Kômôro

I Kômôro na Firaisan' i Kômôro dia firenena ao Afrika Atsinanana, izay fitambaran' ny nosy vitsivitsy ao amin' ny Lakandranon' i Môzambika (Ranomasimbe Indiana), any avaratra-andrefan' i Madagasikara, manana velaran-tany mirefy 2 236 km².

Atao hoe Komori na Udzima wa Komori izy amin' ny teny kômôriana fa جزر القمر / Djuzur al qamar sy الاتّحاد القُمُريّ / al-Ittiḥād al-Qumuriyy amin' ny teny arabo ary Comores sy Union des Comores amin' ny teny frantsay. Teo aloha izy dia nantsoina hoe Repoblika Federaly Islamikan' i Kômôro na République fédérale islamique des Comores amin' ny teny frantsay.

Telo ny nosy lehibebe mamorona ny Firaisan' i Kômôro, dia i Ngazidja (na Kômôro Lehibe) sy i Nzwani ary i Mwali. I Karthala no tendrombohitra avo indrindra ao, izay mirefy 2 361 m, ao Ngazidja, sady mbola misy afotroa velona.

Nahazo ny fahaleovan-tenany i Kômôro tamin' ny taona 1975. Nisafidy ny hiaraka amin' i Frantsa ny nosy Mayotte (na dia ao amin' ny tamba-nosin' i Kômôro ihany koa aza). Nisy mponina miisa 1 071 229 tao tamin' ny taona 2020.

Atao hoe Kômôriana na Kômôrianina ny mponina ao amin' io firenena io, izay ahitana ampahany koa amin' ny tanàna maro eto Madagasikara. Fifangaroana vahoaka maro fiaviana ny Kômôriana: Afrikana mainty hoditra, Arabo, Malagasy, Aziatika, sns. Miozolmana ny ankamaroan' ny mponina nefa misy mpino kristiana ihany. Ny fiteny kômôrina sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny arabo no fiteny ôfisialy ao Kômôro.

Miompana amin' ny fambolena ny toekaren' i Kômôro, nefa tsy ampy ho an' ny filana ara-tsakafon' ny mponina izany.

Jeôgrafia

Ny nosy ao amin' ny Firaisan' i Kômôro

I Ngazidja

I Ngazidja na Grande Comore ("Kômôro Lehibe") no nosy lehibe indrindra sy be mponina indrindra (nisy mponina 410 736 tamin' ny taona 2016) ao amin'ny tamba-nosin' i Kômôro. I Moroni no renivohiny, izay renivohitr' ilay firaisam-panjakana mizaka tena. Mirefy 1 148 km² io nosy io.

I Nzwani

I Nzwani na Anjouan na Anjoany dia nosy ao amin' ny tamba-nosin' i Kômôro koa. I Mutsamudu no renivohiny ary misy mponina miisa 327 382 izy tamin' ny taona 2017. Mirefy 424 km² ny velerany.

I Mwali

I Mwali na na Mohéli na Môhely no nosy farany kely sady be mpizaha tany indrindra ao amin' ireo nosy telo mitambatra ao amin' ny Firaisan' i Kômôro. I Fomboni no renivohiny. Misy mponina 52 360 izy tamin' ny taona 2015. Mirefy 290 km² io nosy io.

Ny vohon' ny tany sy ny toetany

Ny vohon' ny tany

Manana velarana mirefy 1 862 km² ny Firaisan' i Kômôro. Niforona vokatry ny fipoahana afotroa ny nosy ao aminy. Eo anelanelan’ ny Afrika sy i Madagasikara no misy azy. Firenena be tendrombohitra, izay manerinerina eo amin’ ireo tany lemaka teritery amorontsiraka, i Kômôro. Ny tendro farany avo indrindra dia i Karthala (mirefy 2 361 m) ao Ngazidja, dia afotroa mbola velona nefa ny fipoahany farany dia tamin’ ny taona 1977 ary ny fivoahan' ny ranok' afotroa farany dia tamin' ny taona 2006.

Ny toetany

I Kômôro dia manana toetanin-jana-pehin-tany izay tsiofin' ny Mousson ao amin’ ny Ranomasimbe Indiana amin’ ny volana Nôvambra hatramin’ ny Mey. Mahazo azy koa ny Alizay, izay manjaka amin’ ny ampahany sisa amin’ ny taona. Ny sala-maripana dia eo anelanelan’ ny 23 °C sy 26 °C. Misy fahasamihafana be anefa ny maripana isan-toerana. Miovaova arakaraka ny haambon-toerana ny rotsakorana. Mahazo orana 2 600 mm isan-taona i Moroni, nefa ny tangorom-bohitr’ i Karthala dia mahazo 6 000 hatramin’ ny 8 000 mm isan-taona.

Ny biby sy ny zavamaniry

Ny biby

Roussette des Comores (*Pteropus livingstonii*).

