Tenerife
| Tenerife | ||
 |
 | |
 Ligging van Tenerife
| ||
| Basisgegeavens | ||
| Höyvdstad | Santa Cruz de Tenerife | |
| Geografy en bevolking | ||
| Uppervlakde | 2034 km² | |
| Inwoanertal | 966.354 (2020) | |
| Koordinaten | 28° 16′ N, 16° 36′ W
| |
| Oaverige | ||
| Münteynheid | Euro (EUR)
| |
| Tydzone | GMT-1 | |
| Web | Kode | Tel. | .{{{tld}}} | {{{landkode}}} | {{{tel}}} | |
Tenerife is et grötste en drokst bevolkede eiland van de kanariske eilanden. Van de heyle eilandengrup woanet ungeväär 43% van alle lüde hyr. Med ne uppervlakde van 2034 kilometer in et veerkant en 966.354 bewoaners (2020) is et ouk et drokst bevolkede eiland van Spanje en Makaronesie.
Alle jåren kummet der ungeväär vyv miljoon turisten når Tenerife hen. Et is et meyst besöchtde eiland van de grup, eyne van de vöörnaamste turistentrekkers van Spanje en de wearld. Ouk wördt hyr alle jåren eyne van de grötste karnavalsfeaste hölden, et Karnaval van Santa Cruz de Tenerife.
In Santa Cruz de Tenerife, de höyvdstad van eiland, sit ouk den eilandråd (cabildo insular). Med Las Palmas de Gran Canaria förmt et ne co-höyvdstad van de autonome streake. In de beide städen sittet regeyringsinstellingen, sou as et presidentiäle kantoor en ministerys. Dat is al sou seyd 1927, up bevel van de spaanske kroune.
Up et eiland vind y de Universiteit van La Laguna. Den wör in 1792 esticht in San Cristóbal de La Laguna en is dårmed de öldste universiteit van de karaniske eilanden. De stad La Laguna steyt up de wearldarvgoodlyste van UNESCO. Et hevt et eyn-nå-höygste inwoanertal van Tenerife en et tweyde-höygste van de eilanden. La Laguna was de höyvdstad van et eiland töt 1833, do as Santa Cruz wör inesteld as de höyvdstad.
Et Nationaal Park Teide ligt middenup et eiland en is ouk UNESCO wearldarvgood. Middelpunt van et park is den barg Teide, et höygste punt van Spanje en van alle eilanden in den atlantisken oceaan. Teide is medeyne ouk de dardegrötste vulkane van de wearld, as y et vanaf den voot (under water) meatet. En ander geografisk kenmark van et eiland, de Macizo de Anaga, hevt UNESCO anemarked as beskarmden biosfeer. Up Tenerife leavet de meyste inheymske planten en deers van Europa.
Name
[bewark | bronkode bewarken]Tenerife dankt de name an de guanche, en berbervolk wat der woanden. Dee nöömden et teni (barg) + ife (sney) (letterlik sneybarg). De spaanske oaverheyrskers nöämen dat oaver en plakkeden der nen -r by tüsken üm et vöär sikselv lechter uut te künnen spreaken.
De inheymske guanches nöömden et achinet of chenet. Volgens Plinius den Jungeren stüürden den berberköäning Juba II nen koppel verkenners når de Kanariske Eilanden en Madeira. Hee nöömden de eilanden canaria, når de hellige hünde up et eiland. Juba II en de romeinen nöömden Tenerife Nivaria (van nix/nives vöär sney), når den sneytop van de Teide. Up kaarten uut de 14. en 15. eywe steyt et eiland up as Isla del Infierno (helle-eiland), vanweage Teides uutbörstingen en andere vulkaniske geböärdenissen.
Ouk sint der andere verklåringen vöär de name bekend. De geskeedkündigen Juan Núñez de la Peña en Tomás Arias Marín de Cubas meynden dat de inheymsken et eiland når de bekende guancheköäning Tinerfe nöömden.
