Taberî Hanbelîlerin Baskısına Maruz Kaldı mı? Taberî’nin İsrâ Sûresi 79. Âyeti Tefsiri Üzerine Bir Değerlendirme, 2025
There is a common belief that Abu Jaʿfar al-Tabari faced pressure from the Hanbalis in Baghdad, t... more There is a common belief that Abu Jaʿfar al-Tabari faced pressure from the Hanbalis in Baghdad, the city where he resided. The most well-known account of this is that Tabari was attacked during a lecture for not including Ahmad ibn Hanbal in his work Ikhtilaf al-Fuqaha and for rejecting the view that "al-Maqam al-Mahmud" refers to the Prophet Muhammad sitting upon the Throne of Allah. This pressure reportedly caused him to retract his stance. The issue of Maqam al-Mahmud, cited as a reason for the attacks on Tabari, was a subject of intense debate in the scholarly circles of Baghdad during that period. The Hanbalis, in particular, upheld the belief that Maqam al-Mahmud referred to the Prophet Muhammad being seated upon Allah's Throne, a view based on a narration from Mujahid. In his book on the subject, Abu Bakr al-Marwazi leveled harsh accusations against those who rejected the narration from Mujahid. In fact, Tabari extensively addressed this widely debated issue in his exegesis, examining it in the context of Verse 79 of Surah al-Isra. He argued, with scholarly rigor, that this view could not be refuted either on narrational or rational grounds. When examining Tabari's approach to the matter, there is no indication that he made these interpretations under pressure. Moreover, his views align with the interpretations of verses with similar themes and content.
Kur'an-ı Kerim'de Mabetler Kur'an-ı Kerim'de dinlerin kutsal mabetlerinden söz edilir. Bunlar içi... more Kur'an-ı Kerim'de Mabetler Kur'an-ı Kerim'de dinlerin kutsal mabetlerinden söz edilir. Bunlar içinde İslam'ın mabetleri, "Allah'ın isminin çokça zikredildiği mescitler" 1 ve "Allah'ın yükseltilmesine izin verdiği ve sabah akşam tesbih edilerek isminin anıldığı evler" 2 olarak nitelendirilir. İslam'ın en mukaddes mabedi Kâbe'nin "İnsanlar için inşa edilen ilk mabedin Bekke'de (Mekke), mübarek ve âlemler için bir hidayet rehberi olarak inşa edildiğinden" 3 bahsedilir. İkinci mukaddes mabedi, Allah Rasûlü (s.a) tarafından hicretten sonra inşa edilen Mescid-i Nebevî'ye ise "İlk günden temelleri takva üzere atılmış mescid" 4 diye işaret edilir. Hz. Peygamber (s.a) tarafından, "Üç mescid için yol hazırlığı yapılır: Mescid-i Harâm, Peygamber Mescidi (şu benim mescidim) ve Mescid-i Aksa" 5 hadisinde, zikri geçen iki mabed dışında kutsiyetine işaret edilen üçüncü mescid, Mescid-i Aksa'dır. Kur'an-ı Kerim'de Mescid-i Aksa'dan ve Mescid-i Aksa'nın bulunduğu Kudüs'ten çeşitli vesilelerle söz
Cumhuriyet Universitesi Ilahiyat Fakultesi Dergisi, Dec 15, 2020
sunulan ve basılmayan "Memlükler Döneminde Tefsir" adlı tebliğin, içeriği geliştirilerek ve kısme... more sunulan ve basılmayan "Memlükler Döneminde Tefsir" adlı tebliğin, içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş halidir. /This paper is an improved and partially changed version of an earlier paper titled "Tafsīr in the Mamluks Period" which was presented at the workshop themed "Islamic Sciences in the Mamluks Period" on 19
Karşıt fikirlerin ve delillerin ortaya konulması esasına dayalı olarak yazılmış reddiyeler, İslâm... more Karşıt fikirlerin ve delillerin ortaya konulması esasına dayalı olarak yazılmış reddiyeler, İslâm düşünce tarihinin en gözde eserleri arasında yer alır. İslâm düşüncesinin teşekkül döneminde daha çok kelam, fıkıh ve dilbilim ağırlıklı olan bu tür, zamanla tefsir gibi diğer alanlarda da görülür. Bu alanın en meşhur eseri İbnü'l-Müneyyir'in (ö. 683/1284), 7. asırdan itibaren İslam dünyasında ciddi bir şöhret kazanan, Zemahşerî'ye (ö. 538/1144) ait el-Keşşâf'ın i'tizâlî görüşlerini tenkit ettiği el-İntisâf'ıdır. Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ından sonra Fahreddin er-Râzî'nin (ö. 606/1210) kaleme aldığı Mefâtîgu'l-gayb, tefsir tarihinin en kayda değer eserlerinden biridir. Râzî, kendinden önceki tefsir mirasını gerek rivayet gerekse dirayet yönüyle cem, tahkik ve tenkit etmenin yanı sıra re'y ve içtihada dayalı yorumlarıyla da dikkati çeken bir müfessirdir. Müfessirin kelamî-felsefîfıkhî pek çok re'y ve içtihadını içeren Mefâtihu'l-gayb, tefsir ilminin sınırlarını aştığı ve dinin temel konularında şüpheler uyandırdığı gerekçesiyle eleştiri oklarının hedefi olmuştur. Gerek Râzî'nin hayatı ve eserlerinin anlatıldığı biyografik kitaplarda gerekse tefsirler ve tefsirlere dair kaleme alınmış literatür içinde Râzî'ye yönelik bu tür tenkitlere rastlamak mümkündür. Bu arada Necmeddin et-Tûfî'nin (ö. 716/1316) tefsir usulüne dair kaleme aldığı el-İksîr fî kavâ'idi 'ilmi't-tefsîr adlı eserinin satır arasında Şemseddîn eş-Şârimsâhî (ö. 669/1271) tarafından Râzî'nin tefsirine yönelik el-Meâhiz 'alâ Mafâtîhı'l-gayb adlı bir reddiye yazıldığı ortaya çıkmaktadır. Ancak tefsirde reddiye türünün de ilk örneklerinden birini oluşturan Şemseddin eş-Şârimsâhî'nin bu eseri, şimdiye kadar neredeyse hiçbir çalışmaya konu olmamıştır. Bu makalede, kaynaklarda mevcut olan sınırlı sayıdaki verilerden hareketle söz konusu eserin yazılmasına etki eden dönemsel koşullar, eserin içeriği, tefsir tarihindeki yeri ve etkileri gibi hususlar ele alınıp incelenmiştir.