Mifamatotra amin' ny zavamaniry sy ny biby ao Madagasikara ny an’ i Kômôro. Manana karazan-javamananaina tsy hita afa-tsy ao an-toerana koa i Kômôro, tahaka ny iguane de Comores (Oplorus comorensis) sy ny roussette de Comores (Pteropus livingstonii), ny fanihy lehibe mpihinam-boankazo izay heverina ho fanihy tsy fahita firy maneran-tany (miisa 400 fotsiny). Mitsotsorika midina ny isan’ ireo biby ireo ka tandindomin’ ny fahalany tamingana raha tsy misy fandraisana andraikitry ny fanjakana sy ny fiarahamonim-pirenena, araka ny Fikambanana Iraisam-Pirenena ho an' ny Fitahirizana ny Zavaboary (frantsay: Union internationale pour la conservation de la nature -- UICN – anglisy: International Union for Conservation of Nature -- IUCN). Ahitana karazana gidro miisa folo ny ao Kômôro, ka anisan’ izany ny lémur mongoz (Lemur mongoz) sy ny maki de Mayotte (Lemur fulvus mayottensis). Manodidina ny zato ny karazam-borona ary manodidina ny arivo ny karazam-bibikely voarakitra anarana. Ny biby an-dranomasina dia ahitana ny cœlacanthe des Comores (Latimeria chalumnae) izay tsy fahita firy sady noheverina fa efa tsy misy intsony, nefa hita indray tamin’ ny taona 1938.

Ny zavamaniry

Manan-karena i Kômôro raha ny karazan-javamaniry no heverina, noho ny fisian’ ny tany lonaka ao amin’ ireo alananahary. Tsy misy ny fanisana nataon’ ny manam-pahaizana nefa tombanana any amin’ ny 1 500 any ny karazan-javamaniry mitera-dranony ao. Ahitana karazan-javamaniry tera-tany miisa 600 any ho any (ka maherin’ ny 100 no tsy hita afa-tsy ao Kômôro), ary misy karazan-javamaniry nampidirina avy any ivelany miisa tsy latsaky ny ny 350 (ka anisan’ izany ny ilangilangy sy ny vanila ary ny jirofo). Anisan' ny hazo hita any ny renialan' i Afrika (Adansonia digitata). Ny 9 %n' ny velaran' i Kômôro no rakotra ala, izay tsy mitsahatra simbain' ny olona (raha mbola 16 % izany tamin' ny taona 2009).

Iharan’ ny vokatry ny fanimbana ny toerana ivelomany (fanimbana ala sy fiitaran' ny toeram-pambolena ary fitomboan' ny mponina) ny biby sy ny zavamaniry kômôriana. Tena efa simba ny tamba-javamaniry amorontsiraka sy amin’ ny tany iva ohatra. Ny alananahary eny amin’ ny tany avo ihany, indrindra ny amin’ ny tany tena misolampy, no mbola azo lazaina fa voatahiry; na dia izany aza dia mitohy ny fanimbana ala ka mety ho ringana ny alananahary.

Ny toekarena

Monina ambanivohitra sady mivelona amin' ny fambolena hatao sakafo eo an-toerana sy ny jono ny ankamaroan' ny mponina.

Famatsiam-bola avy any ivelany

Anisan' ireo firenena mahantra indrindra maneran-tany i Kômôro, izay manana toekarena miankina amin' ny fanampiana avy any ivelany, indrindra avy any Frantsa, avy amin' ny Vondrona Eorôpeana, avy any Arabia Saodita ary avy any Sina.

Ny fampiasam-bola avy any ivelany anefa misy takalony amin' ny fiandaniana ara-jeôpôlitika, indrindra ny amin' ireo fanampiana saodiana izay takalozana ny fanamafisam-po amin' ny fivavahana miaraka amin' i Arabia Saodita mba hanoherana an' i Katara sy i Iràna, izay miteraka fanenjehana ny Mozilmana siita sy fanimbana ny trano fandraisam-bahiny iray vatsian' i Katara vola^[1]. Maro ny fanorenan-trano ao Kômôro vatsian' i Sina vola, nefa tsy misy fikendrena fampandrosoana loatra izany fa fisehoana sy fikendrena ara-pôlitika^[1].

Fambolena

Miompana amin' ny fambolena ny toekarena, izay sahanin' ny 80 %n' ny mponina afaka miasa, nefa tsy ampy hamahanana ny mponina manontolo izany. Tany fambolena ny 45 %n' ny velaran-tanin' i Kômôro. Ny 7 %n' ny venaran-tany dia tsy voatrandraka. Malaza amin' ny fambolena zavamaniry fanamboarana ranomanitra sy fanatsarana tsiron-tsakafo i Kômôro, ka anisan' izany ny ilangilangy, izay naha voalohany azy maneran-tany tamn' ny taompolo 2000, sy ny jirofo ary ny vanila, izay miantoka ny ampahany be amin' ny fidiram-bolan' io firenena io.

Famokarana hazo

Ny alan' i Kômôro, indrindra ny ao Ngazidja, dia manome hazo mafy nefa tsy betsaka.

