Фиделио

Фиделио германски: Fidelio
Опера од Лудвиг ван Бетовен
Фиделио, билет од третата и конечна премиера во театарот Кернтнертор во Виена, 23 мај 1814
Либретист	Првично Јозеф Сонлајтнер, од Французинот Жан-Никола Буји. Подоцна скратена од Стефан фон Бројнинг и изменето од Георг Фридрих Трајтшке.
Јазик	германски
Премиера	првична премиера 20 ноември 1805 (1805-11-20); преработена верзија 29 март 1806 (1806-03-29); конечна верзија 23 мај 1814 (1814-05-23). Првите две премиери во Виенскиот театар. Конечната верзија во театарот Кернтнертор во Виена

Најава за операта Фиделио во Бон на 26 ноември 1830 година.

Премиера на Фиделио во Холандската опера во 1949 година.

Фиделио, првично наречен Leonore, oder Der Triumph der ehelichen Liebe (Леонора, или триумфот на брачната љубов), Оп . 72 — единствената опера на Лудвиг ван Бетовен. Германското либрето првично го подготвил Јозеф Сонлајтнер од Французинот Жан-Никола Буји, а премиерата била одржана во Виенскиот театар на 20 ноември 1805 година. Следната година, Штефан фон Бројнинг помогнал да се скрати делото од три на два дела. Либретото било доработено од Георг Фридрих Трајтшке и конечната верзија била изведена во театарот Кернтнертор на 23 мај 1814 година. По договор, двете први верзии се нарекуваат Леонора.

Либретото зборува за тоа како Леонора, во политички затвор, преправена во затворски чувар по име „Фиделио“, му го спасува животот на својот сопруг Флорестан. Сценариото на Буји се вклопува во естетската и политичката перспектива на Бетовен: приказна за лична жртва, јунаштво и конечен триумф. Со својата прикриена борба за слобода и правда што ги одразува современите политички движења во Европа, ваквите теми се типични за Бетовеновиот „среден период“. Значајни моменти во операта се „Хорот на затворениците“ (O welche Lust), ода на слободата испеана од хор политички затвореници, визијата на Флорестан за Леонора која доаѓа како ангел да го спаси и сцената каде конечно се спасува. Финалето ја слави храброста на Леонора со наизменични придонеси од солисти и хор.

Состав и историја на изведби

Делото има долга и сложена историја на композицијата: поминало низ три верзии за време на кариерата на Бетовен, а дел од музиката првпат била напишана како дел од претходна, незавршена опера.

Првичниот Fidelio е од 1803 година, кога либретистот и импресарио Емануел Шиканедер склопил договор со Бетовен за пишување опера. Договорот вклучувал бесплатно ноќевање за Бетовен во апартманскиот комплекс кој бил дел од големиот приградски театар Шиканедер, Виенскиот театар. Бетовен требало да постави ново либрето на Шиканедер, наречено Весталски оган (Vestas Feuer); меѓутоа, ова либрето не му се допаднало на Бетовен. Тој поминал околу еден месец компонирајќи ја музиката за тоа либрето, а потоа престанал да работи на него кога неговото внимание го привлекло либретото за Фиделио.

Времето кое Бетовен го поминал во работа на Весталски оган не било целосно изгубено, бидејќи две важни нумери од Фиделио, Писаровото „Ха! Welch' ein Augenblick! “ и дуетот „O namenlose Freude“ за Леонора и Флорестан, биле создадени како музика за Весталски оган. Бетовен продолжил да живее во Виенскиот театар извесно време откако престанал да работи на Весталски оган, и продолжил на Фиделио. Бил ослободен од обврските кон Шиканедер откако овој бил разрешен од неговата позиција како театарски директор во 1804 година.

Путо гледа театарска маска на споменикот на Бетовен од Каспар фон Зумбуш (Виена, 1880) во спомен на единствената опера на Бетовен, во градот каде што првпат била изведена.