Osmanlı ilim geleneğinin kodlarını çözmek için öncelikle şerh ve hâşiye yazım türünün mantığını k... more Osmanlı ilim geleneğinin kodlarını çözmek için öncelikle şerh ve hâşiye yazım türünün mantığını kavramak gerekir. Zira Osmanlı döneminde İslâmî ilimler sahasında verilen ürünler, önemli ölçüde şerh ve hâşiyelerden oluşur. Şerh ve hâşiyeler, geçmişin kuru bir tekrarından ibaret görüldüğü takdirde, beş altı yüzyıllık bir ilmî birikim peşinen mahkûm edilmiş olur. Hâlbuki şerh ve hâşiyeleri, kendi alanında yetkinliği kabul edilmiş kurucu bir metin üzerine tahlil, tenkit, mukâyese, muhâkeme gibi yöntemlerin uygulandığı eserler olarak görmek; bu çalışmalarla ilmî sürekliliğin ve canlılığın sağlandığını, belli geleneklerin temsil edildiğini, bunun da yapılan ilmî çalışmalara bir meşrûiyet kazandırdığını düşünmek, Osmanlı ilim hayatını araştırmaya giriş için iyi bir başlangıç olacaktır. Tefsir ilminde telif edilen eserlere de bu noktadan bakmak daha sağlıklı sonuçlar ortaya çıkaracaktır. Nitekim Ahmed b. Mahmûd el-Karamânî'ye ait olan tefsir / Zemahşerî şerhi, bu yazım türünün temsil gü...
Kur'an tefsirindeki temel tartışma konularından biri, Kur'an'ın rey ile tefsirinin ca... more Kur'an tefsirindeki temel tartışma konularından biri, Kur'an'ın rey ile tefsirinin caiz olup olmadığı meselesidir. Hz. Peygamber'den gelen bazı hadisler, ilk dönem âlimlerinden bir kısmının Kur'an'ı tefsir hususunda çekimser bir tavır takınmalarına neden olmuştur. Ne var ki Kur'an tefsiri faaliyetlerinin meşru bir çerçevede sürdürülmesi gerektiğini ve bunun kaçınılmaz olduğunu düşünen âlimler, tefsir ilminin sistemleşmeye başlamasından itibaren Kur'an'ı tefsir edebilmek için çeşitli şartlar ortaya koymuşlardır. Bu şartlar içinde kuşkusuz en önemlisi, Kur'an'ı tefsir edecek kimsenin belli başlı ilimlerle donanmış olması gerektiğidir. Bu ilimler aynı zamanda ortaya çıkan tefsir ürünlerinin meşruiyet çerçevesini de oluşturmaktadır. Bu bakımdan Taberî gibi nispeten erken dönem müfessirleri fiilî olarak, Kâdî Abdülcebbâr, Râgıb el-İsfehânî, Ebu Hayyân el-Endelüsî gibi müfessirler ise bu ilimleri tek tek ele alarak bir çerçeve belirlemişlerdir. ...
Ansiklopedik eserler, türü bakımından kökleri tarihin derinliklerine uzanan, farklı kültürlerin k... more Ansiklopedik eserler, türü bakımından kökleri tarihin derinliklerine uzanan, farklı kültürlerin kendi bilgi birikimlerini bir araya getirdikleri eserlerdir. Günümüzde, hemen hemen bütün alanlarda bilgiye erişmek için ilk elden başvuru kaynakları olarak hazırlanan ansiklopediler, tarih boyunca çeşitli isim ve yapılarda var olagelmişlerdir. İslam ilim mirasına göz atıldığında, tedvin faaliyetlerinin başlangıcından itibaren ansiklopedik mahiyette pek çok eserin telif edildiği görülür. Bilindiği gibi İslamî ilimlerin merkezinde Kur'an vardır. Bu ilimlerin her biri bir anlamda Kur'an'ın murad-ı ilahiye uygun bir tarzda anlaşılabilmesi etrafında halelenmiştir. Bu bakımdan ilk dönemden itibaren Kur'an'daki kelimelerin etimolojisini tespite büyük önem verilmiştir. Bu amaçla zaman içerisinde kaybolması söz konusu anlamların toplandığı kamuslar hazırlanmış, bu çalışmalar gün geçtikçe çok ileri bir seviyeye ulaşmıştır. Halil b. Ahmed'in (ö. 175/791) Kitâbü'l-Ayn'ı ile başlayan lügat çalışmaları 1 , İbnü'l-Manzur'un (ö. 711/1311) Lisânü'l-Arab'ı, Firuzabadî'nin (ö. 817/1415) el-Kâmûsu'l-Muhît'i, Zebîdî'nin (ö. 1791) Tâcu'l-Arûs'u gibi eserlerle zirveye çıkmıştır. Tarzları farklı olsa da, alfabetik olarak düzenlenmiş olmaları ve ele aldıkları madde ile ilgili doyurucu bilgiler vermeleri bakımından bu kamuslar, modern dönemde "dictionary" tarz ve üslubunda geliştirilecek ve genişletilecek olan ansiklopedilerin öncüleri niteliğindedirler. Öte yandan, bu kamusların yanı sıra İslam aklının ürettiği ve kendine mal ettiği ilimleri tasnif edip tanıtan eserler vücut bulmuştur. Farabî'nin (ö.339/950)