Harena anaty ranomasina

Mifanakaiky ny nosin' i Kômôro (75 km fara-fahabeny) ary ny fanambanin' ny ranomasina dia ahitana haran-driaka betsaka, izay niharan' ny fandalovan' ny El Niño taona vitsy lasa izay sady ianjadian' ny vokatry ny fanjonoana amin' ny dinamita. Ianjadian' ny fanimbana voajanahary na ataon' olombelona ny ankamaroan' ny biby an-dranomasina: mihavitsy ny antsantsa sy ny soka-dranomasina (fano) izay ataon' ny olona sakafo, ary ny zanga.

Seha-pihariana hafa

Vitsy mpandray anjara ny seha-pihariana faharoa, fa ny fahatelo kosa dia mifamatotra indrindra amin' ny raharaham-barotra momba ny voly fanondrana. Tafakatra any amin' ny 232 tapitrisa dôlara ny trosa ivelany ho an' i Kômôro tamin' ny taona 2002.

Ny mponina sy ny kolontsaina

Ny mponina

Araka ny fanisam-bahoaka natao tamin' ny taona 2004 dia 646 400 ny isan' ny mponina ao Kômôro (31 200 ny ao Mwali, 363 200 ny ao Ngazidja, ary 252 000 ny ao Nzwani). Betsaka anefa ny Kômôriana am-pielezana any Frantsa (indrindra any Marseille, Paris, Lyon, Bordeaux, Toulouse, Dunkerque ary Nice) sy ao La Réunion sy Mayotte izay mihoatra io isa io.

Tamin' ny taona 2008 dia niisa 731 775 ny mponina tao Kômôro, hakitroka 337 mp/km² izany. Mahatratra 35,1 ‰ ny fitombon’ ny mponina teo anelanelan’ ny taona 1995 sy 2005. Tamin’ ny taona 2008 dia nahatratra 35,8 ‰ny taham-pahafatesana. Ny isan-jaza dia 4,9 isam-behivavy. Ny salan-kaelavelona dia 63,1 taona tamin’ ny taona 2008, ka 60,7 taona ny lehilahy fa 65,5 taona ny lehilahy.

Araka ny vinavina nataon' ny Central Intelligence Agency (CIA) dia misy 787 678 ny mponina ao Kômôro tamin' ny taona 2016^[2]. Tombanana any amin' ny 850 886 ny mponina ao Kômôro tamin' ny taona 2019^[3].

Isan-karazany ny vahoaka monina ao Kômôro, ka hita ao ny Antalaotra ("vahoakan’ ny ranomasina" izay heverina fa mponina tonga voalohany tao). Taorian’ ny fahatongavan’ ny Arabo sy ny Persiana (na Persa) voalohany tany Zanzibar sy tao amin’ ny morontsiraka atsinanan’ i Afrika, dia tonga koa nanorim-ponenana tao Kômôro ny Malagasy sy ny Indiana mozilmàna.

Ny fiteny

Ny fiteny ôfisialin’ i Kômôro dia ny fiteny kômôriana sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny arabo. Ifaneraseran’ ny mponina andavanandro ny fiteny kômôriana (tenenin' ny 96,9 %n' ny mponina), izay akaiky ny fiteny soahily. Ny fiteny kômôriana dia karazam-piteny banto, ao amin' ny vondrom-piteny soahily. Atao hoe shimasiwa na shikomori io fiteny io amin' ny fiteny kômôriana. Miseho amin' ny endrika tenim-paritra efatra ny fiteny kômôriana, dia ny fiteny singazija tenenina ao Ngazidja, ny fiteny simoaly tenenina ao Mwali ary ny fiteny sinjoany tenenina ao Nzwani. Ny fiteny simaôre dia fiteny kômôriana tenenina ao Mayotte izay tsy isan' i Firaisan' i Kômôro. Ahitana mpiteny malagasy, kisoahily, arabo ary gojaraty vitsy koa ao. Fitenin' ny fivavahana silamo ny fiteny arabo.

Ny fivavahana

Ny ankamaroan’ ny mponina ao Kômôro dia ao amin' ny fivavahana silamo sonita manaraka firehana safeita. Misy koa ny Kristiana vitsy anisa.

Ny silamo sonita no fivavahana manjakazaka ao Kômôro hatramin' ny Andro Antenatenany, nefa ahitana Indiana siita vitsy anisa koa ao izay misahana ny ampahany be amin' ny raharaham-barotra.

Ny fidirana an-tsehatr' i Arabia Saodita amin' ny fiainan' i Kômôro (izay mampiasa ny volany hatramin' ny 40 tapitrisa dôlara tamin' ny taona 2017, araka ny famporisihan' ny filoham-pirenena Azali Assoumani) dia fanahian' ny mpanara-maso iraisam-pirenena ny amin' ny hanjakazakan' ny oahabisma ao amin' ireo nosy ireo, sy ny voka-dratsy ara-pôlitika mety hateran' izany^[4].

Ny fampianarana

Ny tahan’ ny fahaiza-mamaky teny sy manoratra dia 56,8 % tamin’ ny taona 2005.

