Argentinien

República Argentina
(Argentiensche Republiek)

(Flagg) (Wapen)
Wahlspröök: Spaansch: En Unión y Libertad (Översetten: In Eenheit un Freeheit)
Natschonalhymne: Himno Nacional Argentino
Hööftstadt	Buenos Aires ARG 34° 20′ S, 58° 30′ W
Gröttste Stadt	Buenos Aires
Amtsspraak	Spaansch
Regeren  • Präsident	Bundsrepubliek Javier Gerardo Milei
Unafhängigkeit	vun Spanien an’n 9. Juli 1816
Grött  • Allens  • Water (%)	2.780.400 km² 1,1 %
Inwahnertall  • 2015 afschätzt  • 2010 Tellt  • Inwahnerdicht	43.131.966 40.117.096 15,51 Inwahners/km²
Geldsoort	Argentiensch Peso (ARS)
BBP	537,2 Milliarden $ (2005) 14.087 $ je Kopp
Tietzoon  • Sommertiet	ART (UTC-3) ARST (UTC-3)
Internet-TLD	.ar
ISO 3166	AR, ARG
Vörwahl	+54

Argentinien (spaansch: Argentina) is en Republik in den Süüden vun Süüdamerika. Dor leevt 43.131.966 Inwahners (schätzt 2015) up 2.780.400 km². Dat sünd 14 Inwahners/km². Argentinien is de achtgröttste Staat up de Eer un de tweetgröttste in Süüdamerika. Wat de Inwahners angeiht, is Argentinien dat Land mit de drüttmeisten Inwahners in Süüdamerika. De Naam kümmt vun dat latiensche Woort argentum, wat Sülver bedüden deit. De eersten Europäers, de dat Land an sik rieten wollen, dachen, dat se dor veel Eddelmetall holen konnen.

Politik

Argentinien is en Bundsrepubliek, wo de Präsident unbannig wat to seggen hett. De ünnerschedlichen Bundsstaten heet hier „Provinzen“ un dröövt tämlich veel mitsnacken bi de Politik vun dat Land. Hööft vun den Staat un Baas vun de Regeerung is de Präsident Mauricio Macri. Hööftstadt is Buenos Aires mit bi 11,5 Mio. Inwahners (mit Vörstäder).

Provinzen

De Provinzen von Argentinien

Provinz	Rebeed in km²	Inwahners Zensus 2010	Inwahners pro km²	Hööftstadt	Afkörten
Stadt Buenos Aires	200	2.890.151	14.450,8		C
Provinz Buenos Aires	307.571	15.625.084	50,8	La Plata	B
Catamarca	102.602	367.828	3,6	San Fernando	K
Chaco	99.633	1.055.259	10,6	Resistencia	H
Chubut	224.686	509.108	2,3	Rawson	U
Córdoba	165.321	3.308.876	20,0	Córdoba	X
Corrientes	88.199	992.595	11,3	Corrientes	W
Entre Ríos	78.781	1.235.994	15,7	Paraná	E
Formosa	72.066	530.162	7,4	Formosa	P
Füürland	21.571	127.205	5,9	Ushuaia	V
Jujuy	53.219	673.307	12,7	San Salvador	Y
La Pampa	143.440	318.951	2,2	Santa Rosa	L
La Rioja	89.680	333.642	3,7	La Rioja	F
Mendoza	148.827	1.738.929	11,7	Mendoza	M
Misiones	29.801	1.101.593	37,0	Posadas	N
Neuquén	94.078	551.266	5,9	Neuquén	Q
Río Negro	203.013	638.645	3,1	Viedma	R
Salta	155.488	1.214.441	7,8	Salta	A
San Juan	89.651	681.055	7,6	San Juan	J
San Luis	76.748	432.310	5,6	San Luis	D
Santa Cruz	243.943	273.964	1,1	Río Gallegos	Z
Santa Fe	133.007	3.194.537	24,0	Santa Fe	S
Santiago del Estero	136.351	874.006	6,4	Santiago	G
Tucumán	22.524	1.448.188	64,3	San Miguel	T
Allens tohoop	2.780.400	40.117.096	14,4

Inwahners

Allgemeen

Mehr as 90% vun de Argentiniers stammt vun Lüde af, de ut Europa towannert sünd. Dormank sünd bi 36 % Italieners, 29  % Spaniers un bi 3-4 % Düütsche. Bit in de 1990er Johren is in de offiziell Statistik jümmers vun bi 10 % Mestizen mank de Inwahners snackt wurrn. Hüdigendags warrt annahmen, dat weern veel mehr. Dat liggt woll dor an, dat de Mestizen fröher so stark minnacht' wurrn sünd, dat se sik süms as Witte utgeven hefft.