Самиот Фиделио, што Бетовен започнал да го работи во 1804 година, веднаш по откажувањето на Весталскиот оган, за првпат бил изведен во 1805 година. За следните изведби во 1806 и 1814 година самиот композитор го ревидирал во голема мера делото. Иако Бетовен го користел насловот Leonore, oder Der Triumph der ehelichen Liebe („Леонора, или триумфот на брачната љубов“), драмите од 1805 година биле објавени под име Фиделио на инсистирање на театарот, за да се избегне забуна со операта од 1798 година, Леонора, или брачна љубов (Léonore, ou L’amour conjugal) од Пјер Гаво и операта Леонора од 1804 година на Фердинанд Паер. Бетовен го објавил либретото во 1806 година, а во 1810 година било изгласано да се користи името Леонора за верзиите од 1805 година (три чина) и 1806 година (два чина), а Фиделио само за конечната верзија од 1814 година.

Првата верзија била премиерно изведена во Виенскиот театар на 20 ноември 1805 година со германско либрето во три чина. Адаптацијата на направил Јозеф Сонлајтнер од Французинот Жан-Никол Бује. Дополнителни изведби биле одржани следните две вечери. Успехот на овие претстави бил попречен од фактот што Виена беше под француска воена окупација, а повеќето од публиката биле француски воени офицери кои немале интерес за германската опера.

По оваа премиера, пријателите на Бетовен му предложиле да ја ревидира и скрати операта на само два чина, што го направил со помош на неговиот близок пријател Стефан фон Бројнинг. Композиторот напишал и нова увертира (сега позната како „Леонора бр. 3“; види подолу). Во овој облик, операта за прв пат била изведена на 29 март и 10 април 1806 година, со поголем успех. Понатамошните изведби беа спречени заради несогласување меѓу Бетовен и раководството на театарот.

Бетовен, во 1814 година, уште еднаш ја ревидирал својата опера, со дополнителна работа на либретото на Георг Фридрих Трајтшке. Оваа верзија, повторно под името Фиделио, првпат била изведена во театарот Кернтнертор на 23 мај 1814 година. Франц Шуберт како 17-годишник бил во публиката, ги продал училишните книги за да купи карта. „Потпомогнат“ од Михал Умлауф, Бетовен со оштетен слух ја извел претставата. Умлауф подоцна ја извршил истата задача за Бетовен на премиерата на Деветтата симфонија. Улогата на Писаро ја презел Јохан Михаел Фогл, кој подоцна се прославил со соработката со Шуберт. Оваа верзија на операта постигнала голем успех, а Фиделио оттогаш е дел од оперскиот репертоар.

Иако критичарите ја забележале сличноста на заплетот со операта Орфеј и Евридика на Глук - спасувачка мисија во која главниот јунак мора да ги контролира или маскира своите емоции за да ја пронајде својата сопруга, не се знае дали Бетовен или некој на либретистите ја имал предвид при подготовката на операта.

Ова дело на Бетовен му предизвикало најмногу фрустрации и разочарувања. Тешкотиите во пишувањето и продукцијата на операта ги сметал за толку непријатни што никогаш не се обидел да состави друга. Во писмото до Трајтшке, напишал: „Ве уверувам, драг Трајтшке, дека оваа опера ќе ми донесе маченичка круна. Со вашата соработка го спасивте најдоброто нешто од бродоломот. За сето тоа ќе ви бидам вечно благодарен“.

Комплетната партитура била објавена дури во 1826 година, а сите три верзии се познати како Бетовенов опус 72.

Во Прага на 21 ноември 1814 година била одржана првата изведба надвор од Виена. Повторно била изведена во Виена на 3 ноември 1822 година. Верзијата во два чина на операта била поставена во Лондон на 18 мај 1832 година во Кралскиот театар, а во Њујорк на 9 септември 1839 година во театарот Парк.

Во Втората светска војна

Флорестан (Гинтиер Трептов) и Леонора (Карина Куц); септември 1945 година, Берлинска германска опера

Фиделио е првата целосна изведена опера на Артур Тосканини што се емитувала на радио во Соединетите Држави, преку радиомрежата NBC, во декември 1944 година, од страна на симфонискиот оркестар NBC, во која настапуваат солистите Роуз Бамптон и Џин Пирс (иако емитувањето на еден чин, изведена од Тосканини, претходно пренесена со радио бранови, од настап на 16 август 1936 година во Салцбург). Емисиите од 1944 година, поделени во две последователни емисии, подоцн а РЦА Виктор ги издал на ЛП и ЦД.