Tamin' ny taona 2000, ny 44,2 %n' ny zaza 5 taona hatramin' ny 14 taona no miditra an-tsekoly. Tsy ampy ny fotodrafitrasa, ny fitaovana, ny mpampianatra tsara fiofanana, ny boky ho enti-mampianatra ary ny hafa maro koa. Matetika no tsy voaloa ny karaman' ny mpampianatra ka mahatonga ny ankamaroan' ny mpampianatra hitokona tsy mampianatra^[5].

Marikitra ny 77 %n' ny mponina no mahay mamaky teny amin' ny tarehin-tsoratra latina fa ny 90 % amin' ny abjady arabo^[6]. Talohan' ny taona 2000, ny mpianatra mitady oniversite dia mankany ivelan' i Kômôro, nefa tamin' ny taompolo 2000 dia nisy ny fananganana oniversite ao amin' io firenena io. Nanampy ny fanatsarana ny toekarena izany sady niadiana amin' ny fialan' ny manam-pahaizana an' i Kômôro hitady asa^[7].

Tantaran' i Kômôro

Tamin' ny Andro Antenatenany

Tokony ho tany amin' ny taonjato faha-7 no nisy olona voalohany tao amin' ny Tamba-nosin' i Kômôro. Tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-9 dia nanomboka nisy olona niorim-ponenana. Ny mponina voalohany dia toa ny mponina soahily voalohany, izay manana kolontsaina banto niely tamin' ny sisin' i Afrika Atsinanana avy any Sômalia ka hatrany Môzambika, izay nanam-pifandraisana tsy tapaka (mbola tsy tena fantatra mazava) tamin' ny Malagasy manam-piaviana aostrôneziana.

Taty aoriana i Mayotte sy i Nzwani no nisy mponina satria ireo nosy roa ireo dia miavaka amin' ny nosy sisa noho ny fivoarana ara-piteny azy manokana, sy ny fisian' ny fianjadiana malagasy izay miavaka. Ny raharaham-barotra an-dranomasina, izay niroborobo tamin' izany fotoana izany, dia manaporofo ny fifandraisana tamin' ny Atsinanana Afovoany mozilmana, indrindra i Persia (na Persa) sy i Ômàna. Ny mponina voalohany dia toa tsy mozilmana, ary tsy nandray ny finoana silamo raha tsy taty aoriana, tamin' ny fifampikasohana amin' ny mpivarotra arabo.

Ny Tangoro-nosin' i Kômôro dia fetra atsimo amin' ny faritra ara-kolontsaina soahily izay nandroso nanomboka amin' ny Andro Antenatenany tao amin' io faritra io izay nantsoina hoe Zanguebar tamin' izany fotoana izany; i Mayotte dia teboka fihaonana ao amin' io faritra io amin' ny kolontsaina malagasy, izay hafa tanteraka, izay nahatonga an' io nosy io ho fihaonan' ny kolontsaina samihafa - nefa koa lasibatry ny ady. Ny fianjadiana avy amin' ny faritry ny Ranomasimbe Indiana manontolo, sy avy amin' ny morontsiraka afrikana, izay voakorontan' ny fipoiran' ny vahoaka banto tampoka, sy ny morontsiraka malagasy, dia tsy mitsahatra namolavola ny fiarahamonina soahily a-nosy. Ny fifidrà-monina banto sy malagasy (Sakalava) dia nanomboka moramora.

Ny fidiran' ny Arabo sy ny finoana silamo

Araka ny lovantsofina dia ny Antalaotra, izay vahoaka vokatry ny fifampikasohan' ny mponina eo an-toerana sy ny mpiavy avy any Arabia sy avy any Atsinanana, no mponina niorim-ponenana tao Kômôro. Niova finoana ho amin' ny fivavahana silamo, vokatry ny fahatongavan' ny Arabo, ny mponina tao, nanomboka tamin' ny taonjato faha-12. Ireo Arabo ireo no nanome anarana ny nosin' i Kômôro (izay atao amin' ny teny arabo hoe Jazayr al-Qamar "Nosin' ny Volana"). Ny Tambanosin' i Kômôro dia tafakambana tao amin' ny raharaham-barotra soahily mampifandray ny morontsiraka atsinanana amin' i Afrika sy ny Atsinanana Akaiky ary ny Atsinanana.

Tamin' ny taonjato faha-13 sy faha-15 dia filoha mozilmana (ny Fani) no nitarika ny fandaminana ny tamba-nosy. Lehibe dia lehibe ny fifampikasohana ara-kolontsaina amin' ny morontsiraka soahily sy amin' i Madagasikara.

Tamin' ny taonjato faha-16 dia nisy Persiana avy any Shiraz (Iràna) izay efa tao Zanzibar sy tao Kilwa ary tao amin' ny morontsiraka afrikana, izay niorim-ponenana tao Kômôro, ka tao izy ireo no namorona fatoram-pihavanana tamin' ny lehibe tao an-toerana, ka namorona foko izay nihananjary soltanata.