Indianers

Bloß en lüttje Minnerheit vun de Argentiniers sünd Indianers. Vun de 30 Stämm, de dat fröher ol geven harr, sünd de meisten al in de Kolonialtiet an de Siet maakt wurrn. Dat Indianerinstitut INAI vun den argentienschen Staat meent, dat geev woll bi 1 Mio. Indianers in dat Land. De Indianerorganisatschoon AIRA (Asociación de Indígenas de la República de Argentina) seggt aver, dat weern woll bi 1,5 Mio. De gröttste Grupp sünd de Kollas in Jujuy un Salta, de Mapuche (Araukaners) in Neuquén un Río Negro un de Wichi un Toba in den Chaco un in Formosa. De meisten Indianers leevt hüdigendags nich mehr in ehre ole Heimat, man sünd översiedelt na de groten Städer. Dor leevt se faken poverig as Arbeiders, de nich veel Geld verdenen doot.

Spraak

De Amtsspraak is Spaansch. Bito gifft dat noch en Reeg vun Spraken, de vun de Indianers snackt weert. De wichtigsten sünd Quechua un Guaraní. In de een oder anner Gegend warrt ok noch Mapudungun snackt.

Klima

Salta.

Vunwegen dat dat Land vun'n Noorden bit na'n Süüden över so veel Kilometers henlöppt, gifft dat dor ganz verscheden Zonen vun Klima un Vegetatschoon.

Historie

Cueva de las Manos, Santa Cruz, 9.300 v. Chr.

Vörgeschicht un Koloniaaltied

Dat warrt annahmen, datt dat hüdige Argentinien vör um un bi 17.000 Johren vun Noordamerika ut besiedelt wurrn is. Bit de Spaniers ankamen sünd, weern de Indianer-Stämm Het (Querandíes) un Tehuelches (Aonikenk un Gununaküna), de in de Pampa-Gemarken vun dat hüdige Argentinien leevt, as Nomaden unnerwegens un hefft nich up een Stäe leevt. Vun Technik wüssen se ok nich veel vun af. De Stämm in dat Land sien Noordwesten, as de Diaguita, weern dor vun’n annern Slag. In de Tied, as in Europa dat fröhe Middelöller weer, kennen se Ackerbo un Veehtucht, un sunnerlich vun de Architektuur hefft se oorntlich wat verstahn. In dat 13. un 14. Johrhunnert hett sik dat Riek vun de Inka wiet na Süden hen utbreedt. Um 1450 rüm hören dor grote Deele vun Argentinien sien Noordwesten to bit in den Norden vun de hüdige Provinz Mendoza.

Argentinien un de hüdigen Naberlänner weern um 1600 rüm en Deel vun dat Viezkönigriek Peru

.

De Europäers sünd to’n eersten Mol in dat Johr 1502 in düsse Gemarken kamen, as Amerigo Vespucci dor unnerwegens ween is. Dat hüdige Argentinien is dormols vun twee Kanten her as en Kolonie in de Spaniers ehre Hannen kamen: Vun Peru ut sünd se in den Noordwesten inmarscheert, up de annere Siet hefft se an den Rio de la Plata un siene Nevenströöm spaansche Wohnstäden grünnt, dormank Buenos Aires. Dor hefft de Spaniers sik vun 1580 af an up Duer daallaten, nadem 1536, as se dat al versöcht harrn, de Wedderstand vun de Pampa-Indianers noch to groot ween weer. De Delen vun dat Land wieter na Süden hen höörn woll vun de Theorie her ok to Spanien, man De facto harrn de Spaniers dor in de Koloniaaltied nix to seggen.

Wat de Administratschoon angeiht, höör Argentinien toeerst to dat Viezkönigriek Peru. Dor höör dormols ganz Süüdamerika to, bloß nich de Länner, de Portugal in sien Hand harrt hett. In dat Johr 1776 is dor dat Viezkönigriek vun den Rio de la Plata vun afspleten wurrn mit siene Hööftstadt Buenos Aires. Dor weern dormols ok noch de hüdigen Länner Bolivien, Paraguay un Uruguay en Deel vun.