Првата опера изведена во Берлин по завршувањето на Втората светска војна била Фиделио. Актерската екипа била од Дојче опера, под диригентската палка на Роберт Хегер. Била изведена во септември 1945 година во единствениот недопрен театар, Западниот театар. Тогаш Томас Ман забележал: „Колкава количина на апатија им била потребна [на музичарите и публиката] да го слушаат Фиделио во Химлерова Германија без да ги покриваат лицата и да брзаат надвор од салата!

Набргу по крајот на Втората светска војна и падот на нацизмот, диригентот Вилхелм Фуртвенглер во Салцбург во 1948 година напомнал:

„Брачната љубов на Леонора му се прикажува на модерен поединец, вооружен со реализам и психологија, неповратно апстрактна и теоретска. . . .Сега, кога политичките настани во Германија ги вратија поимите за човечко достоинство и слобода во нивното првобитно значење, ова е опера која, благодарение на музиката на Бетовен, дава утеха и храброст. . . Секако, Фиделио не е опера во смисла на која сме навикнати, ниту Бетовен е театарски музичар, ниту пак драматург. Тој е нешто малку повеќе, комплетен музичар, а освен тоа и светец и визионер. Она што нè вознемирува не е материјалниот ефект, ниту фактот на „затвор“; кој било филм може да го создаде истиот ефект. Не, тоа е музиката, тоа е самиот Бетовен. Поради оваа „носталгија по слободата“ што тој ја чувствува, или уште подобро, нè прави да се чувствуваме; нè поттикнува до солзи. Неговото Фиделио има повеќе миси од Операта; чувствата што ги изразува доаѓаат од сферата на светото и проповедаат „религија на човештвото“ која никогаш не сме ја нашле толку убава или неопходна како денес, по сето она што го преживеавме. Ова е уникатната сила на оваа единствена опера. . . Независно од какви било историски размислувања. . . Пораката на Фиделио длабоко нè допира. Ние разбираме дека за нас Европејците, како и за сите мажи, оваа музика секогаш ќе претставува привлечност до нашата совест.

На 5 ноември 1955 година повторно била отворена Виенската државна опера со Фиделио, под дирегентската палка на Карл Бом. Овој настап бил првиот директен телевизиски пренос на Австриската радиотелевија (ОРФ), во време кога во Австрија имало околу 800 телевизиски приемници

Првата ноќ на Фиделио во Семперопера во Дрезден на 7 октомври 1989 година, по повод 40-годишнината од ГДР (Источна Германија), се совпаднала со насилните демонстрации на главната железничка станица во градот. Аплаузите откако „Хорот на затворениците“ долго време го прекинал настапот, а продукцијата на Кристина Милиц направиле хорот на крајот да се појави во нормална улична облека, што ја означило нивната улога како претставници на публиката. Четири недели подоцна, на 9 ноември 1989 година, падот на Берлинскиот ѕид го најавил крајот на режимот во Источна Германија.

Увертири

Бетовен се потрудил да створи соодветна увертира за Фиделио, па на крајот имало четири верзии. Се верува дека неговиот прв обид, увертирата за премиерата во 1805 година, денес е позната како „Леонора бр. 2". Бетовен потоа се фокусирал на оваа верзија за изведби во 1806 година, па ја створил „Леонора бр. 3". Многу слушатели ја сметаат оваа втора верзија за најграндиозната од четирите увертири, и како интензивно драматично, симфониско движење со целосен размер, имала ефект да ги надвладее (прилично лесните) почетни сцени на операта. Бетовен соодветно експериментирал со скратување за планираната изведба во 1808 година во Прага. Се верува дека ова е верзијата која сега се нарекува „Леонора бр. 1“. Конечно, за повторното поставување на сцена во 1814 година, Бетовен започнал одново и со свеж музички материјал го напишал она што сега го знаеме како увертира на Фиделио. Бидејќи оваа полесна увертира се чини дека најдобро функционира како отворање на операта од сите четири, истата генерално се почитува во современите продукции.

Некои стручњаци сметаат дека Густав Малер ја вовел практиката на изведба на „Леонора бр. 3“ помеѓу двете сцени од вториот чин, нешто што било вообичаено до средината на дваесеттиот век. Дејвид Кернс смета дека практиката досега до средината на 19 век и дека тоа било пред Малер. Изведена на ова место, увертирата делува како своевидна музичка реприза на сцената на спасување што штотуку се случила. Новата, современо обликувана продукција, која премиерно била прикажана во Будимпешта во октомври 2008 година, на пример, на ова место ја има увертирата „Леонора бр. 3“.