Andro klasika

Tamin' ny taona 1453, tamin' ny faharavan' i Kônstantinôpla dia nikatona tampoka ny lalan' ny varotra izay nampitohy an' i Eorôpa amin' ny Tontolo Atsinanana. Nisokatra ny andro volamena ho an' ny raharaham-barotra an-dranomasina, izay mihodidina an' i Afrika mba hankanesana any India sy Sina: ny Lakandranon' i Môzambika dia lasa eo afovon' ny lalan' ny raharaham-barotra lehibe maneran-tany, izay niteraka vanimpotoam-piroboroboan' ny toekarena tao amin' ny nosy maro sy tanàna-fanjakana ao amin' ny faritra ara-kolontsaina soahily.

Tamin' ny taona 1470 ny soltàna shirazy (avy any Persia) dia nanorim-ponenana tsikelikely tao amin' ny nosin' i Kômôro, izay nekem-pahefana hatramin' ny taonjato faha-19. Izany vanimpotoana izany no niorenan' ny fivavahana sonita safeita izay mbola arahina hatramin' izao.

Tamin' izany fotoana izany dia lasa nosy mandroso indrindra tamin' ireo tangoro-nosy i Nzwani, satria namporisihin' ny tantsambo: noho izy manana morontsiraka telo dia natoky ny tantsambo fa afaka mialoka tsy ho azon' ny rivotra, ary tsara dia tsara ny fiantsonana ao; ny Pôrtogey dia nanao an' izany ho toeram-piatoana amin' ny lalana mankany amin' ireo India Atsinanana, ary nametraka fifandraisana ara-barotra tamin' ny mponina tao.

Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-16 no nanombohan' ny fifandraisana mivantana amin' ny vahoaka eorôpeana, ary voalohany ny tantsambo pôrtogey, nefa koa ireo tantsambo ôtômàna toa an' i Piri Reis.

Fantatry ny Eorôpeana tsara ilay tamba-nosy tamin' ny taona 1751. Ny taonjato faha-17 sy faha-18 dia vanimpotoana nampiroborobo ny toekaren' i Kômôro, izay mipetraka eo amin' ny lalan' ny varotra mandroso teo amin' i Eorôpa sy izay ho lasa Empira Ômaney. Izany harena izany dia niteraka fifanandrinana ara-pôlitika eo amin' ireo nosy efatra (izany no niteraka ny fitenenana hoe "soltàna mpiady lava"), izay niteraka fifanafihana am-pitaka maro sy ady misokatra: tamin' ny taona 1742 hatramin' ny taona 1791 dia nanatanteraka andrana hahazoana ny soltanatan' i Mayotte ny soltanan' i Nzwani, ary nangalatra ny minbar vita amin' ny hazo voasokitra tao amin' ny môskean' i Tsingoni.

Tamin' ny taona 1795 hatramin' ny 1820 dia nahalao monina ny nosy telo madinika ny fanafihan' ny jiolahin-tsambo malagasy (Sakalava sy Betsimisaraka), ka niteraka fahasahiranana ara-toekarena lehibe miampy korontana ara-pôlitika izany, izay nahitana famonoana soltàna maro sy fakana fahefana avy amin' ireo andriamanjaka vahiny (malagasy, zazibariana, ômaney, sns). Ny mpanjaka sakalavan' i Boina taty Madagasikara, Andriantsoly, dia nanome ny fiarovany ny soltànan' i Mayotte, Bwana Combo, izay notakalozana ny antsasaky ny nosiny, nefa nandroaka azy hiala an' i Mwali.

Andriantsoly dia nanandrana niaraka tamin' ny soltàna manam-piaviana malagasy merina Ramanetaka (izay lasa mpanapaka an' i Mwali ka naka ny anarana hoe Abderahmane), izay nisafidy ny hamabo azy mba ho lasa soltàna miara-manapaka an' i Mayotte hisolo azy. Nandroaka an' Andriantsoly avy ao Mayotte tamin' ny taoa 1836 izy mba hanjaka tokana eo amin' ny nosy, nefa nankany Mwali indray. Niaraka tamin' ny soltàna Abdallah ao Nzwani Andriantsoly mba haka an' io nosy io indray. Nirary ny hitandro ny fizakan-tenan' ny nosiny Andriantsoly manoloana ireo andriamanjaka kômôriana, ary ny hiaro azy amin' ny fanafihan' ny jiolahin-tsambo: nefa raha tsy misy mpiara-dia hanohitra ireo farany ireo sy hanohitra ny fanjakà-mpanjaka malagasy izay notohanan' ny Britaina Lehibe, dia nahatsiaro tena ho voarahona izy. Nitodika tany amin' ny fahavalon' ny Britanika izy, dia ny Frantsay, izay taty Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1643, izay tonga naka an' i Nosy Be.

Tamin' ny fanombohan' ny taonjato faha-18 dia nanakarama jiolahin-tsambo eorôpeana voaenjika avy any amin' ny Ranomasin' ny Antilia ireo soltàna ireo, ka izany dia nanokatra varavarana amin' ireo mpikarama an' ady sy ireo mpitady zava-baovao izay tsy nitsahatra niditra an-tsehatra tamin' ny raharaha pôlitika teo an-toerana. Nandravarava an' i Nzwani ny jiolahin-tsambo malagasy tamin' ny taona 1790.