I. +srâîliyyât, Kur'an kIssalarI ve slamî literatürdeki Peygamber hikâyelerine iliUkin eser ve ça... more I. +srâîliyyât, Kur'an kIssalarI ve slamî literatürdeki Peygamber hikâyelerine iliUkin eser ve çalIUmalarda sIklIkla sözü edilen bir terimdir. ÇaWdaU slâmî tefsirlerde ise isrâîliyyât, kozmogoni (kâinatIn yaratIlIUI) salihler ve peygamberlerle ilgili, Yahudi kökenli olduWu varsayIlan, dolayIsIyla slam'a yabancI olan rivayet ve malzemeleri ifade eder. 1 Bu terim aynI zamanda modern BatI çalIUmalarInda, ortaçaW tefsir ve tarih külliyatInda toplanmIU olan Kitab-I Mukaddes'e ait (Biblical) konulara iliUkin malzemeleri ifade etmek için de kullanIlIr. Norman Calder yeni bir çalIUmasInda 2 , modern çalIUmalarda isrâîliyyât teriminin kullanImInI deWerlendiren, kIsa fakat dikkat çekici bazI tespitler yapmIUtIr. Calder Uuna iUaret etmiUtir: slamî literatürde terim, bu malzemelerin hakiki kökenine iliUkin bir anlam taUImaz. Fakat bunun yerine, bu malzemelere teolojik muha-* Makalenin orijinal adI 'Origin and Use of the Term Isrâ'îliyyât in Muslim Literature' olup Arabica, 46 (1999) s. 193-20'da yayImlanmIUtIr. Bu makalede, Alman filozof Reinhar Koselleck tarafIndan geliUtirilen ve düUünce tarihinde çIWIr açan "begriffsgeschichte" (kavram tarihi) metodunun (bkz. Bedri Gencer, +slam'da Modernle me 1839-1939, Ankara, 2008, 101, 116) baUarIlI bir örneWi görülecektir. Yazar, kendisinin de ifade ettiWi bazI eksikleri olmakla beraber, metodu "israiliyyat" terimi üzerinde uygula-mIU ve kayda deWer sonuçlara ulaUmIUtIr. (çev.) ** Dr. C. Adang'a, Prof. M. Lecker ve Prof. A. Rippin'e bu makalenin ilk taslaWI üzerindeki yorumlarIndan dolayI teUekkür etmek isterim. (Roberto Tottoli, Napoli L'Orientale Üniversitesi'nde slam ve Arap EdebiyatI Profesörü. YazarIn talyanca ve ngilizce çalIUmalarI bulunmaktadIr. ÇevirdiWimiz makalede talyanca çalIUmalarInIn bir kIsmIna referansta bulunmuUtur. Bunlardan baUka, Vita di Gesú secondo le tradizioni islamiche (Sellerio 1992) (+slami Geleneklerde +sa'n n Hayat ) Vita di Mosè secondo le tradizioni islamiche (Sellerio 1992) (+slami Geleneklerde Musa'n n Hayat ) gibi eserleri vardIr. ngilizce'de ise asIllarI talyanca olduWu anlaUIlan, Biblical Prophets in the Qur'an and Muslim literature (2002) (I profeti biblici nella tradizione islamica, Paideia 1999) ve The Stories of the Prophets of Ibn Mutarrif al-Tarafi (2003) (Le Qisas al-Anbiyâ' di Tarafî, Napoli 1996) gibi çalIUmalarI vardIr. AyrIca The Encyclopaedia Of The Qur'an (EQ, Brill 2001-2006) adlI Kur'an Ansiklopedisine de çeUitli maddeler yazmIUtIr. ) *** ArU. Grv., Selçuk Üniversitesi lahiyat Fakültesi,
Tâbiînin ileri gelenlerinden olan ve rical âlimlerinin kāri, fakih ve sika bir âlim olduğunda itt... more Tâbiînin ileri gelenlerinden olan ve rical âlimlerinin kāri, fakih ve sika bir âlim olduğunda ittifak ettikleri Mücâhid b. Cebr, tefsirde görüşlerine çokça müracaat edilen bir otoritedir. Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî ve Taberî gibi âlimlerin Mücâhid'in tefsirdeki görüşlerine itimat etmiş olmaları, bu durumun en önemli göstergesidir. Mücâhid bu özelliklerinin yanında, Kur'ân-ı Kerim'de bazı kıssaların anlatıldığı yerleri bizzat görmek için seyahat etmek, belirli konularda Ehl-i kitaba bilgi sormak ve tefsirde reye önem vermek gibi yönleriyle de dikkat çekmiştir. Rey tefsiri kapsamında değerlendirilebilecek olan ve kimi âyetlerin tefsirinde kullandığı "mesel/temsil" ifadesi, Mücâhid'in bazı âyetleri tevil etme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Onun bu tür görüşleri, klasik dönemde ihtiyatla yaklaşılması gereken yorumlar olarak görülüp Taberî gibi müfessirlerce tenkit edilirken, çağdaş dönemde aklî tefsirin kapısını aralayan ve bu yönüyle Mu'tezile gibi fırkaların tefsir anlayışına öncülük ettiği ileri sürülen bir müfessir olarak telakki edilmesine yol açmıştır. Bu makale Mücâhid'in tevillerinin mahiyetini ve ona nispet edilen farklı tefsir vecihlerinden bir kısmını konu edinecek, onun aklî tefsirin öncüsü olup olmadığı meselesini tartışacaktır.