Улоги

Улога	Глас	Премиерна улога, Прва верзија: 3 чина 20 ноември 1805 година (Диригент: Ињац фон Сејфрид)	Премиерна улога, Втора верзија: 2 чина 29 март 1806 година (Диригент: Ињак фон Сејфрид)	премиерна улога, Конечна верзија: 2 чина 23 мај 1814 година (Диригент: Мајкл Умлауф)
Флорестан, затвореникот	тенор	Карл Демер	Јозеф Аугуст Рекел	Јулиус Радики
Леонора, неговата сопруга, преправена во маж под псевдонимот Фиделио	сопран	Ана Милдер
Роко, (чувар)	бас	Јозеф Роте		Карл Вајнмилер
Марселина, неговата ќерка	сопран	Луиза Милер		Ана Бондра
Хакино, помошник на Роко	тенор	Јозеф Каше		Џозеф Фривалд
Дон Писаро, управник на затворот	баритон	Себастијан Мајер		Јохан Мајкл Фогл
Дон Фернандо, министер на кралот	баритон	Јохан Мајкл Вајнкопф		Ињац Сал
Двајца затвореници	тенор и бас	Непознати
Војници, затвореници, мештани

Синопсис

Две години пред првата сцена, шпанскиот благородник Флорестан разоткрил или се обидел да разоткрие одредени злосторства на ривалскиот благородник Писаро. За одмазда, Писаро тајно го затворил Флорестан во затвор во кој управител е гувернерот. Истовремено, Писаро шири лажни вести дека Флорестан е мртов.

Лоте Леман како Леонора

Затворскиот управник Роко има ќерка Марселина и помошник Хакино кој е вљубен во Марселина. Верната сопруга на Флорестан, Леонора, се сомнева дека нејзиниот сопруг е сè уште жив. Преправена како млад човек под псевдоним „Фиделио“, се вработува кај Роко. Како млад човек Фиделио, таа ја добива наклонетоста на нејзиниот работодавец Роко, а исто така и на неговата ќерка Марселина, но предизвикува голема лутина кај Хакино.

По наредба, Роко му ја намалил храната на затворениот Флорестан, додека скоро не умрел од глад.

Место: Шпански државен затвор, неколку милји од Севиља

Време: доцен 18 век

Чин 1

Чин 1, Затворскиот двор (Хејл, 1920)

Хакино и Марселина се сами во куќата на Роко. Хакино ја прашува Марселина кога ќе се согласи да се омажи за него, но таа му одговара дека никогаш нема да се омажи за него бидејќи сега се вљубила во Фиделио, несвесна дека Фиделио всушност е маскираната Леонора (Jetzt, Schätzchen, jetzt sind wir allein - „Сега душо, сега сме сами“). Хакино заминува, а Марселина ја изразува својата желба да стане сопруга на Фиделио (O wär ich schon mit dir vereint - „Кога би била обединета со тебе“. Влегува Роко и го бара Фиделио, го поздравува и погрешно го толкува неговиот скромен одговор како скриена заљубеност во неговата ќерка. Марселина, Фиделио, Роко и Хакин пеат квартет за љубовта што Марселина ја чувствува за Фиделио (Mir ist so wunderbar - „Прекрасно чувство ме исполнува“, познат и како квартет Канон).

