Шонски јазик

Шонски јазик
Застапен во	Зимбабве Мозамбик ЈАР Замбија Боцвана
Подрачје	Африка
Говорници	10,8 мил. (шона); 15 мил. со ндау, мањика итн.
Јазично семејство	нигер-конгоанско атлантско-конгоанско бенуе-конгоанско бантоидно јужно бантоидно банту шонски (S.10) шонски јазик
Јазични кодови
ISO 639-1	sn
ISO 639-2	sna
ISO 639-3	sna
Linguasphere	99-AUT-a = 99-AUT-aa (standardised Shona)+ 99-AUT-ab (chiKorekore вкл. вариететите од -aba до -abk)+ 99-AUT-ac (chiZezuru -aca..-ack)+ 99-AUT-ad (сев. мањика -ada..-adk)+ 99-AUT-ae (цент. мањика -aea..-aeg)+ 99-AUT-af (каранга -afa..-aff)+ 99-AUT-ag (ндау -aga..-age)+ 99-AUT-ah (шанга)+ 99-AUT-ai (каланга)+ 99-AUT-aj (намбија -aja..-ajc)+ 99-AUT-ak (лилима -aka..-akf)

Шона (chiShona) или шонски јазик— јазик од семејството на банту-јазици на кој говори народот Шона во Зимбабве и јужна Замбија; поимот ги опфаќа и народите што ги говорат дијалектите на шона: зезуру, каранга, мањика, ндау и корекоре (некои стручњаци го вбројуваат и каланга, но други го сметаат за посебен јазик). Шона е главен јазик во Зимбабве, заедно со ндебеле и англискиот, кој е деловен јазик. Јазикот шона го зборува голем дел од населението на Зимбабве. Застапен е и во Замбија, Боцвана и Мозамбик.

Од сите банту-јазици, шона има највеќе говорници како мајчин јазик. Според Ethnologue, Доколку ги вброиме дијалектите каранта, зезуру и корекоре, шона има 10,8 говорници. Дијалектите мањика и ндау кои на Ethnologue се наведени посебно, имаат по 1.025.000 и 2.380.000 говорници. Тоа значи дека вкупната бројка на говорници на шона изнесува 14,2 милиони луѓе. Зулу е втор најзастапен банту-јазик со 10,3 милиони говорници.

Шона е пишан литературен јазик со свој правопис и граматика, кодификуван во почетокот на XX век, а стандардизиран во 1950-тите. Првиот роман на шона е „Фесо“ од писателот Соломон Муцваиро, објавен во 1957. Шона се предава во училиштата, но само во јазичната настава, а не како општ јазик на наставата по сите предмети. Има своја книжевност и еднојазични и двојазични речници (претежно шона – англиски). Литературниот јазик се заснова на дијалектот што го говори народот Каранга во покраината Масвинго, подрачјето околу Големото Зимбабве, и народот Зезуру во централно и северно Зимбабве. Меѓутоа сите дијалекти на шона се сметаат за еднакво значајни и затоа се предаваат во локалните училишта.

Според Гатриевата зонска класификација на банту-јазиците, зоната S10 означува дијалектен континуум на вариетети во потесно сродство. Тука спаѓа самиот јазик шона, заедно со мањика, намбија и ндау (во Зимбабве и централен Мозамбик), тавара и теве (во Мозамбик) и каланга (во Боцвана и западно Зимбабве).

Дијалекти

Постојат многу разни дијалекти на шона, но признаен е и стандарден. Според информациите од Ethnologue, тоа се следниве:

• хвеса
• каранга (чикаранга). Се говори во јужно зимбабве, близу Масвинго.

Поддијалекти: дума, џена, мари, нгова, венда, њуби, говера.

• зезуру (чизезуру, базезуру, базузура, мазизуру, вазезуру). Се говори во Машоналенд and и централно Зимбабве, близу градот Хараре. Ова е литературниот јазик.

Поддијалекти: шаваша, гова, мбире, цунга, качикваква, харава, нохве, нџанџа, нобву, лвазвимба (зимба).

• корекоре (севеношонски, гоба, гоба, шангве). Се говори во северно Зимбабве, близу Мвурви.

Поддијалекти: будја, гова, танде, тавара, њонгве, пфунде, шангве.

Јазиците со делумна сличност на шона, а чиишто говорници етнички припаѓаат на народот Шона, се ндау, (во Мозамбик и Зимбабве) и мањика, (во источно Зимбабве, близу Мутаре).

