen 23 doden en 44 gewonden. Onder andere werden woongebouwen en een moskee getroffen. Een Hamascommandant, Hamed Abdul Khoudary, werd door een raket gedood toen hij in zijn auto op weg was in de wijk Al-Tuffah van Gazastad. Khoudary zou volgens het Israëlische leger via zijn bedrijf sommen geld van Iran naar Hamas en Islamitische Jihad gesluisd hebben.

Er werd een staakt-het-vuren bereikt, hetgeen voor Benny Gantz reden was Netanyahu te verwijten voor geweld gecapituleerd te zijn.

Israëlisch-Palestijns conflict 2021

Begin mei 2021 brak het Israëlisch-Palestijns conflict van 2021 uit. Het "begon" met ongeregeldheden in Jeruzalem. De Israëlische politie had op het einde van de heilige maand Ramadan de Al-Aqsamoskee betreden en daar traangas- en schokgranaten afgevuurd. Zij dreigden vier families uit hun huizen te zetten ten voordele van Joodse kolonisten in de Jeruzalemse wijk Sheik Jarrah. Hamas wilde tonen dat zij het Palestijnse verzet aanvoerde en stelde Israël een ultimatum om zijn eenheden daar weg te halen (maandag 10 mei om 18 uur). Toen dat niet gebeurde, schoot het raketten richting Jeruzalem, waarop Israël reageerde.

Nadat op 20 mei 2021 onder bemiddeling van Egypte een wapenstilstand was bereikt tussen Israël en Hamas (en het kleine Islamitische Jihad), noemde Netanyahu de Israëlische militaire operatie (naam: Operatie Shomer HaChomot vert.: Bewaker van de Muren), waarin gedurende elf dagen Hamas-doelen in de Gazastrook werden gebombardeerd, een "buitengewoon succes": "We hebben al onze doelen bereikt." En: "We hebben meer dan 200 terroristen gedood", waaronder 25 leiders. Het was president Joe Biden van de VS die, na het recht van Israël om zich te verdedigen te hebben bevestigd, aangaf dat het nu genoeg was. Netanyahu had hem nog bedankt en tegengeworpen dat niet alle doelen bereikt waren. OCHA opt ((United Nations) Office for the Coordination of Humanitarian Affairs Occupied Palestinian Territories) noemt officieel 242 doden (138 m., 38 v., 66 ki (Bron:OCHA opt)), 1948 gewonden (940 m., 398 v., 610 ki. (Bron: Pal. ministerie van Gezondheid (OCHA opt))) en grote materiële schade. Onder de doden waren ten minste 129 burgers. Ten minste twaalf Gazanen vielen als slachtoffer van afzwaaiende Hamas-raketten.

OCHA opt rapporteerde verder dat 258 gebouwen geheel of gedeeltelijk waren verwoest door Israël, waarmee 1042 woningen, kantoren en winkels verloren waren gegaan. Daarnaast werden 15.305 woningen beschadigd, waarvan 769 onherstelbaar; 53 scholen, zes ziekenhuizen, elf klinieken en 74 overheidsgebouwen werden beschadigd, alsmede de elektriciteits- en watervoorziening. Ongeveer 800.000 van de 2 miljoen Gazanen hadden geen toegang meer tot leidingwater.

Vanuit de Gazastrook werden meer dan 4000 raketten afgevuurd, die twaalf doden (een militair, drie buitenlandse werknemers en acht Israëlische burgers), meer dan 700 gewonden en aanzienlijke schade veroorzaakten in het de Gazastrook omringende Israëlische gebied (bv. Asjkelon, Tel Aviv).

Bijzonder kenmerk van dit conflict waren de onlusten in steden in Israël zelf die Palestijns-Arabische wijken hebben, met name in Lod (Palestijns:Lydda). Beide partijen claimden de overwinning.

Oorlog Hamas-Israël 2023

Het vrijwel geheel verwoeste Gaza-Stad in 2023

Zie Oorlog Hamas-Israël voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De gewapende conflicten van 2008, 2014 en 2021 werden op veel grotere schaal overgedaan in 2023. Op de ochtend van 7 oktober 2023 verraste Hamas Israël, dat op die dag een Joodse feestdag vierde, vanuit de Gazastrook met een grootscheepse raketaanval, gevolgd door het massaal binnendringen in het aangrenzende Israëlische gebied, het ombrengen van Israëlische soldaten in een reeks legerposten en het bruut vermoorden van grote aantallen weerloze burgers, variërend van babies tot Holocaust-overlevenden. Hieronder waren ook een paar honderd deelnemers aan een muziekfestival en bewoners van meer dan twintig kibboetsen. Daarnaast werden meer dan tweehonderdveertig Israëliërs gegijzeld en ontvoerd. In de daaropvolgende dagen werden door de Israëlische strijdkrachten meer dan 1500 binnengedrongen terroristen uitgeschakeld. Zowel het afslachten van militairen en burgers, als het gijzelen van burgers zijn oorlogsmisdaden onder de Conventie van Genève.

Israël startte als reactie op de terreuraanval een operatie in de Gazastrook, operatie Iron Swords die min of meer het patroon van eerdere militaire campagnes in Gaza volgde (Cast Lead, 2008; Protective Edge, 2014; Guardian of the Walls, 2021). Gaza-Stad en andere plaatsen werden zwaar gebombardeerd, terwijl het leger meer dan 300.000 reservisten opriep. De operatie is er volgens de Israëlische premier Netanyahu op gericht om Hamas en de infrastructuur van Hamas , onder andere een uitgestrekt ondergronds gangenstelsel, uit te schakelen, om zo Hamas de mogelijkheid tot een nieuwe aanval op Israël te ontnemen en de gijzelaars terug te kunnen halen. Gaza werd van elektriciteit en water afgesloten. Israël riep de bevolking in het noorden van Gaza op naar het zuiden te vertrekken uit voorzorg voor de Israëlische grondoperatie in Gaza. Egypte hield de grens gesloten. Hamas weigerde de gijzelaars vrij te laten en belemmerde de bevolking Noord-Gaza te verlaten. In de laatste dagen van oktober drong de Israëlische landmacht de Gazastrook binnen en begon het een grondoorlog.

Zie ook

• Onderschepping van het scheepskonvooi voor Gaza
• Arabisch-Israëlisch conflict
• Door Israël bezette gebieden
• Palestijnse regering (1948-1959)
• Egyptische bezetting van de Gazastrook

Externe links

• Geschiedenis van de Gazastrook in de 20e en 21e eeuw. Artikel op isgeschiedenis.nl.
• Breaking the Silence: Getuigenissen van Israëlische soldaten uit de bezette gebieden 2000-2010
• The humanitarian impact of restrictions on access to land near the perimeter fence in the Gaza Strip. Key Facts, ochaopt.org, 3 augustus 2018

Bronnen, noten en/of referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Gaza Strip van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.