Unafhängigkeit un Natschonalstaat

Unner den Indruck vun de Franzöös’sche Revolutschoon is an’n 25. Mai 1810 in Buenos Aires de Unafhängigkeit verklaart wurrn. Dormols konn Spanien sik nich groot up de Achterbeene stellen, vunwegen dat Napoleon dat Land böös triezen dö. Liekers is Argentinien nich slank free wurrn, man dat duer nich lang un in dat ganze Land güng en Krieg gegen de Spaniers los. Tolest is dat Land denn an’n 9. Juli 1816 in San Miguel de Tucumán worraftig unafhängig wurrn. Dormols harr sik al Paraguay al afspleten (1811), later möken ok noch Bolivien (1825) un Uruguay (1828) sik los vun de dormoligen Provincias Unidas del Río de la Plata .

Twuschen 1816 un 1880 hefft de Diktatuur unner den Gouverneur Juan Manuel de Rosas un en Reeg vun Börgerkriegen dat Land präägt. Bloß twuschen 1826 un 27 weer Argentinien för korte Tied tohopenföögt. 1853 is denn de hüdige Republiek Argentinien grünnt wurrn, man eerst mol sunner de aftrünnige Provinz Buenos Aires. In de eerste Hööftstaft Paraná is en eerste Bunds-Verfaten verafscheedt wurrn. Na allerhand militäärschen Striet hett sik Buenos Aires in de Johren 1861 un 62 wedder anslaten. Denn hett dat Wahlen in dat ganze Land geven un de eerste Präsident vun ganz Argentinien is Bartolomé Mitre wurrn. In de Tied vun siene Regeerung hett de Tripel-Allianz-Krieg vun 1864 bit 1870 statt funnen. In düssen Krieg hett Argentinien, tohopen mit Brasilien un Uruguay, Paraguay unnerkriegen, wat to de Tied een vun de starksten Militärmächte vun Süüdamerika weer un wat sik geern utbreden wull. Dör düssen Krieg hett Argentinien de Gemarken vun de hüdigen Bundsstaten Misiones, Formosa un Chaco hento kregen.

Lüde wannert in un de Weertschop kümmt in Fohrt

Julio A. Roca

Juan Domingo Perón

In de Johren vun 1880 bit 1912 sünd bannig veel Spaniers un Italieners inwannert. Se hefft sik ansiedelt in de Städer un in de sö nömmten „Kolonien“ up dat Land. Wat de Politik angeiht, hett dat in düsse Tied bloß so utsehn, as wenn sik dat um en Demokratie hannel. Denn de Regeerung vun Julio Argentino Roca un de Regeerungen, de dor na kemen, stünnen bannig unner Infloot vun de groten Buern. Dat hannel sik dor ehr um en Oligarchie bi, un en groten Deel vun de Inwahners sünd vun de Partei Partido Autonomista Nacional (PAN) de politischen Rechten wegnahmen wurrn. Düsse Partei is dör en vigeliensch System vun Wahlbedrug vun 1874 bit 1916 in eenßen weg an de Regeerung bleven. Ok de Inwannerers hefft keen Stimmrecht harrt.

Vun 1893 af an hett dat gröttere Grenzproblemen mit Chile geven, as Bolivien en Deel vun de „Punta de Atacama“ an Argentinien aftreden harr. Man hier seten vun den Salpeterkrieg af an al de Chilenen. So is dat to en Wettrüsten kamen twuschen Argentinien un Chile. Eerst König Edward VII. vun Grootbritannien hett 1902 den Striet slichten konnt. Patagonien un Füerland sünd denn nee updeelt wurrn. 54.000 km² sünd an Chile kamen un 40.000 km² an Argentinien (kiek bi King Edward VII's Award 1902 up Engelsch).