Tefsirlerde yabanci kokenli bilgilerin, ozellikle de Yahudi ve Hiristiyan kulturune dayanan sifah... more Tefsirlerde yabanci kokenli bilgilerin, ozellikle de Yahudi ve Hiristiyan kulturune dayanan sifahi rivayetlerin nakli, kokleri ilk donmelere uzanan cesitli mesruiyet tartismalarina sebep olmustur. Meselenin diger bir boyutunu ise onlarin kutsal kitaplariyla mesgul olmak ve/veya bunlardan dogrudan nakilde bulunmak, bir baska deyisle kitabi bilgilerin nakli olusturmaktadir. Bunun mesruiyeti ile ilgili de cesitli tartismalar yapilmis ve bu tartismalar icerisinde bunun caiz oldugunu dusunenler kadar, mekruh hatta haram olduguna hukmedenler bile olmustur. IX. hicri asra gelindiginde ise problem etrafinda cok ciddi polemikler meydana gelmis ve iki uc gorus ortaya cikmistir. Bu makale, donemin iki onemli ismi Bikâi (o. 885/1480) ile Sehâvi (o. 902/1497) arasinda, soz konusu probleme iliskin cereyan eden bir polemigi ele alacaktir
Çalıştayı'nda sözlü olarak sunulan ve basılmayan "Memlükler Döneminde Tefsir" adlı tebliğin, içer... more Çalıştayı'nda sözlü olarak sunulan ve basılmayan "Memlükler Döneminde Tefsir" adlı tebliğin, içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş halidir. /This paper is an improved and partially changed version of an earlier paper titled "Tafsīr in the Mamluks Period" which was presented at the workshop themed "Islamic Sciences in the Mamluks Period" on 19-
The translation of the Qur'an into different languages and Turkish has been subject to debates on... more The translation of the Qur'an into different languages and Turkish has been subject to debates on first legitimacy and secondly language, style and quality. In addition to these, in recent times, the interpretations, preference of meanings and subjective interpretations in translations have come out as a topic to be discussed. Mustafa Öztürk's Meaning-and Interpretation-Centered Translation stands out for its advantages such as language, style and successful translation of verses into Turkish and its endeavor to determine the meaning according to the context. However, the translation has another aspect that it features both the marginal interpretations gleaned from the classical exegesis and the interpretations and subjective comments of the modern times. The attempt to acknowledge these interpretations as the true meaning of the Qur'an often overshadows some of the meanings of the Qur'an, which have been agreed upon by scholars. This study discusses the interpretations and preferences in Mustafa Öztürk's translation, present in the classical sources though hardly justified and the subjective comments, which result from the current conditions.
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2021
Tefsir ilminin kavramsal çerçevesi, usulü ve literatürü, doğuşu, gelişimi, tarihsel süreçte yaşad... more Tefsir ilminin kavramsal çerçevesi, usulü ve literatürü, doğuşu, gelişimi, tarihsel süreçte yaşadığı değişim ve dönüşümü gibi alanlar, son dönemlerde önemli tartışmalara, kitap ve makalelere konu olmaktadır. Bu bağlamda hem tefsir tarihinin dönemlendirilmesi hem de dinamik yapısı içinde dönemlerin sağlıklı bir zemine yerleştirilip tefsirin yaşadığı değişim ve dönüşümün izinin derinlikli olarak sürülebilmesi önem arz etmektedir. Kimi teşebbüsler olmakla birlikte, bunun henüz tam ve bütünlüklü bir bakış açısıyla gerçekleştirilebildiğini söylemek güç görünmektedir. Tefsir akademisine telif, tercüme ve tahkikleriyle önemli katkılar yapan Muhammed Coşkun, Tefsirin İlk Çağları, Kur' an Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri adlı kitabında, tefsir tarihine dair bir dönemlendirme denemesi yapmıştır. Hz. Peygamber ve sahâbe dönemini ele aldığı bu kitabında yazar, "Müslüman toplumun kutsal metin ile olan ilişkisinin önemli yönlerinden birini oluşturan 'tefsir/nas yorumu' faaliyeti ve kendi içinde teori ve uygulamayı barındıran kapsamlı bir disiplin" olarak nitelendirdiği tefsir ilminin (s. 21) "hazırlık", "oluşum" ve "dönüşüm" dönemlerini tahlil etmeyi hedeflemiştir. İki cilt olarak tasarlanan kitabın bu ilk cildinde, hazırlık yani Hz. Peygamber dönemi ile oluşum döneminin başlangıcı yani sahâbe dönemi üzerinde durulmuştur. İkinci ciltte ise "tâbiûn ve sonrasındaki birkaç kuşakta tefsirin kavramsal ve metodolojik olarak geçirdiği oluşum süreci ve sonrasındaki dönüşümün başlangıcının" tahlili yapılacaktır. Bu ikinci kitapta tâbiûn dönemi, 1.-3./7.-10. asırlarda ciddi bir gelişim gösteren filolojik tefsir hareketi, sonrasında da Taberî (ö. 310/923), Ebû Müslim el-İsfahânî (ö. 322/934), İbn Ebî Hâtim (ö. 327/938) ve Mâtürîdî (ö. 333/944) gibi hicri 3. asrın sonu ile 4. asrın ilk yarısında yaşamış ve tefsir ilminde ilk dönüşümü gerçekleştirmiş olan müfessirler üzerinde durulacağı vaat edilmiş (s. 21, 22), tefsir tarihinin ilerleyen dönemleri ise kapsam dışı bırakılmıştır. Coşkun, eserin girişinde bu genel çerçevenin ardından, filolojik tefsirin ortaya çıkışı, fıkıh ve kelam ilimleri ile bunların usullerinin teşekkülü, bu ilimlerin Kur'an tefsirine etkisi ile
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015
Hicrî 7. ve 8. yüzyıl ilmî çevrelerinde dile getirilen iddialardan biri, Mu tezile'nin geç dönem ... more Hicrî 7. ve 8. yüzyıl ilmî çevrelerinde dile getirilen iddialardan biri, Mu tezile'nin geç dönem temsilcilerinden ez-Zemaḫşerī'nin, el-Keşşāf adlı tefsirinde i tizālī fikirleri gizli bir şekilde işlediğidir. Bu iddia, tefsir faaliyetleri içinde, ez-Zemaḫşerī'nin gizli i tizālī fikirlerini açığa çıkarmak ya da tefsiri bu fikirlerden tecrit etmek gibi bir uğraşıyı ortaya çıkarmış; ayrıca el-Keşşāf üzerine yazılan şerh ve haşiye eserlerinde, ez-Zemaḫşerī'nin i tizālī fikirleri tartışılmıştır. Benzer bir tartışmada, ez-Zemaḫşerī'nin el-Keşşāf'ın mukaddimesinin ilk cümlelerine Kur'an'ın yaratılmış olduğu fikrine referansla Mu tezilī öğretiyi veciz bir üslupla yerleştirdiği iddia edilmiş; ayrıca ilk cümlede Kur'an'a atıfla ḫaleḳa fiilini kullandığı ve daha sonra o fiili değiştirdiği rivayeti dillendirilmiştir. Bu makale, şarihlerin görüşleri üzerinden ez-Zemaḫşerī ve el-Keşşāf'ın mukaddimesi hakkında ileri sürülen söz konusu iddiaları tetkik etme amacındadır.