Роко му вели на Фиделио дека штом гувернерот замине за Севиља, Марселина и Фиделио можат да се венчаат. Но притоа им вели дека ако немаат пари, нема да бидат среќни. Фиделио бара да знае зошто Роко не дозволува да му помага во занданите, особено затоа што изгледа дека секогаш се враќа без здив. Роко му одговара дека таму долу има ќелија во која Фиделио никогаш не смее да влезе, ќелија во која живее човек кој таму е затворен две години. Марселина го моли својот татко да ја оддалечи Леонора од ваква страшна глетка, но Леонора тврди дека има доволно храброст да се соочи со тоа. Роко и Леонора пеат за храброста (Gut, Söhnchen, gut - „Во ред, сине, во ред“), а Марселина им се придружува. Сите заминуваат освен Роко. Додека Писаро влегува со своите стражари, се слуша марш. Роко го предупредува Писаро дека министерот за утре планира ненадејна посета за да ги истражи обвинувањата за Писаровата суровост. Писаро извикува дека не може да дозволи министерот да го открие заробениот Флорестан, за кој се смета дека е мртов. За да не се случи тоа, Писаро ќе го убие Флорестан (Ha, welch ein Augenblick - „Ха! Каков момент!"). Писаро наредува да се огласи труба кога ќе дојде министерот. Му нуди пари на Роко да го убие Флорестан, но Роко одбива (Jetzt, Alter, jetzt hat es Eile! - „Сега, старче, треба да побрзаме!). Писаро вели дека наместо тоа сам ќе го убие Флорестан и му наредува на Роко да му го ископа гробот во подот на ќелијата. Кога гробот ќе биде готов, Роко ќе алармира, по што Писаро ќе влезе во занданата и ќе го убие Флорестан. Фиделио се вознемирува кога го слуша заговорот на Писаро, но се надева дека ќе го спаси Флорестан (Abscheulicher! Wo eilst du hin? и Komm, Hoffnung, lass den letzten Stern - „Чудовиште! Каде си толку брз?" и „Дојди, се надевам, пушти ја последната ѕвезда“).

Хакино уште еднаш ја моли Марселина да се омажи за него, но таа и понатаму го одбива. Фиделио, надевајќи се дека ќе го најде Флорестан, го моли Роко да ги пушти кутрите затвореници да прошетаат во градината и да уживаат во убавото време. Марселина исто така го моли, а Роко се согласува да му го одвлече вниманието на Писаро додека затворениците се слободни. Затворениците, воодушевени од нивната привремена слобода, радосно пеат (O welche Lust - „О, каква радост“), но при помислата дека гувернерот на затворот Писаро би можел да ги фати, набрзо се стишуваат.

По состанокот со Писаро, Роко повторно се враќа и му кажува на Фиделио дека Писаро ќе го дозволи бракот, а Фиделио ќе може да му се придружи за време на неговите обиколки на занданата (Nun sprecht, wie ging's? - "Кажи, како помина?"). Роко и Фиделио се подготвуваат да одат во ќелијата на Флорестан, со сознание дека мора да го убијат и да го закопаат за еден час. Фиделио е потресен, Роко се обидува да го обесхрабри Фиделио да слезе, но Фиделио настојува. Додека се подготвуваат да заминат, Хакино и Марселина влегуваат и му кажуваат на Роко да бега, бидејќи Писаро дознал дека на затворениците им е дозволено да прошетаат и е бесен (Ach, Vater, Vater, eilt! - "О, татко, татко, побрзај!").

Пред да успеат да заминат, влегува Писаро и бара објаснување. Роко, размислувајќи брзо, одговара дека затворениците добиле одредена слобода во чест на именденот на кралот на Шпанија, и тивко му предлага на Писаро да го сочува својот гнев за затворениците во долната ќелија. Писаро му вели да побрза и да го ископа гробот, а потоа објавува дека затворениците повторно ќе бидат затворени. Роко, Леонора, Хакино и Марселина неволно ги враќаат затворениците во ќелиите. (Leb wohl, du warmes Sonnenlicht - „Збогум, сонцето е топло за тебе“).

Чин 2

Роко (Вилхелм Ширп) и Марселина (Ирма Билке); септември 1945 година, Берлинска германска опера

Флорестан е сам во својата ќелија, длабоко во занданата. Прво тој пее за довербата во Бога, а потоа има визија за својата сопруга Леонора која доаѓа да го спаси ( Gott! Welch Dunkel hier! -„Боже! Каква темнина е тука“ и In des Lebens Frühlingstagen -„Во пролетните денови на животот“). Флорестан се срушува и заспива, а Роко и Фиделио пристигнуваат да му го ископаат гробот. Додека копаат, Роко го поттикнува Фиделио да побрза (Wie kalt ist es in diesem unterirdischen Gewölbe! - „Колку е ладно во оваа подземна одаја“ и тврдината Nur hurtig fort, nur frisch gegraben - „Дојдете да работите и копајте“, „Дует Копање на гроб“).