Tamin' ny 25 Avrily 1841, ny soltàna Andriantsoly, izay nahatsikaritra fa tsy ho azony arovana intsony ny nosiny izay saika tsy misy olona intsony vokatry ny ady tsy an-kijanona (ny tanàna madinika rehetra dia nilaozan' olona afa-tsy i Dzaoudzi), dia nivarotra an' i Mayotte amin' i Frantsa (1843), izay natakalo fandoavam-bola mandra-pahafatiny sy fanomezana alalana ny hitaizana ireo zanany any La Réunion antohan' ny Frantsay. Tamin' izany fotoana izany, i Louis-Philippe I, mpanjaka frantsay farany, dia nanambatra an' i Mayotte amin' i Frantsa.

Ny fahatongavan' ny Eorôpeana

Tamin' izany fotoana izany ihany dia tonga ny Eorôpeana voalohany, dia ny Pôrtogey, izay niantsona tao amin' ilay tamba-nosy, ka ny sasany tamin' izy ireo dia nanao ny asan' ny jiolahin-tsambo nokaramain' ireo soltàna, izay tsy nitsahatra ny niady tamin' izy samy izy sady ny tanin' izy ireo dia nianjadian' ny famelezan' ny Malagasy. Tamin' ny farany dia ny nosy Nzwani (Anjouan) no nanjakazaka tamin' ilay tamba-nosy manontolo, izay matetika teo ambany fanapahan' ireo soltàna.

Tamin' ny taona 1843 dia nividy an' i Mayotte tamin' ny soltànan' io nosy io i Frantsa. Natsangana ny prôtektôrata izay niitatra tamin' ireo nosy telo sisa tamin' ny taona 1885 sy 1886.

Andro Ankehitriny

Nifamatotra amin' i Frantsa ny hoavin' i Mayotte nanomboka tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-19, fa ny nosy telo kosa dia nanana ny fahaleovan-tenany nandritra ny fotona iray, nefa nitsiriritra sy nanambitamby azy ireo ny firenena matanjaka any ivelany. Tamin' ny taona 1851, tamin' ny alalan' ny Expédition d'Anjouan (na Johanna Expedition) dia nanao fifanaraham-barotra manan-tombony manohana an-tery tamin' i Nzwani i Etazonia.

Maro ny Eorôpeana izay niorim-ponenana miandalana tao Kômôro, nividy tany sy andevo tao, ka lasa nanan-karena, toa an' i Léon Humblot (tonga tamin' ny taona 1884) izay nanao fanekena tamin' ny soltànan' i Bambao atao hoe Said Ali bin Said Omar ka lasa nantsoina hoe "soltàna fotsin' i Kômôro" izay nanapaka an' i Ngazidja sy nanorina ny fanapahany tamin' ny fanandevozana.

Nalain' ny Eorôpeana ny tany mamokatra ka niteraka fikomiana lehibe maro izany tamin' ny taona 1889 tao Nzwani sy tamin' ny taona 1902 tao Mwali (Mohéli).

Ny mba hampisy fandanjalanjana eo amin' izany fanirian-daza isam-batan' olona izany no nahatonga an' i Frantsa nametraka prôtektôrata tao Kômôro izay nankatoavin' ny soltànan' i Ngazidja tamin' ny taona 1886. Nanomboka tamin' ny taona 1892 dia ny Résidents izay teo ambany fanapahan' ny governoran' i Mayotte (eo ambany fanapahan' ny filoham-pirenenan' ny Repoblika Frantsay) no nanapaka ny nosin' i Kômôro, izay naka tsikelikely ny fahefana sady nanafoana ny fanandevozana (nesorina tamin' i Humblot ireo tombontsoany manokana tamin' ny taona 1896).

Ny fitrandrahana nataon' ny mpanjanatany dia nahasahana ny 50 %n' ny tanin' i Ngazidja sy ny 40 %n' ny an' i Nzwani ary ny 20 %n' ny an' i Mwali. Lasa zana-tany ireo nosy ireo ka nantsoina hoe "colonie de Mayotte et dépendances". Ny fiteny frantsay no lasa fiteny ôfisialy, tsy natao amin' ny teny arabo intsony ny fampianarana fa amin' ny teny frantsay. Nitohy ihany anefa ny fampiasana ireo endriky ny fiteny soahily teo amin' ny raharaham-barotra.

Tamin' ny taona 1904 dia nakambana ara-dalàna ireo nosy ireo. Tamin' ny 25 Jolay 1912 dia nisy ny didim-panjakana faharoa izay nanakambana an' i "Mayotte et ses dépendances" tamin' i Madagasikara. Naverina tsikelikely tamin' ny Kômôriana ny tany, ary nisy manampahaizana teratany izay nisandratra tsikelikely (ny ankamaroany dia nianatra tany La Réunion alohan' ny niorenana ny Lycée de Moroni).