THE FIRST REFUTATIONS IN THE HISTORY OF TAFSĪR: ON SHĀRIMSĀḤĪ’S
AL-MAʾĀKHIDH ʿALĀ MAFĀTĪḤ AL-GHAY... more THE FIRST REFUTATIONS IN THE HISTORY OF TAFSĪR: ON SHĀRIMSĀḤĪ’S AL-MAʾĀKHIDH ʿALĀ MAFĀTĪḤ AL-GHAYB Written with a view to revealing opposing ideas and evidence, refutations (raddiyya) are among the most popular works in the history of Islamic thought. This genre, predominant in theology, fiqh and linguistic disciplines during the formation period of Islamic thought, has in time come to be also visible in other fields, such as tafsīr. This occurred as continuation of the critical approaches towards different views in tafsīr, which had existed since the early periods and manifested itself more with the emergence of sects pertaining to the religious practices and dogmas. In particular, the exegetical position based heavily on personal opinion (raʾy) and reasoning has brought along opposing ideas in tafsīr as well as refutations as a new genre. However, while the occurrence of the first refutations in Islamic culture dates back to the second century of Hijrah, the earliest known refutations in tafsīr seem to have appeared in the seventh century. The most famous work of the genre is al-Intiṣāf authored by Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) to refute Muʿtazilite ideas held in the renowned exegesis al-Kashshāf by Jār Allāh al-Zamahksharī (d. 538/1144), to be prominent particularly after seventh Islamic century. This work was followed by al-Inṣāf written by ʿAlam al-Dīn al-ʿIrāqī (d. 704/1304) as a critique to Ibn al-Munayyir and yet another refutation against Zamahksharī, alTamyīz by ʿUmar al-Sakūnī (d. 717/1317). Among the refutations against alKashshāf is Taqī al-Dīn al-Subkī’s (d. 756/1355) Sabab al-inkifāf, in which he explains the reason why he stopped using al-Kashshāf in his classes after having taught it for many years in madrasas. A refutation of al-Bayḍāwī, al-Itḥāf by Muḥammad b. Yūsuf al-Dimashqī (d. 942/1536), which was modelled on the glosses on al-Bayḍāwī by Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 911/1505), is also one of the well-known works of this literature… [The Extended Abstract is at the end of the article.]
Tâbiînin ileri gelenlerinden olan ve rical âlimlerinin kāri, fakih ve sika bir âlim oldu-
ğunda i... more Tâbiînin ileri gelenlerinden olan ve rical âlimlerinin kāri, fakih ve sika bir âlim oldu- ğunda ittifak ettikleri Mücâhid b. Cebr, tefsirde görüşlerine çokça müracaat edilen bir otoritedir. Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî ve Taberî gibi âlimlerin Mücâhid’in tefsirdeki görüşlerine itimat etmiş olmaları, bu durumun en önemli göstergesidir. Mücâhid bu özelliklerinin yanında, Kur’ân-ı Kerim’de bazı kıssaların anlatıldığı yerleri bizzat görmek için seyahat etmek, belirli konularda Ehl-i kitaba bilgi sormak ve tefsirde reye önem vermek gibi yönleriyle de dikkat çekmiştir. Rey tefsiri kapsamında değerlendirilebilecek olan ve kimi âyetlerin tefsirinde kullandığı “mesel/temsil” ifadesi, Mücâhid’in bazı âyetleri tevil etme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Onun bu tür görüşleri, klasik dönemde ihtiyatla yaklaşılması gereken yorumlar olarak görülüp Taberî gibi müfessirlerce tenkit edilirken, çağdaş dönemde aklî tefsirin kapısını aralayan ve bu yö- nüyle Mu‘tezile gibi fırkaların tefsir anlayışına öncülük ettiği ileri sürülen bir müfessir olarak telakki edilmesine yol açmıştır. Bu makale Mücâhid’in tevillerinin mahiyetini ve ona nispet edilen farklı tefsir vecihlerinden bir kısmını konu edinecek, onun aklî tefsirin öncüsü olup olmadığı meselesini tartışacaktır.
