Concert
- Dit artikel geit euver de meziekvörm. Veur de opebaar oetveuring, zuug kónsaer.
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
E concert, ouch wel bekind, veural in Vlaondere, es concerto, is 'n instrumintaol meziekwerk veur orkes en ein of mie soliste, gemeinelek in drei deile. 't Concert is oontstande in d'n Italiaanse barok en kaom al snel tot bleuj. Eine vaan de groete pioniers waor Antonio Vivaldi. In de negentienden iew kaom 't in prestiesj achter te stoon op de symfonie, die sinds toen de belaankriekste vörm vaan instrumintaole meziek woort; toch bleve componiste tot op d'n daag vaan vendaog vrij algemein concerte sjrieve. In konzaers die orkeste geve, is 't concert traditioneel e vas oonderdeil, neve de ouvertuur en de symfonie.
Begin
[bewirk | brón bewèrke]De term concerto, Italiaans veur 'wèdiefer', weurt al in de zèstienden iew touwgepas veur oetveuringe vaan koerwerke boe-aon 'n orkes mètdeit ('t gebruuk vaan orkeste weurt in deen tied algemein). De gedachte is daan tot de twie ensembles mètein strije um de aondach vaan d'n touwhuurder. Midde zeventienden iew kump 't veur 't iers in gebruuk veur instrumintaol werk: in 't zoegeneump concerto grosso. Dit is 'n compositie boe-in 'n gróp vaan inkel soliste (2-4), gemeinelek violiste, 't opnump tege e striekorkes (mèt continuo). De soliste weure concertino geneump, 't orkes - verwarrend - ouch concerto grosso. Neet väöl later kump ouch 't soloconcert op, boe-in 't mer eine solis gief. Gemeinelek is dit ouch 'ne violis: 't vioolconcert is gebore.
De groete meister vaan 't concerto grosso is Arcangelo Corelli (1653-1713). Heer lègk tege 't ind vaan d'n iew de gebrukeleke vörm vas: veer deile laankzaam-snel-laankzaam-snel.
Laatbarok
[bewirk | brón bewèrke]Väöl Italiaanse meisters numme de concertvörm vaan Corelli euver, oonder hun Tomaso Albinoni (1671-1751), Pietro Locatelli (1695-1764) en Giuseppe Torelli (1658-1709). Ouch Antonio Vivaldi (1678-1741) weurt in dees traditie groetgebrach, meh heer verliet 't model vaan Corelli al gaw. Deze Venetiaanse preester, dee neet minder es 600 concerte zal sjrieve, beperk 't aontal deile tot drei, in de volgorde snel-laankzaam-snel. De twie hookdeile kriege 'ne rondo-echtege vörm, 't laankzaam middedeil kump in leedvörm te stoon. Vivaldi componeert veur alle meugeleke instruminte soloconcerte; neve de viool (boe heer nog altied 't mieste veur sjrijf) kriege ouch cello, fagot, blok- en dweersfluit, hobo, klavecimbel, luit, mandoline en viola d'amore hun eige soloconcerte. Neve gewoen concerti grossi sjrijf heer ouch veur combinaties vaan stiek- en blaosinstruminte, zoewie concerti in ripieni (striekers zoonder soliste) en concerti per molti stromenti (hiel väöl versjèllende instruminte mèt beperkde solorol), die de weeg nao de symfonie vrijmake. Vivaldi zien innovatief meneer vaan concerte sjrieve is vaan groet belaank veur de meziekhistorie.
In dezen tied rake componiste oet Duitslaand (en de res vaan Europa) oonder sterken Italiaansen invlood. Es gevolg daovaan numme ze algemein 't concert euver. Johann Sebastian Bach (1685-1750) beveurbeeld riech ziech euver 't algemein op Vivaldi en maak zien concerte dreideileg. Heer sjrijf vioolconcerte, hoboconcerte en dobbelconcerte. Daoneve arrangeert heer versjèllende bestaonde werke (vaan häömzelf, vaan Vivaldi en vaan nog aander componiste) tot klavecimbelconcerte. Umtot zien zoons deze vörm zalle euvernumme, is dees veur deen tied oongewoen actie vaan groet historisch belaank. Ouch vaan belaank zien de Brandenbörgse Concerte, concerti grossi boe-in Bach mèt nui vörm experimenteert.