Lasa zanatany frantsay ny Tangoro-nosin' i Kômôro izay nakambana tamin' i Madagasikara taorian' ny Ady Lehibe Voalohany. Tamin' ny taona 1946 dia nosarahina tamin' i Madagasikara ilay tamba-nosy ka lasa tany frantsay an-dafin-dranomasina.

Mankany amin' ny fahaleovan-tena

Tamin' ny taona 1946, ilay vondron-tany antsoina hoe "Colonie de Madagascar et dépendances", izay zana-tany frantsay, dia tsy niankina ara-panjakana amin' i Madagasikara, fa lasa nahaleo tena, ka lasa "territoire d'outre-mer" (TOM). Tsy nahafaly ny Mahôrey izany, izay efa tamin' ny taoa 1946 nahita an' i Guadeloupe, i Guyane, i La Réunion ary i Martinique izay efa lasa departemanta, ka nitaky ampahibemaso tamin' ny governemanta ny hanovana ny nosiny ho departemanta koa.

Taorian' ny fahazoan' ny firenena afrikana fahaleovan-tena mifanesy nandritra ny taompolo 1960, dia nisy ny avara-pianarana nanomboka nitaky ny fahaleovan-tenan' i Kômôro. Nahazo fizakan-tena anatiny i Kômôro tamin' ny taona 1961.

Tamin' ny fifanarahana tamin' ny 15 Jona 1973, izay nametraka ho tanjona ny fahaleovan-tena iaraha-midinika, dia nanao fitsapan-kevi-bahoaka i Frantsa tamin' ny taona 1974. I Mayotte, izay tany frantsay efa ho taranaka roa talohan' ireo nosy telo sisa, sady nahita maminy kokoa tamin' ny fiarahana amin' ny Frantsay, dia nihazona ny sata maha frantsay azy, fa nisafidy ny fahaleovan-tena kosa ireo nosy hafa.

Tamin' ny 6 Jolay 1975 dia nanambara ny fahazoan' i Kômôro fahaleovan-tena ilay Anjoaney Ahmed Abdallah (filohan' ny filankevitry ny governemanta nanomboka tamin' ny taona 1970), ka nitaky an' i Mayotte hakambana amin' ny tany kômôriana. Tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka natao tamin' ny taona 1976 dia nisafidy ny hiaraka amin' i Frantsa hatrany i Mayotte ka lasa vondrom-paritra frantsay.

Taorian' ny nahazoana ny fahaleovan-tena

Taorian' ny nahazoany ny fahaleovan-tenany, ny Repoblika Federaly Islamikan' i Kômôro dia nianjadian' ny korontana ara-pôlitika sy ny fanonganam-panjakana. I Ali Soilih izay sôsialista sy i Bob Denard izay mpikarama an' ady frantsay, dia nifandimby niasa ho an' i Frantsa na ho an' ny tenany manokana. Nifandimby ny fitondrana tsy mampanjaka demôkrasia sy ny fanonganam-panjakana.

Tamin' ny taona 1997 dia nanambara ny fahaleovan-tenany i Nzwani sy i Mwali ka nanambara ny faniriany hikambana amin' i Frantsa izay tsy nanaiky izany. Izany andrana fisaraham-bazana izany dia niteraka fanaovana ankivy notarihin' ny Repoblika Federaly Islamikan' i Kômôro sy ny Firaisambe Afrikana. Niverina nanaiky ny fahefan' i Moroni i Mwali tamin' ny taona 1998 rehefa nandamina ny Firaisambe Afrikana, i Nzwani kosa tsy nanaiky.

Tamin' ny volana Febroary 1999 dia naka ny fahefana tao Ngazidja ny kôlônely Azali Assoumani tamin' ny nanonganany ny filoha Tadjidine ben Saïd Massounde (izay Anjoaney). Niteraka fahasahiranana ara-pôlitika izany. Nanatanteraka fifampiraharahana nisy vokany kokoa ny kôlônely Mohamed Bacar avy ao Nzwani mba hamahana ilay fahasahiranana.

Izany fahasahiranana izany dia nivaha tamin' ny fifanaovan-tsonia fifanarahana maromaro tao Fomboni tamin' ny taona 2000 sy 2001 sy ny fanaovana fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny 23 Desambra 2001. Natao ny fampihavanam-pirenena, nitambatra indray ny nosy telo sady nandrafitra lalàm-panorenana vaovao teo ambany fitarihan' ny Firaisambe Afrikana: teraka ny Firaisan' i Kômôro (Union des Comores, amin' ny teny frantsay). Araka ny lalàm-panorenana dia nisy ny fifidianana tamin' ny taona 2006 izay nahazoan' i Ahmed Abdallah Mohamed Sambi fandresena.