Cumhuriyet İlahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal, 2020
Memlûkler döneminde çok canlı bir ilmî hayat yaşanmıştır. Bundaki en büyük rol, Selçuklular ve Ey... more Memlûkler döneminde çok canlı bir ilmî hayat yaşanmıştır. Bundaki en büyük rol, Selçuklular ve Eyyûbîler döneminde kurulan medreselerin gelişerek devam etmesi, Memlûk sultanları ve emirlerinin vakıf-eğitim kurumlarına ciddi derecede önem vermeleridir. Bu vakıfların sağladığı imkânlarla Kahire ve Şam, İslam dünyasının her yerinden gelen ilim talebeleri ve hocalar için önemli cazibe merkezleri haline gelmiştir. Bu atmosfer içinde dinî ve aklî ilimlerin hemen her dalında ciddi bir tedris faaliyeti yürütülmüş, bu alanlarda, ilmî geleneğin muhafaza edilip sürekliliğin sağlandığı, ayrıntı ve derinliğin hâkim olduğu telif çalışmaları yapılmıştır. Böylelikle Memlûkler İslam dünyasının her bölgesini ilmî ve kültürel anlamda besleyen önemli bir havza olma özelliği kazanmıştır. Memlûkler dönemi tefsir ilmi açısından zengin bir dönemdir. Medrese, camii ve hânkâhlardan oluşan eğitim kurumlarına mutlaka bir tefsir mü- derrisi kadrosu tahsis edilmiş, devrin seçkin simaları tarafından bu kurumlarda çeşitli tefsir metinleri okutulmuş ve tefsir dersleri icra edilmiştir. Sözgelimi Mansûriyye Medresesi, Tolunoğlu Camii veya Cemâliyye Hânkâhı’nda nesiller boyu kesintisiz tefsir dersleri verilmiştir. Bu derslerde çoğu kez o döneme kadar tefsir ilminde hâkim bir konum elde etmiş olan Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Keşşâf’ı takip edilmiştir. Bunu el-Keşşâf merkezli bir tefsir olan Beyzâvî (öl. 685/1286) tefsiri ve rivayet ağırlıklı tefsirler içinde önemli bir yeri bulunan Begavî (öl. 516/1122) tefsiri izlemiştir. Begavî tefsiri özellikle tefsirin merkezinde rivayeti gö- ren kesimlerce tercih edilmiştir. Ayrıca bu dönemde daha çok halka açık bir mahiyet taşıyan ve tefsir, hadis ve mev‘ıza kitaplarının takrir edildiği mîâd dersleri yapılmıştır ki, bu, Memlûkleri ilmî hayatta ayrıcalıklı kılan hususiyetlerden biridir. Okutulan bu derslerin ve bir nevi onların hasılası sayılabilecek tefsir ürünlerinin tefsir ilminin inkişafına ciddi katkıları olduğu muhakkaktır. Tefsir ilminin olgunluk dönemi olarak nitelendirebileceğimiz bu dö- nemde, tefsirde ciddi bir derinleşmenin ve ilerlemenin olduğunu gösteren pek çok tefsir kaleme alınmıştır. Bu tefsirler Memlûkler dönemi ve sonrasında İslam coğrafyasının her bölgesinde kabul görmüş ve günümüze kadar okutula gelmiştir. Kurtubî (öl. 671/1273), Hâzin (öl. 741/1341), Ebû Hayyân (öl. 745/1344), Semîn el-Halebî (öl. 756/1355), İbn Kesîr (öl. 774/1373), Bikâî (öl. 885/1480) ve Süyûtî (öl. 911/1505) gibi meşhur müfessirlerin eserleri bunların en kayda değer örnekleridir. Memlûkler döneminde ilmî ve fikrî seviyenin bir aynası durumundaki şerh, hâşiye ve muhâkemât türünden de pek çok eser kaleme alınmıştır. Genellikle Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri üzerine şerh ve hâşiye çalışmaları yapılırken; bu tefsir ve şerh-hâşiyelerdeki görüş ve yorumların tartışıldığı reddiye ve muhâkemeler, ilmî faaliyetlerin yüksek seviyesinin açıkça görülebildiği metinler olmuştur. Bunların başında Kutbeddin er-Râzî’nin (öl. 766/1365) el-Keşşâf üzerine yazdığı şerh gelir ki bu şerh el-Keşşâf literatü- rüne sağladığı katkılarla sonraki şarihlerin tartışma konularının akışını belirlemiştir. Hanefî muhakkiklerden Ekmeleddin el-Bâbertî’nin (öl. 786/1384) el-Keşşâf şerhi ile Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî’nin (öl. 762/1360), el-Keşşâf’ın hadislerini, sahâbe ve tâbiîn nakillerini değerlendirdiği eseri, Memlûkler dönemi el-Keşşâf literatürünün en kayda değer eserlerindendir. Memlûklerin erken bir döneminde Şam’da yaşayan Takıyyüddin İbn Teymiyye (öl. 728/1328), merkezine, Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin (selef) görüşlerini koyduğu bir ilim ve düşünce geliştirmiştir. Selefî düşüncenin canlandırılması anlamına gelen bu yaklaşım tefsir ilmine de yansımış, İbn Teymiyye rivayetlere dayalı bir tefsir anlayışını benimserken mezhep taassubuna dayalı bir re’ye karşı keskin bir tavır takınmış, bu çerçevede kendinden önce yazılmış tefsirlere sert eleştiriler yöneltmiştir. İbn Teymiyye, tefsirde selefî anlayışa güçlü bir vurgu yapmış ve bu anlayışıyla dönemin kimi kesimleri üzerinde etkili olmuştur. Tarihçi, muhaddis ve Şâfiî fakihi İbn Kesîr, İbn Teymiyye’nin tefsir anlayışından etkilenenlerden biridir. Fakat o re’y tefsirine onun kadar katı yaklaşmamıştır. İbn Teymiyye ve İbn Kesîr’in tefsir anlayışı, klasik dönemin meşhurları Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri karşısında çok tutunamamış olsa da selefî düşüncenin yeniden canlandığı modern zamanlarda gün geçtikçe popülerliğini artırmıştır.