Geskedenisse
[bewark | bronkode bewarken].png)
De öldste spoars van bewoaning dateert uut de 6. eywe vöär Kristus. Dat blikt uut de Guanchegrotten by Icod de Los Vinos up et noorden van et eiland. Of de eyrste bewoaners in de steyntyd leavden is betwist. Et kan good weasen dat se gewoan gin metaal kunden vinden, ümdat et eiland weinig mineraalryk is. De lüde leavden van landbouw en veyholderye, mär ouk van visken. Et eiland was verdeyld in meyrere menceys, köäningryken.
De spanjaarden lükkeden et et eiland in 1496 in te neamen, al probeerden se et al sou'n 32 jår, vanaf 1464. De spanjaarden assimileerden de guanche voordan meyr döär der med te trouwen en de kinder as spanjaarden up te voden. Andere guanche störven an seekdes as gryp of pokken, wåras se gin weaderstand teagen hadden. Et eiland tröäk migranten uut et heyle spaanske ryk, sou as Vlaanderen, Düütskland en Italie.
De groiende bevolking had brandstof nöydig en kappeden de nåldbusken up et eiland, wat weader rüümde gavven vöär landbouw. Vanaf 1520 wör sukerreed inevoord. Ouk kweykeden se drüve, bananen en kochenille-lüse vöär den karmynrouden klöörstof.
Vanaf de 18. eywe wör Tenerife en vöärnaam eiland in de oaverseyske handel med Noord- en Süüdamerika. De vöärnaamste handelswår warren kochenillelüse, rum en sukerreed. Ümdat Tenerife en gadderpunt was vöär den oaverseysken handel med Noord- en Süüdamerika, stoppeden vöäle skeypen hyr üm vöärråd in te slån en volk te warven üm med te våren. Vöäle Tinerfeños (inwoaners van Tenerife) güngen med en emigreerden uuteandelik. Dat wör ouk anefyterd döär de spaanske regeyring. Dee wolden vöärkummen dat de nye wearld inenöämen wör döär de engelsken en fransken, sou as byvöärbeald al up Jamaika was geböärd.
Juni 1787 slöög den engelsken Eyrsten Vlout proviand in up Tenerife, dee bestünd uut de elv strafskeypen dee as når Botany Bay in Australie vården üm dår ne nye strafkolony up te bouwen. An board sou'n 1500 lüde dee döär de engelsken as misdådigers wörden anemarked.
In juli 1797 völlen de britten Tenerife binnen. Den engelsken admiraal Lord Nelson wör hyrby in synen årm esköäten, den as der dårnå souwat heylemål af must. De britten probeerden et in september van dat jår noch eyns, mär et verhaal geyt dat de inwoaners groute keien vanaf de klippen van Los Gigantes up de engelsken smeyten.
Vanaf 1890 begünden steyds meyr turisten når et eiland te kummen. Vöäral et noorden was geleevd, en bedryve wörden der ryke an, sou as de Yeoward Brothers Shipping Line.
In de jåren dartig van de vöärige eywe wör Francisco Franco stationeerd up de eilanden, ümdat de regeyring vünd dat hee gevöärlike ideen hadde. Toch kreag hee dår syne inlichtingen wal. Hee hülp med in den ståtsgreyp dee as den Spaansken Börgeroorlog untkeatenden en küm uuteandelik selv van 1939 töt 1975 an de macht. Vöäle lüde untvlüchteden de ellende.
Up den 27. määrt van 1977 geböärden et slimste vleegtüügungelükke van de geskedenisse up de noordelike luchthaven van Tenerife. Twey Boeing 747s gebröäken de landingsbane in dikken mist en botsden up mekander. 538 lüde kümmen ümme.
Landbeskryving
[bewark | bronkode bewarken]
Ungeväär 12 miljoon jår eleaden börsten der in den atlantisken oceaan nen vulkaan uut, wårmed de eyrste bargtöppe van Tenerife boaven water kümmen. Et hüdige eiland wör dree miljoon jår leaden eförmed döärdat de Teide de dree bargkeatens Anaga, Teno en Valle de San Lorenzo samensmöält. Den vulkaan is vanaf de meyste steades up et eiland te seen. Den krater is up syn breydst 17 kilometer lange. Tenerife is et grötste van de Kanariske Eilanden.