Tegeliek wèrke ouch Georg Friedrich Händel (1685-1759) en Georg Philipp Telemann (1681-1767), in hunnen tied bekinder es Bach, mèt 't concert. Händel blijf evels de concertvörm vaan Corelli mie trouw. Väöl vaan zien concerte höbbe nog veer deile; de riepe concerti grossi höbbe 'rs zelfs vijf of zès. Ouch Händel experimenteert mèt 't klaveer: heer sjrijf es ierste concerte veur örgel en orkes.
Rococo en klassiek
[bewirk | brón bewèrke]In 't midde vaan d'n achtienden iew maak 't concert 'n verandering door. 't Soloconcert wint 't definitief vaan 't concerto grosso; nao virtuoze weurt ummer mie opgezeen. De vörm evolueert vaan de vreugere rondovörm nao 'n gemodificeerde sonnatevörm, oonder invlood vaan oonder mie de symfonie. Concerte weure noe altied dreideileg, en zien normaal zoe oet:
- Ierste deil: aongepasde sonnatevörm
- Inleiing: orkes späölt de expositie zoonder modulatie (alle twie de thema's in de hooftoonsoort)
- Expositie: solis späölt (oonder orkesbegeleiing) de expositie mèt modulatie (twiede thema in d'n dominant, of in de parallel wienie de hooftoonsoort in mineur is)
- Doorwèrking: thematische oontwikkeling vaan de twie thema's, aofwiselend mèt solis en orkes;
- Reprise: expositie, meh daan zoonder modulatie; indeg mèt e kwart-sexakkaord in 't orkes;
- Cadens: dèks virtuoos improvisatie vaan de solis zoonder begeleiing, indeg mèt 'nen triller;
- Coda: orkes slut 't deil aof.
- Twiede deil: leedvörm. Steit neet in de hooftoonsoort, meh in 'n ing verwante toonsoort (parallel, gelieknaomeg, dominant of subdominant). Lyrisch en neet bezunder virtuoos. Cadens is meugelek, neet verpliech.
- Daarde deil:
- Ofwel wie 't ierste deil;
- Ofwel in rondovörm.
Vaan belaank veur de oontwikkeling vaan 't concert zien de breurs Carl Philip Emanuel Bach (1714-1788) en Johann Christian Bach (1735-1782), zäöns vaan Johann Sebastian en de bekindste componiste vaan hunnen tied. Bij hun generatie weurt 't klaveerconcert 't belaankriekste concert. Zij en hun tiedgenoete zalle de generatie dao-op weer vörme. Carl Philip Emanuel heet groeten invlood op Joseph Haydn (1732-1809). Zien concerte zien evels vrij traditioneel, en neet baonbrekend in vergelieking mèt zien symfonieë of striekkwartette. Toch huurt me zien twie celloconcerte en zie trompötconcert nog dèks. Bij Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) evels, dee zwoer gevörmp weurt door Johann Christian Bach, is 't concert wel vaan groet belaank. 't Mies umvaankriek zien de pianoconcerte (traditioneel 27 getèld); wijer sjreef heer ouch concerte veur de viool (5), heure (4), (dweers)fluit (2), klarinèt, hobo en fagot (alle eint). De klaveer- en vioolconcerte waore veur eige gebruuk; wie de mieste componiste in zienen tied waor heer ouch professioneel oetveurend musicus en waore de concerte ouch bedoeld um zien eige talent te tuine.
Sinfonia concertante
[bewirk | brón bewèrke]In de klassieken tied drage väöl werke de naom sinfonia concertante. Deze naom is evels misleiend: zoe'n werke zien wat vörm betröf gein symfonieë meh concerte, en wel veur mie es eine solis. Haydn sjreef 'n Sinfonia concertante veur hobo, fagot, viool en cello, Mozart sjreef eine veur viool en altviool (nog ein veur veer blaosinstruminte is twievelechteg). Soms woorte zoe'n werke ouch aanders geneump: concertone (lètterlek 'groet concert', beveurbeeld 't Concertone veur twie viole en orkes vaan Mozart) of gewoen concert (ouch bij Mozart: Concert veur fluit en harp en orkes).