Флорестан се буди и Фиделио го препознава. Кога Флорестан дознава дека затворот во кој се наоѓа му припаѓа на Писаро, бара да ѝ испрати порака на својата сопруга Леонора. Роко го одбива, вели дека тоа не е можно. Флорестан бара да се напие малку вода, а Роко му вели на Фиделио да му даде. Флорестан не го препознава Фиделио, неговата маскирана сопруга Леонора, но му вели дека за добро дело ќе биде награден на небото (Euch werde Lohn во bessern Welten - „Ќе бидеш награден во подобри светови“). Фиделио го моли Роко да му дозволи да му даде корка леб на Флорестан, а Роко се согласува.

Роко ги покорува на наредбите и огласува аларм за Писаро, кој се појавува и прашува дали е сè подготвено. Роко му одговара дека е, и му наредува на Фиделио да ја напушти ќелијата, но наместо тоа Фиделио се сокрива. Писаро му го открива својот идентитет на Флорестан, кој го обвинува за убиство (Er sterbe! Doch er soll erst wissen - „Нека умре! Но, прво треба да знаете"). Додека Писаро го вади својот бодеж, Фиделио скока меѓу него и Флорестан и го открива својот идентитет, Леонора, Флорестановата сопруга. Писаро ја крева својата кама за да ја убие, но таа вади пиштол и се заканува дека ќе го убие.

Во тој миг се слуша труба која го најавува доаѓањето на министерот. Влегува Хакино, потоа војници, и објавува дека министерот ги чека на капија. Роко им наредува на војниците да го испратат гувернерот Писаро горе. Флорестан и Леонора пеат за нивната победа, Писаро се заканува дека ќе се одмазди, а на Роко му е страв од она што доаѓа (Es schlägt der Rache Stunde - „ Одмазднички ѕвона“). Флорестан и Леонора заедно пеат љубовен дует (O namenlose Freude! - „О безимени радости!).

Фиделио, во Метрополитен во 1913 година

На ова место понекогаш се свири увертирата „Леонора бр. 3“.

Затворениците и мештаните му пеат на денот и часот на правдата која дошла (Heil sei dem Tag! - „Поздрав до денот!). Министерот Дон Фернандо објавува дека тиранијата завршила. Влегува Роко, со Леонора и Флорестан, и го моли Дон Фернандо да им помогне (Wohlan, so helfet! Helft den Armen! - „Значи, помогнете! Помогнете им на сиромашните!"). Роко објаснува како Леонора се маскирала во Фиделио за да го спаси својот сопруг. Марселина, претходно вљубена во Фиделио, е шокирана. Роко го открива Писаровиот заговор за убиство, а Писаро го водат в затвор. Леонора го ослободува Флорестан од синџирите, а толпата ѝ пее пофалби на Леонора, посветениот спасител на нејзиниот сопруг (Wer ein holdes Weib errungen - „Кој има добра жена“).

Инструментација

Оркестарот се состои од 1 пиколо, 2 флејти, 2 обои, 2 кларинети, 2 фаготи, контрабаси, 4 хорни, 2 труби, 2 тромбони, тимпани и гудачи. Надвор од бината има и труба.

Надворешни врски

• • Fidelio: Песме на сајту IMSLP (језик: енглески)
  • Ilias Chrissochoidis, "Dramatic pairing in Fidelio: A structuralist approach," College Music Symposium 52 (2013).
  • Performance history, from opera.stanford.edu
  • Léonore, ou l'amour conjugal; fait historique en deux actes et en prose mêlée de chantes (на француском језику) (origin of Fidelio's libretto)
  • Fidelio (character) on IMDb
  • 'updated' synopsis by Brooklyn Repertory Opera
  • Description of Beethoven's Fidelio Архивирано на 3 декември 2021 г.
  • Fidelio at the Opera Company of Philadelphia Архивирано на 27 април 2009 г. Архивирано 27 април 2009 на сајту Wayback Machine
  • "Mir ist so wunderbar" на YouTube, Lucia Popp (Marzelline), Gundula Janowitz (Leonore), Manfred Jungwirth (Rocco), Adolf Dallapozza (Jacquino); Vienna State Opera, Leonard Bernstein (1978)