Klimaat
[bewark | bronkode bewarken]Tenerife steyt bekend as warm en dröyge. Volgens et klimaatstelsel van Köppen hevt et eiland twey verskillende klimaten, mär in warkelikheid sint et der vyve. De höyvdklimaten sint et heyte halvdröyge/dröyge klimaat (Köppen: BSh en BWh) en et subtropiske middellandske seyklimaat (Köppen: Csb en Csa) in et binnenland en up gröttere höygdes. An de laegere streaken an de küste is den döärsneyde temperatuur 18 - 20 gråd de winterdag en 24 - 26 gråd den summerdag.
Et döärsneyde sünnige dage is houge en der valt in de küststreaken weinig reagen. Up de höygere deylen in et binnenland, sou as by La Laguna, is et reagenachtiger en bewulkeder. Dår is et ouk kölder, med den winterdag tüsken de 13 en 14 gråd en 20 töt 21 gråd den summerdag. Et emåtigde klimaat van Tenerife kümt groutendeyls van de passaatwind. Dee dryvet vöär up et noordelike deyl van et eiland dikke wulken up.
De kolde seyströyme kolet de küste en stranden af, terwyl as de grillige rotsklöyve in et binnenland wöärmde vasteholdet. Et wördt der nooit sengend heyte en vresen wil et der ouk slecht. De laegste temperatuur ooit emeaten is 8,1 gråd Celsius. De höygste temperaturen wordet emeaten in augustus. Dan wördt et der in döärsneyde 29 gråd. Dårmed is et vergelykbår med steades as Barcelona en Majorka.
De groute klimaatverskillen sint et beste in de wintermånden te verneamen. An de küste is et dan noch wårm en sünnig, terwyl as der up en paar kilometer wyderup sney ligt.
Oaver et algemeyn düt et süden wat wööster en dröyger an, terwyl as et in et noorden gröner en vuchtiger is.
Water
[bewark | bronkode bewarken]Döärdat den vülkanisken grund up Tenerife bros is, kan et eiland selv et weinige beaten reagen wat der valt good upneamen. In de koolere bebuskede gebeden verdampt der nen houp en up de höygste töppe van et eiland vröst et en sneyt et mangs.
Döärdat reagen neet reagelmåtig valt en et eiland grillige bargen hevt, doot se der neet an dambouw. Et meyste water (90%) wördt uut brunnen ehaald en uut watergoaten (horisontale tunnels dee as in de vulkane board sint). Dårvan sint der dusende up et eiland. De tunnels sint gevöärlik vöär mensken, ümdat der ouk vulkaniske gassen en karbondiokside in upbouwen künnet, wåran as en menske gauw starvet.
Uppervlakdewater is döärgåns van houge kwaliteit. Alle stranden up et eiland hevt et Ministery van Gesundheid en Verbruuk aneweysen as veilig üm te swemmen.
Vervuling en luchtkwaliteit
[bewark | bronkode bewarken]De kanariske eilanden ståt bekend üm de laege luchtvervuling. Der sint ja weinig fabriken en industry, en de passaatwinden blåset dat beaten vervuling wat det wal is rap vord. Volgens de officiäle informaty van et spaanske Ministery van Gesundheid en Industry is Tenerife eyne van de skounste steades van et land. De luchtvervuling ligt depe under de landelike döärsneyde. Toch sint der wal wat vervulers an te wysen: en öälyraffinaderye by Santa Cruz, termiske stroumcentrales by Las Caletillas en Granadilla, en verkeyr up de weg, wat verstarked wördt döär de vöäle turisten up et eiland. Ümdat der en grout stearenkykerscentrum up Tenerife steyt, wördt de lechtvervuling strak emeaten en reguleerd.