Tamin' ny taona 2007, i Mohamed Bacar, izay filohan' i Nzwani nanomboka tamin' ny taona 2002, dia nanao indray ny hahazoan' io nosy io ny fahaleovan-tenany, na dia avy nahazo ny maha filohan' ny Firaisan' i Kômôro azy aza izy, izay notoherin' i Ngazidja. Tamin' ny 23 Marsa 2008 dia nandefa tafika tany amin' ny nosy Nzwani i Ahmed Abdallah Mohamed Sambi filohan' i Kômôro, notohanan' ny Vondrona Afrikana, ka nanafika an' i Nzwani. Azon' ny tafi-panjakana ny renivohitra roa andro taorian' izay ka nandositra ny kôlônely Mohamed Bacar.

Tamin' ny volana Mey 2009 dia nampanao fitsapan-kevi-bahoaka momba ny lalàm-panorenana ny filoha Sambi, ka lany tamin' ny 93 %n' ny vato manan-kery izany. Nanamafy ny fahefan' ny filoham-pirenena izany lalàm-panorenana vaovao izany, ary ny filohan' ny nosy telo dia niova ho governora sady nanana fizakan-tena bebe kokoa, notovanana iray taona ny fe-potoam-piasan' ny filoham-pirenena. Lasa fivavaham-panjakana ny fivavahana silamo, raha natao io fivavahana io ho fakàn-kevitra momba ny fitsipika sy ny foto-dalàna hitantanana ny Firaisan' i Kômôro fotsiny. Ny mpandimby azy, i Ikililou Dhoinine, izay filoha lefiny nanomboka tamin' ny taona 2006, dia voafidy tamin' ny 26 Desambra 2010 ka napetraka handimby azy tokoa tamin' ny 26 Mey 2011.

Tamin' ny fifidianana floham-pirenena natao tamin' ny taona 2016 dia ny filoha lefitr' i Ikililou Dhoinine no kandidàm-panjakana (i Mohamed Ali Soilihi). Resin' ilay mpanongam-panjakana teo aloha Azali Assoumani izy tamin' ny 41,43 %n' ny vato fa izy nahazo 39,67 % fotsiny.

Tamin' ny 30 Jolay 2018 ny Kômôriana dia nandany tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka ny fanavaozana ny lalàm-panorenana izay nanamafy indray ny fahefan' ny filoham-pirenena, izay manome alalana azy ho afaka milatsaka indroa. Nofoanana ny fisian' ny filoha lefitra sy ny Fitsarana momba ny Lalàm-panorenana (Cour Constitutionnelle) izay nosoloana ny Fitsarana Tampony (Cour Suprême).

Jereo koa

Momba an' i Kômôro:

Tamba-nosin' i Kômôro

Firenena ao Afrika:

Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benino - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizeria - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe

Kôntinenta eto an-tany

Afrika
Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
Azia
Eorôpa
Ôseania
Antarktika

Loharano sy fanamarihana

↑ ^1,0 et ^1,1 Geoffroy Vauthier, « La commission des Affaires Etrangères étrille l'Union des Comores », Mayotte Hebdo, no 868,‎ 11 janvier 2019.
↑ "Comoros Archived Desambra 23, 2018 at the Wayback Machine", (tahiry) The World Factbook.
↑ "World Population prospects – Population division". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 9 November 2019.
↑ Laëtitia Saint-Paul, « Compte-rendu de la mission aux Comores, du 14 au 19 octobre 2018 », sur laetitia-saint-paul.fr, 15 décembre 2018, citations reprises par Geoffroy Vauthier, « La commission des Affaires Étrangères étrille l'Union des Comores », Mayotte Hebdo, no 868,‎ 11 janvier 2019.
↑ "Comoros". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor Tahiry tamin' ny 9 Janoary 2014 at the Wayback Machine. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006).
↑ UNESCO Institute for Statistics, country profile of Comoros; 2004 Tahiry tamin' ny 31 Deseabra 2006 ao amin' ny Wayback Machine.
↑ "Université des Comores". Univ-comores.km. Tahiry tamin' ny 3 Mey 2017.

[:0-1] 1,0 et ^1,1 Geoffroy Vauthier, « La commission des Affaires Etrangères étrille l'Union des Comores », Mayotte Hebdo, no 868,‎ 11 janvier 2019.

[2] "Comoros Archived Desambra 23, 2018 at the Wayback Machine", (tahiry) The World Factbook.

[3] "World Population prospects – Population division". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 9 November 2019.

[4] Laëtitia Saint-Paul, « Compte-rendu de la mission aux Comores, du 14 au 19 octobre 2018 », sur laetitia-saint-paul.fr, 15 décembre 2018, citations reprises par Geoffroy Vauthier, « La commission des Affaires Étrangères étrille l'Union des Comores », Mayotte Hebdo, no 868,‎ 11 janvier 2019.

[5] "Comoros". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor Tahiry tamin' ny 9 Janoary 2014 at the Wayback Machine. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006).

[6] UNESCO Institute for Statistics, country profile of Comoros; 2004 Tahiry tamin' ny 31 Deseabra 2006 ao amin' ny Wayback Machine.

[7] "Université des Comores". Univ-comores.km. Tahiry tamin' ny 3 Mey 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]