Öz Kur'an'ın Türkçe dahil, farklı dillere çevirisi, öncelikle meşruiyet, daha sonra da dil, üslup... more Öz Kur'an'ın Türkçe dahil, farklı dillere çevirisi, öncelikle meşruiyet, daha sonra da dil, üslup ve nitelik tartışmalarına konu olmuştur. Bunların yanı sıra son dönemlerde, meallerdeki teviller, anlam takdirleri ve öznel yorumlar da tartışılması gereken bir konu olarak gündeme gelmiştir. Mustafa Öztürk'ün Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri'si, dil, üslup ve ayetlerin Türkçeye başarılı bir şekilde çevirisi ve bağlama göre anlamların tespit edilmeye çalışılması gibi özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak meal, gerek klasik tefsirlerden tedarik edilen şaz yorumların, gerekse modern döneme ait tevillerin ve öznel yorumların kendilerine yer bulduğu bir özelliğe de sahiptir. Bu yorumların çoğu zaman Kur'an'ın sahih bir anlamı olarak sunulmaya çalışılması, Kur'an'ın üzerinde icma edilen bir kısım anlamlarının gölgelenmesine neden olmuştur. Bu çalışma Mustafa Öztürk'ün söz konusu mealindeki, klasik kaynaklarda var olmakla birlikte yeterli delile dayanmayan kimi tevil ve tercihleri, dönemsel koşulların ortaya çıkardığı kimi öznel yorumları tartışmak amacıyla kaleme alınmıştır.The translation of the Qur'an into different languages and Turkish has been subject to debates on first legitimacy and secondly language, style and quality. In addition to these, in recent times, the interpretations, preference of meanings and subjective interpretations in translations have come out as a topic to be discussed. Mustafa Öztürk's Meaning-and Interpretation-Centered Translation stands out for its advantages such as language, style and successful translation of verses into Turkish and its endeavor to determine the meaning according to the context. However, the translation has another aspect that it features both the marginal interpretations gleaned from the classical exegesis and the interpretations and subjective comments of the modern times. The attempt to acknowledge these interpretations as the true meaning of the Qur'an often overshadows some of the meanings of the Qur'an, which have been agreed upon by scholars. This study discusses the interpretations and preferences in Mustafa Öztürk's translation, present in the classical sources though hardly justified and the subjective comments, which result from the current conditions.
Uploads
Papers by Mesut Kaya
AL-MAʾĀKHIDH ʿALĀ MAFĀTĪḤ AL-GHAYB
Written with a view to revealing opposing ideas and evidence, refutations
(raddiyya) are among the most popular works in the history of Islamic thought.
This genre, predominant in theology, fiqh and linguistic disciplines during the
formation period of Islamic thought, has in time come to be also visible in other
fields, such as tafsīr. This occurred as continuation of the critical approaches
towards different views in tafsīr, which had existed since the early periods and
manifested itself more with the emergence of sects pertaining to the religious
practices and dogmas. In particular, the exegetical position based heavily on
personal opinion (raʾy) and reasoning has brought along opposing ideas in tafsīr
as well as refutations as a new genre.
However, while the occurrence of the first refutations in Islamic culture dates
back to the second century of Hijrah, the earliest known refutations in tafsīr seem
to have appeared in the seventh century. The most famous work of the genre is
al-Intiṣāf authored by Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) to refute Muʿtazilite ideas
held in the renowned exegesis al-Kashshāf by Jār Allāh al-Zamahksharī (d.
538/1144), to be prominent particularly after seventh Islamic century. This
work was followed by al-Inṣāf written by ʿAlam al-Dīn al-ʿIrāqī (d. 704/1304) as
a critique to Ibn al-Munayyir and yet another refutation against Zamahksharī, alTamyīz by ʿUmar al-Sakūnī (d. 717/1317). Among the refutations against alKashshāf is Taqī al-Dīn al-Subkī’s (d. 756/1355) Sabab al-inkifāf, in which he
explains the reason why he stopped using al-Kashshāf in his classes after having
taught it for many years in madrasas. A refutation of al-Bayḍāwī, al-Itḥāf by
Muḥammad b. Yūsuf al-Dimashqī (d. 942/1536), which was modelled on the
glosses on al-Bayḍāwī by Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 911/1505), is also one of the
well-known works of this literature…
[The Extended Abstract is at the end of the article.]
ğunda ittifak ettikleri Mücâhid b. Cebr, tefsirde görüşlerine çokça müracaat edilen bir
otoritedir. Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî ve Taberî gibi âlimlerin Mücâhid’in tefsirdeki görüşlerine itimat etmiş olmaları, bu durumun en önemli göstergesidir. Mücâhid
bu özelliklerinin yanında, Kur’ân-ı Kerim’de bazı kıssaların anlatıldığı yerleri bizzat
görmek için seyahat etmek, belirli konularda Ehl-i kitaba bilgi sormak ve tefsirde reye
önem vermek gibi yönleriyle de dikkat çekmiştir. Rey tefsiri kapsamında değerlendirilebilecek olan ve kimi âyetlerin tefsirinde kullandığı “mesel/temsil” ifadesi, Mücâhid’in
bazı âyetleri tevil etme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Onun bu tür görüşleri,
klasik dönemde ihtiyatla yaklaşılması gereken yorumlar olarak görülüp Taberî gibi
müfessirlerce tenkit edilirken, çağdaş dönemde aklî tefsirin kapısını aralayan ve bu yö-
nüyle Mu‘tezile gibi fırkaların tefsir anlayışına öncülük ettiği ileri sürülen bir müfessir
olarak telakki edilmesine yol açmıştır. Bu makale Mücâhid’in tevillerinin mahiyetini
ve ona nispet edilen farklı tefsir vecihlerinden bir kısmını konu edinecek, onun aklî
tefsirin öncüsü olup olmadığı meselesini tartışacaktır.
sağladığı imkânlarla Kahire ve Şam, İslam dünyasının her yerinden gelen ilim talebeleri ve
hocalar için önemli cazibe merkezleri haline gelmiştir. Bu atmosfer içinde dinî ve aklî ilimlerin
hemen her dalında ciddi bir tedris faaliyeti yürütülmüş, bu alanlarda, ilmî geleneğin muhafaza
edilip sürekliliğin sağlandığı, ayrıntı ve derinliğin hâkim olduğu telif çalışmaları yapılmıştır.