Сите слогови завршуваат на самогласка. Согласките секогаш му припаѓаат на следниот слог. На пример, mangwanani („утро“) се дели вака: ma/ngwa/na/ni; Зимбабве би било Zi/mba/bwe.

Сите глаголи завршуваат на -a:

kutenda – „благодари“ kuda – „сака“ kuenda – „оди“ kusvika – „пристига“ kudya – „јаде“

kutamba – „игра“ kurara – „спие“ (kuvata) kudzoka – „се враќа“ kuseka – „се смее“ kuchema – „плаче“

Петте самогласки во јазикот (a, e, i, o, u) се изговараат исто како на македонски: Предлошка:IPA-sn. Секоја се изговара посебно, дури и ако стојат една по друга, пак, како во македонскиот..

Азбуката се состои од следниве букви:

Буква	МФА	Мак.
a	/a/	а
b	/ɓ/	б
bh	/b/	б
ch	/tʃ/	ч
d	/ɗ/	д
dh	/d/	д
dy	/dʒɡ/	џг
dzv	/dz͎/	ѕ
e	/e/	е
f	/f/	ф
g	/ɡ/	г
h	/h/	х
i	/i/	и
j	/dʒ/	џ
k	/k/	к
m	/m/	м
mh	/ʔ/	'
n’	/ŋ/	нг
n	/n/	н
o	/o/	п
p	/p/	п
r	/r/	р
sh	/ʃ/	ш
sv	/s͎ ~ sɸ/	св
svw	/s͎w/	св
sw	/sw ~ skw/	св
t	/t/	т
tsv	/ts͎/	ц
ty	/tʃk/	чк
u	/u/	у
v	/ʋ/	в
vh	/v/	в
w	/w/	в
y	/j/	ј
z	/z/	з
zh	/ʒ/	ж
zv	/z͎ ~ zβ/	з
zvw	/z͎w/	зв
zw	/zw ~ zɡw/	зв

Диграфите ps и bz се изговараат како /ps͎/ и /bz͎/, а mbw е /mbɡ/.

Свиркави шушкави согласки

Шона и други јазици во јужна и источна Африка имаат шушкави гласови (шушкави сибиланти), за разлика од останатите јазици, каде свиркањето е знак на говорна мана.

Шушкавите гласови во шона се струјните „sv“ и „zv“ и слеаните „tsv“ и „dzv“.

Глас	Пример	Превод	Белешки
sv	masvosvobwa	„метеороид“
	masvosve	„мравки“
tsv	tsvaira	„мете“	(литературно)
svw	masvavembasvwi	„сплеткар“	(шангве, дијал. корекоре)
zv	zvizvuvhutswa	„златни грутки“	(џунга, дијал. зезуру)
dzv	akadzva	„беше неуспешен/на“
zvw	huzvweverere	„чувства“	(гова, дијал. корекоре)
nzv	nzvenga	„одбегнува“	(литературно)
zvc	muzvcazi	„Млечниот Пат“	Забни чкрапки. Присутна само во нгова, дијалект каранга, кој има значајни влијанија од ндебеле, вклучувајќи ја забната чкрапка („c“).
svc	chisvcamba	„желка“

Свиркавите шушкави согласки поттикнале интерес кај западната јавност и медиуми во 2006, прашувајќи се како правилно се изговара Морган Цвангираи, водачот на Движењето за демократски промени. Единицата за изговор на БиБиСи го препорачува изговорот „чангираји“ (chang-girr-ayi).

Библиографија

• Biehler, E. (1950) A Shona dictionary with an outline Shona grammar (revised edition). The Jesuit Fathers.
• Brauner, Sigmund (1995) A grammatical sketch of Shona : including historical notes. Köln: Rüdiger Koppe.
• Carter, Hazel (1986) Kuverenga Chishóna: an introductory Shona reader with grammatical sketch (2nd edition). London: SOAS.
• Doke, Clement M. (1931) Report on the unification of the Shona dialects. Stephen Austin Sons.
• Mutasa, David (1996) The problems of standardizing spoken dialects: the Shona experience, Language Matters, 27, 79
• Lafon, Michel (1995), Le shona et les shonas du Zimbabwe, Harmattan éd., Paris (француски)

Надворешни врски

• Извештај за шона - Ethnologue
• Основен курс по шона (книга+аудиоснимки) - Дипломатски институт на САД (англиски)
• Речник на шона