Naar inhoud springen

Baskisch

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


't Baskisch (Euskara, dialectisch Euskera, Euskuara en Üskera) is e taolisolaot wat gesproke weurt door de Baske, die 't Baskeland bewoene, 'n streek in Noord-Spaanje en 't aongrenzend gebeed in Frankriek. De taol is uniek in westelek Europa es neet-Indogermaanse taol. 't Baskisch weurt door ca. 700.000 lui es ierste taol gesproke, dat is e kwart vaan de bevolking vaan Baskeland en get minder es de helf vaan de bevolking vaan 't Baskisch taolgebeed. Mier es 1 miljoen lui spreke de taol evels vleujend. De ISO 639-taolcode is eu in ISO 639-1, en eus of baq in ISO 639-2 en 3.

Verwantsjappe

[bewirk | brón bewèrke]

Euver 't algemein weurt 't Baskisch gezeen es e taolisolaat (neet: "isolerende taol"), dat wèlt zègke tot me ze mèt gein ander taol kint vereinege in 'n taolfamilie. 't Baskisch is zeker neet Indogermaans, meh ouch verbindinge mèt de Afro-Aziatische taole lieke oonwaorsjijnlik. Sommege taolkundege zeuke de verwantsjap mèt de Zuidkaukasische taole, wie 't Georgisch; andere meine tot 't 'n euverbliefsel vaan 't Iberisch is, de taol die me op 't Iberisch Sjiereiland spraok ietot de Romeine dao arriveerde. 't Veurkoume vaan gemeinsjappeleke wäörd (Baskisch hiri, Iberisch iri "stad") zouw op 't leste kinne wieze, meh dit kin ouch touwval of oontliening zien. Wel is zeker tot 't Baskisch in de Roemeinsen tied al bestoont (zuug oonder).

'n Nui, nog umstreje theorie stèlt tot me veur de koms vaan de Indogermane in gans Wes- en Middel-Europa taole heet gesproke die aon 't Baskisch verwant waore: de Vasconische taole. Dees hypothese woort in 2003 opgestèld door d'n Duitse taolwetensjapper Theo Vennemann. Zien theorie leit 'r aof oet geonieme, plus genetische en archeologische aonwiezinge tot de Baske inheims zien. Dees taol moot al kort nao de lesten iestied oontstande zien.

Wie bove gezag moot de historie vaan 't Baskisch al hendeg wied trökgoon. De ierste Basksiche wäörd zien euvergeleverd in eigenaome op graaf- en votiefstein oet de Romeinsen tied, bev. andere "vrouw" (identiek mèt 't modèrn Baskisch woord veur vrouw!). Oet de Middeliewe zien woordelieste bekind, veural bestump veur pelgrims vaanoet Fraankriek op weeg nao Santiago de Compostella. Vaanaof de vieftiende en zestiende iew besjik me euver umvangrieke tekste. De echte bleuj vaan gecultiveerd Baskisch kump pas in de twintegste iew, mèt 'n oonderbreking oonder 't rezjiem vaan Francisco Franco, wat 't Baskisch sterk oonderdrökde.

Dewijl 't aontal sprekers vaan 't Baskisch noets väöl hoeger is gewees es wat 't noe is, tösse de zes- en zevehoonderddoezend, is 't gebeed boe-in 't Baskisch gesproke weurt sinds de zestiende iew sterk verminderd. Dit kump veurnaomelek door de vereineging vaan Spaanje en 't groet prestiesj wat 't Castiliaans daodoor kraog. Zoe is 't verdwene oet Alava en zuidelek Navarra en is 't later ouch in en um de stei (wie Bilbao en Biarritz) sterk in sprekeraontalle trökgeloupe. Mèt de opkoms vaan 't Baskisch nationaol bewöszien en 't bijbehurend nationalisme is de Baskische taol de leste jaore in krach touwgenome. Ouch is in 1982 de Spaonse wetgeving väöl vrunteleker gewore tegeneuver minderheidstaole.

Baskische dialekte volges Bonaparte (1863)

Euver de dialekindeiling vaan 't Baskisch besteit gein einstummegheid, meh algemein hèlt me ziech aon de indeiling vaan prins Lowie Lucien Bonaparte oet 1863 (vaan wes nao oos):

't Roncalees, wat verwant waor aon 't Souletijns en dao soms bij weurt getèld, is in 1991 oetgestorve.

'n Ander indeiling is in 1998 opgestèld door Koldo Zuazo.

't Biskaais en 't Souletijns zien wiedoet de mies aofwiekende dialekte. De Baskische standaardtaol (Euskara Batua) is gebaseerd op 't Gipozkuaans en 't Labourdiens. Ze is oontwikkeld door 't Baskisch taolinstituut, Euskaltzaindia, en weurt in de media ummer mie gebruuk in plaots vaan de dialekte.

Karakteristieke

[bewirk | brón bewèrke]

't Baskisch is 'n ergatief taol, dat wèlt zègke tot 't eine naomval heet veur 't subjek in ooneuvergenkeleke zinne en 't direk objek same (d'n absolutief), en eine veur 't subjek in euvergenkeleke zinne, d'n ergatief. 't Baskisch is ouch 'n agglutinerende taol, dat wèlt zègke tot grammaticaol betrèkkinge mèt suffixe weure aongegeve. Dit is ouch sterker 't geval in 't Baskisch es in beveurbeeld 't Turks of Hongaars. 't Baskisch kint gei grammaticaal geslach. De woordvolgorde is, wie gebrukelek bij ergatief taole, oonderwerp - veurwerp - gezègkde.

Extern linke

[bewirk | brón bewèrke]