Negentienden iew
[bewirk | brón bewèrke]Ludwig van Beethoven (1770-1823) riech ziech veur zien klaveerconcerte naodrökkelek op Mozart, heer zal 'rs oetindelek vijf componere. Daoneve sjrijf heer ouch e groet vioolconcert. De gewoente um mer ein ambitieus vioolconcert te componere maak sjool in de negentienden iew: nao Beethoven doen beveurbeeld Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847), Robert Schumann (1810-1856), Johannes Brahms (1833-1897) en Antonin Dvořák (1841-1904) dat. De mieste vaan dees componiste sjrieve ouch klaveerconcerte, dèks mie es eint.
Aon 't begin vaan de romantiek is de figuur vaan de virtuoze componis-oetveurder nog volop te vinde; sterker nog: heer leef mie es oets. Veural de vioolconcerte vaan Niccolò Paganini (1782-1840), die es bekans oonspäölbaar bekind stoon, zien noe nog bekind. Later in d'n iew, es de figuur vaan de componis belaankrieker weurt es de persoen vaan d'n oetveurende, geit dit fenomeen nao d'n achtergroond (al störf heer neet oet, wie oonder mie Henryk Wieniawski en Joseph Joachim bewieze). Ouch kinmerkend is tot de blozersconcerte bekans verdwijne: boe Carl Maria von Weber (1786-1826) nog twie klarinètconcerte sjrijf (mèt daobij e zoegeneump concertino), zuut me nao häöm veural nog klaveer- en vioolconcerte. Inkel componiste (Dvořak, Saint-Saëns) sjrieve ouch celloconcerte. Concerte mèt mie es eine solis weure ouch zeldzaom; Beethoven zie tripelconcert veur piano, viool en cello en Brahms zie dobbelconcert veur viool en cello zien de belaankriekste.
De vörmprincipes vaan de klassieke meziek blijve min of mie behawwe, al weure de contoure, wie dat in de romantiek gebrukelek waor, wel vager. 'n Bekinde oetzundering is 't twiede klaveerconcert vaan Brahms, boe-in de componis de veerdeilege vörm vaan de symfonie euvernump. Groete oetzundering is Franz Liszt (1811-1886), dee in zien twie klaveerconcerte - veural in 't twiede - vaan de klassieke vörmprincipes niks euverliet.
Ouch nui in de romantiek is 't concertstök (ouch wel op z'ch Duits Konzertstück gesjreve), e concerterend werk in ei deil.
Umtot e solo-instrumint bove e gans orkes moot kinne oetkoume, greuje de orkesbezèttinge bij concerte neet zoe hel wie bij symfonieë.
Twintegsten iew
[bewirk | brón bewèrke]Versjèllende stijlriechtinge vaan de moderne meziek höbbe gebruuk gemaak vaan 't concert. Arnold Schönberg (1874-1951) sjreef e klaveer- en e vioolconcert, Alban Berg (1885-1935) sjreef ouch e vioolconcert, wat allewijl eint vaan de mies geleefde atonaal composities is. Geleef waor 't concert ouch bij de neoclassiciste, die bekans allemaol wel klaveer- of vioolconcerte brachte. Me zuut bij hun de neiging um 't orkes te verkleine: Igor Stravinski (1882-1971) sjrijf in zie klaveerconcert allein blozers veur (hermenieorkes), Manuel de Falla (1876-1946) sjreef bij zie klavecimbelconcert mer 5 aander instruminte veur (kamermeziekbezètting). In d'n jazz spraok Duke Ellington vaan e concert bij zie Concerto for Cootie, 'n origineel stök (gei song-arrangemint) mèt allein de trompöt in 'n solorol.
Nao d'n oorlog raakde 't concert weer hendeg oet de mode. Veur de groethede vaan de Nuie Meziek waor 't 'ne väöls te traditionele meziekvörm. John Cage (1912-1990) sjrijf in zien gemaotegde periood wel concerte, en zinspäölt in zienen touwvalsmeziek-periood op 't genre door zie Concert [neet concerto] for Piano and Orchestra. 'nen Aanderen oetzundering is Bruno Maderna, dee oonder mie drei hoboconcerte componeert. Bij väöl minimalistische en postmodern componiste is 't concert weer gans trök: zoe weure de vioolconcerte vaan Philip Glass (*1937) en John Adams (*1947) väöl oetgeveurd.