1912 hett de Präsident un Baas vun den liberalen Flögel vun de PAN, Roque Sáenz Peña, dat allgemene Wahlrecht inföhrt. Dor hett dat an legen, datt denn 1916 de Macht an de Unión Cívica Radical övergahn is. Se is vun Protest ut Börgerkreisen her upkamen un hett bit 1930 regeert. Denn hett dat wedder en Militärputsch geven un dor is en konservativ System mit inricht’ wurrn. Sunnerlich de 1930er Johren hefft hüde den Naam „década infame“ (Lögenjohrteint) kregen. In düsse Johren hett dat Demokratie bloß man up’n Papeer geven un bi Wahlen is jummers an rumfummelt wurrn.

Peronismus

In de eerste Hälft vun de 1940er Johren hett de junge Uffzeer Juan Domingo Perón, sik mit allerhand Kneep an de Macht bröcht. Toeerst is he unner de Militärs „Minister för de Arbeit“ ween. Vunwegen datt he de Gewerkschaften wiet in’e Mööt kamen is, is he slank to en Helden vun de Arbeiderklass wurrn. 1946 is he to’n Präsidenten wählt wurrn.

In’n Tweeten Weltkrieg is Argentinien eerst mol offiziell neutraal bleven. An un for sik hefft se dat woll mit de Assenmächte holen, man gegen dat Enn vun’n Krieg stünnen se denn doch up de Allieerten ehre Siet. In’n Krieg is Argentinien Toflucht ween för Flüchtlingen ut Europa. Na den Krieg sünd en ganze Reeg vun Nazis un Faschisten dor unnerkrapen. To de bekanntesten Kriegsverbrekers in Argentinien hören dormols Adolf Eichmann, Josef Mengele un Walter Rauff. Över so nömmte „Slötelfirmas“ is ok en ganzen Barg vun Nazi-Vermögen na Argentinien henschaven wurrn.

Perón hett dat mit de Faschisten ehre Gedanken holen. In siene Tied weer Argentinien dor achter ran, de Arbeiders in’e Mööt to kamen un so sik den Kommunismus vun’t Lief to holen. Perón hett de Industrie in dat Land wieter utboen laten. Dor weer dat ja eerst na de Krise vun de Weltweertschop um 1930 rüm mit losgahn. 1955 is Perón bi en Putsch afsett wurrn un möss utkniepen in’t Exil.

Dat geiht dör’nanner

In de Tied, de denn keem, güng dat up un daal. Bit 1983 güng dat dör’nanner. Mol regeren Zivilisten dat Land, denn mol wedder Militärs. De Regeerungen vun Frondizis (1958–62) un Illias (1963–1966) sünd bi demokraatsche Wahlen an de Macht kamen, man antiperonistische Militäärs hefft jem slank wedder ut dat Amt verjaagt. Vun 1966 bit 1973 hett dat unner unter Onganía en rechtkonservative Militärdiktatuur geven, man de möss denn na Protesten vun de Inwahners Bott geven. Dat Land kehr torüch na de Demokratie un ok Perón, de jummesr noch wat gellen dö bi de Lüde, dröff wedder inreisen. Dat duer nich lang, denn weer he wedder an de Macht.

In Perón siene tweete Amtstied vun Oktober 1973 bit to sien Dood an’n 1. Juli 1974 konn sik dat Land in Weertschop un Politik nich groot vermünnern. As he storven weer, is siene drüdde Fro, Isabel Perón ( „Isabelita“) Präsidentsche wurrn. Perón harr ehr vördem al to’e Viezpräsidentschen maakt. Nu kreeg se Achterwind vun de Peronistische Partei. Se harr fröher mol as Danzersche in en Nachtclub arbeit un keem mit de Upgave rein gor nich torecht. Se deen man bloß as Poppen för rechte Peronisten, as José López Rega.

1976 hett dat denn wedder en Militärputsch geven. Anföhrer weer Jorge Rafael Videla mit ene Junta vun dree Mann. In de Johren bit 1978 sünd um un bi 30.000 Lüde „verswunnen“, dormank veel Studenten. Düsse Johren weert hüde „Schedderigen Krieg“ nömmt. Later is vör Gericht rutkamen, dat de Oppers faken nusselig maakt wurrn sund un denn över’n Rio de la Plata ut’n Fleger smeten wurrn sünd. Över de Inseln süüdlich vun Füerland geev dat vun 1971 af an Striet twuschen Chile un Argentinien. Eerst 1984 hett dat en Fredensverdrag geven.