Böylelikle Memlûkler İslam dünyasının her bölgesini ilmî ve kültürel anlamda besleyen
önemli bir havza olma özelliği kazanmıştır. Memlûkler dönemi tefsir ilmi açısından zengin bir
dönemdir. Medrese, camii ve hânkâhlardan oluşan eğitim kurumlarına mutlaka bir tefsir mü-
derrisi kadrosu tahsis edilmiş, devrin seçkin simaları tarafından bu kurumlarda çeşitli tefsir
metinleri okutulmuş ve tefsir dersleri icra edilmiştir. Sözgelimi Mansûriyye Medresesi, Tolunoğlu Camii veya Cemâliyye Hânkâhı’nda nesiller boyu kesintisiz tefsir dersleri verilmiştir.
Bu derslerde çoğu kez o döneme kadar tefsir ilminde hâkim bir konum elde etmiş olan Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Keşşâf’ı takip edilmiştir. Bunu el-Keşşâf merkezli bir tefsir olan
Beyzâvî (öl. 685/1286) tefsiri ve rivayet ağırlıklı tefsirler içinde önemli bir yeri bulunan Begavî (öl. 516/1122) tefsiri izlemiştir. Begavî tefsiri özellikle tefsirin merkezinde rivayeti gö-
ren kesimlerce tercih edilmiştir. Ayrıca bu dönemde daha çok halka açık bir mahiyet taşıyan
ve tefsir, hadis ve mev‘ıza kitaplarının takrir edildiği mîâd dersleri yapılmıştır ki, bu,
Memlûkleri ilmî hayatta ayrıcalıklı kılan hususiyetlerden biridir. Okutulan bu derslerin ve bir
nevi onların hasılası sayılabilecek tefsir ürünlerinin tefsir ilminin inkişafına ciddi katkıları olduğu muhakkaktır. Tefsir ilminin olgunluk dönemi olarak nitelendirebileceğimiz bu dö-
nemde, tefsirde ciddi bir derinleşmenin ve ilerlemenin olduğunu gösteren pek çok tefsir kaleme alınmıştır. Bu tefsirler Memlûkler dönemi ve sonrasında İslam coğrafyasının her bölgesinde kabul görmüş ve günümüze kadar okutula gelmiştir. Kurtubî (öl. 671/1273), Hâzin (öl.
741/1341), Ebû Hayyân (öl. 745/1344), Semîn el-Halebî (öl. 756/1355), İbn Kesîr (öl.
774/1373), Bikâî (öl. 885/1480) ve Süyûtî (öl. 911/1505) gibi meşhur müfessirlerin eserleri
bunların en kayda değer örnekleridir. Memlûkler döneminde ilmî ve fikrî seviyenin bir aynası
durumundaki şerh, hâşiye ve muhâkemât türünden de pek çok eser kaleme alınmıştır. Genellikle Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri üzerine şerh ve hâşiye çalışmaları yapılırken; bu tefsir ve
şerh-hâşiyelerdeki görüş ve yorumların tartışıldığı reddiye ve muhâkemeler, ilmî faaliyetlerin yüksek seviyesinin açıkça görülebildiği metinler olmuştur. Bunların başında Kutbeddin
er-Râzî’nin (öl. 766/1365) el-Keşşâf üzerine yazdığı şerh gelir ki bu şerh el-Keşşâf literatü-
rüne sağladığı katkılarla sonraki şarihlerin tartışma konularının akışını belirlemiştir. Hanefî
muhakkiklerden Ekmeleddin el-Bâbertî’nin (öl. 786/1384) el-Keşşâf şerhi ile Abdullah b.
Yûsuf ez-Zeylaî’nin (öl. 762/1360), el-Keşşâf’ın hadislerini, sahâbe ve tâbiîn nakillerini değerlendirdiği eseri, Memlûkler dönemi el-Keşşâf literatürünün en kayda değer eserlerindendir.
Memlûklerin erken bir döneminde Şam’da yaşayan Takıyyüddin İbn Teymiyye (öl.
728/1328), merkezine, Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin (selef) görüşlerini koyduğu bir ilim ve düşünce geliştirmiştir. Selefî düşüncenin canlandırılması anlamına gelen bu
yaklaşım tefsir ilmine de yansımış, İbn Teymiyye rivayetlere dayalı bir tefsir anlayışını benimserken mezhep taassubuna dayalı bir re’ye karşı keskin bir tavır takınmış, bu çerçevede
kendinden önce yazılmış tefsirlere sert eleştiriler yöneltmiştir. İbn Teymiyye, tefsirde selefî anlayışa güçlü bir vurgu yapmış ve bu anlayışıyla dönemin kimi kesimleri üzerinde etkili olmuştur. Tarihçi, muhaddis ve Şâfiî fakihi İbn Kesîr, İbn Teymiyye’nin tefsir anlayışından etkilenenlerden biridir. Fakat o re’y tefsirine onun kadar katı yaklaşmamıştır. İbn Teymiyye ve
İbn Kesîr’in tefsir anlayışı, klasik dönemin meşhurları Zemahşerî ve Beyzâvî tefsirleri karşısında çok tutunamamış olsa da selefî düşüncenin yeniden canlandığı modern zamanlarda gün
geçtikçe popülerliğini artırmıştır.