Pentagon (bouwwerk Amsterdam)

Het Pentagon is een woningbouwcomplex in de Nieuwmarktbuurt van Amsterdam. Het is het enige gebouw aan het gelijknamige plein. Het gebouw is ontworpen door architect Theo Bosch met hulp van Aldo van Eyck en geldt als voorbeeldproject binnen de Nederlandse stadsvernieuwing.

Pentagon
Het gebouw gezien vanaf de Raamgracht (november 2019)
Locatie
Locatie	Sint Antoniesbreestraat, Amsterdam
Adres	Pentagon, Amsterdam
Coördinaten	52° 22′ NB, 4° 54′ OL
Status en tijdlijn
Status	In gebruik
Huidig gebruik	Wonen
Start ontwerp	1969
Start bouw	1974
Bouw gereed	1983
Bouwinfo
Architect	Theo Bosch, Aldo van Eyck
Opdrachtgever	Algemene Woningbouwvereniging
Erkenning
Monumentstatus	gemeentelijk monument
Detailkaart
Gemeentelijke monumenten Amsterdam-Centrum
Portaal    Civiele techniek en bouwkunde

Pentagon zijde Sint Anthoniebreestraat (november 2019)

Pentagon en Complex Hagenbeek schermen het pleintje Zuiderkerkhof af van de drukke omgeving.

Geschiedenis

Het complex werd ontworpen door architect Theo Bosch, die samen met Aldo van Eyck, onder wiens creatieve invloed hij zich bevond, hun ideeën de vrije loop konden laten bij de nieuwbouw op deze plaats, nadat zij een door de gemeente uitgeschreven prijsvraag hadden gewonnen. De toenmalige huizen aan de Sint Antoniesbreestraat en Raamgracht waren zodanig vervallen, zodat er gerenoveerd of gesloopt/gebouwd moest worden. Tevens doorkruisten de plannen van de gemeente Amsterdam de herinrichting van deze wijk. Zij waren destijds (eind jaren zeventig, beginjaren 80) bezig met cityvorming met onderdelen als de Stopera, Metro van Amsterdam en een brede weg van Amsterdam-Centrum naar Amsterdam-Oost. Er kwamen hevige protesten van buurtbewoners; die konden niet voorkomen dat het nieuwe stadhuis en de metro (loopt onder het gebouw Pentagon) er kwamen, maar de brede weg dwars door het gebied kwam er nooit. Een overblijfsel van die geplande weg is nog terug te vinden in de exorbitant brede brug Sint Anthoniesluis. Woningen tussen de Sint Anthoniebreestraat, Moddermolenstraat en Raamgracht gingen tegen de vlakte.

Het Pentagon, genoemd naar haar vorm van een vijfhoek, werd rond 1983 opgeleverd. In 1984 splitsten Bosch en Van Eyck zich van elkaar af en begonnen elk hun eigen architectenbureaus.

Theo Bosch kreeg in 2017 een brug naar hem vernoemd; deze ligt direct ten zuiden van het complex over de Raamgracht

Architectuur

Bosch ontwierp voor deze plaats een grillig woonblok van 88 woningen waaronder een galerij met bedrijfseenheden. De grilligheid resulteerde in een goede lichtval en bruikbaarheid van de woningen. Het woonblok past voor wat betreft hoogte en schaal binnen de korrelmaat van de Amsterdamse binnenstad; qua vorm past het binnen het aloude stratenpatroon. De gevel is onregelmatig: het springt regelmatig uit de rooilijn en gebruikt verschillende kleuren.

Het sociale aspect van de architectuur wordt benadrukt door de binnenplaats. Deze binnenplaats is semi-openbaar: hoewel iedereen er naar toe kan lopen is deze afgescheiden van de rest van de straat.

Een gelijkend ontwerp werd even later gebouwd als het P.C. Hoofthuis aan de Spuistraat, ook dat gebouw staat op een terrein dat grenst aan een gracht; het Singel. Het Pentagon werd in oktober 2023 tot gemeentelijk monument verklaard.

Galerij

• 
  Het gebouw gezien vanaf de Sint Antoniebreestraat met zich op de Zuiderkerk
• 
  Binnenplaats
• 
  Binnenplaats
• 
  Muurschildering

Bronnen, noten en/of referenties

• Pentagon op Arcam, Architectuur Centrum Amsterdam
• Ons Amsterdam met een artikel over Theo Bosch uit 2011
• Architectuurgids
• Brochure Post ’65 architectuur 1966-1990 in Amsterdam van Erfgoedvereniging Heemschut

Mediabestanden

Zie de categorie Pentagon (Amsterdam) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.