De Falklandkrieg un dat Enn vun de Diktatuur

In’n April 1982 füng Argentinien unner den ne’en Junta-Baas Leopoldo Galtieri den Falklandkrieg mit Grootbritannien an. Dat güng dor um de Falklandinseln bi, de wiet in’n Süden in de See vör Argentinien siene Küst liggen doot. Argentinien snack vun düsse Eilannen bloß, as vun de „Islas Malvinas“ un meen, de höörn to ehr egen Land mit to. De Argentiniers sünd up de Eilannen lannt un hefft toeerst de 80 engelschen Suldaten, de dor to’n Verdeffenderen weern, in’e Kniep bröcht, man Margret Thatcher sett as Premierministersche de brietsche Flott in Gang. Strietkräft vun dat vereenigte Königriek hefft en See-, en Luft- un en Landkrieg gegen de Argentiniers föhrt un dor slank mehr as 10.000 argentiensche Suldaten bi fungen. An’n 14. Juni 1982 möss Argentinien de Kapitulatschoon unnerschrieven. Dor is de Diktatuur denn unner tosamenstört.

De hüdige Demokratie

1983 is in Argentinien wedder en Demokratie inricht’ wurrn. De eerste Präsident in düsse Johren weer Raul Alfonsin vun de UCR. He möss 1989 in en bannige Weertschopskrise Bott geven. Nu keem dePeronistische Oartei unner Carlos Menem wedder an de Macht. He för en neoliberalistische Politik in de Weertschop in un knütt den Argentienschen Peso 1:1 an den US-Dollar. Dat güng boven alle Maten goot un so is he för en tweete Amtstied wählt wurrn. Dor lööp dat denn avers nich mehr sunnerlich goot. Twuschen 1998 un 2002 keem de Weertschop vun dat Land in en swaare Krise (Argentinien-Krise). De Weertschopskraft sack dor um 20 % bi af. 1999 keem en Midde-Links-Regeerung unner Fernando de la Rúa in’t Amt. Dat slump avers nich, slank ut de Krise rut to kamen un so hett dat allerhand Unroh, sunnerlich vun de Gewerkschaften, geven. De Gewerkschaften staht in Argentinien up de Siet vun de Peronisten. So möss de la Rua al 2001 Bott geven. För en Övergang hett denn en Reeg vun Peronisten as Präsident regeert, bit in’n Mai 2003 Nestor Kirchner to’n Hööft vun’n Staat wählt wurrn is. Kirchner höör to den sozialdemokraatschen Flögel vun de Peronisten. 2003 is Argentinien sien Bruttobinnenlandprodukt denn al wedder um 8,7 % wussen, wieldes dat 2002 noch um 10,9 % afsackt weer. Kirchner hett bi de Lüde wat gollen, man em is ok vörsmeten wurrn, he weer en bösen Populisten un woll allens sülms in’e Hand nehmen. Bi de Wahlen vun 2005 hett Kirchner mit 40 % vun de Stimmen wunnen. Bovenhen is siene Fro Cristina Fernández de Kirchner dormols in de Provinz Buenos Aires to’n Senater wählt wurrn.

Kirchners ehren Flögel in de Peronistische Partei hett för de Wahlen an’n 28. Oktober 2007 den Naam Frente para la Victoria (Front för den Sieg) kregen un en groten Sieg inföhrt. Mit 45,3 % vun de Stimmen is Christina Fernandez de Kirchner to’e Präsidentschen vun Argentinien wählt wurrn. Düt Amt hett se an’n 10. Dezember 2007 antreden.

Achterher is överleggt wurrn, of de Peronistische Partei ok offiziell upspleten weern scholl. Man Nestor Kirchner heet 2008 den Vörsitt vun de ganze Partei övernahmen un denn is dor nich wieter över snackt wurrn.

As de Frente para la Victoria in’n Juni 2009 de Wahlen to dat Parlament verlaren harr, möss Kirchner as Vörsitter al wedder Bott geven un hett dat Amt an den Gouverneur vun de Provinz Buenos Aires, Daniel Scioli övergeven.

Weblenken

Argentina. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Länner in Süüdamerika

Argentinien | Bolivien | Brasilien | Chile | Ecuador | Guyana | Kolumbien | Paraguay | Peru | Surinam | Uruguay | Venezuela

Afhängige Rebeden: Falklandinseln | Franzöösch-Guyana