Ziëve weltwóngere
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De ziëve weltwóngere waoëre al in de klassieke aodhaed 'n opaenvolging va bezónger boewwirke of sjtandbilder. 't Getal 7 góld in de aodhaed es 'perfek', wat de boewwirke in hun betaekenis zou verhuëge. D'r Fenicische sjriever Antipater va Sidon (2e ieëw v.Chr.) besjrieëf de huuj bekinde lies van de 'klassieke ziëve weltwóngere'. Dao-i woerte de imposantste en groeëtste boewwirke geneumd va ziene tied:
- D'r Piramide va Cheops in Egypte
- De Hangende gaardes va Semiramis i Babylon
- D'r Tempel van Artemis in Efeze
- 't Bild va Zeus in Olympia
- De graaftombe va Mausollos in Halicarnassus
- D'r Kolossus va Rodos
- D'r vuurtoeëre op 't eiland Pharos vuur Alexandrië
Van dees weltwóngere besjtaet huuj allaen nog mer d'r Piramide va Cheops. De anger woerte doer aeërdbaeëvinge en krege verweust of vervole in d'r laop van d'r tied. De oersjprónkelik aoch in de lies opgenómme Sjtadsmoere va Babylon woerte doer Gregorius va Tours in de 6e ieëw oet de lies genómme en doer de vuurtoeëre van Alexandria vervange, aagezieë ze verweust waoëre.
Historie
De aodste uëverliëvering van 'n lies va weltwóngere gaet truuk nao d'r Griekse gesjichtssjriever Herodotus (± 450 v. Chr.). De ieësjte complete lies van de bekinde 'ziëve weltwóngere' bevingt zich in 'n epigram van d'r geneumde Antipater va Sidon, dae 'ne reisgids van 't Groeët-Grieks gebeed in de aodhaed sjrieëf. Philon va Byzantium besjrieëf ze in 't sjrif De septem mundi miraculis. Dat de lies i Zuudwes-Azië óntsjtóng, ligkt vuur de hand: veer van de weltwóngere bevinge zich dao.
Dees lies woert in d'r laop va jaore dèk verangerd. Al in d'r klassieke tied waoëre d'r alternatieve, woeë-ónger d'r Capitolien i Roeëme. Zoeë woerte in de 13e ieëw de ganse sjtad Roeëme, de Hagia Sophia i Constantinopel (huuj Istanbul, Turkieje) en zoeëgaar de Ark va Noach opgenómme. Oet dees aavankelik kórte reislies óntsjtóng in d'r laop van d'r tied 'ne ganse reiscatalogus, dae alle bedujende boewwirke, wie tempele of bildhouwwirke bevatte. In de renaissance voltooide kunstenaere wie d'r Nederlander Maarten van Heemskerck en in de barok d'r Oeësteriekse architek Johann Bernhard Fischer von Erlach besjrievinge van de wóngere nao hun vuursjtèllinge.
Aoch huuj nog inspirere de klassieke 'ziëve weltwóngere' auteure ummer weer nuuj lieste va 'weltwóngere' op te sjtèlle. Dao-ónger valle aoch eigetiedse boewwirke en zoeëgaar boetegeweun lieste va natuurversjiensele.
Anger weltwóngere
Historische architectonische weltwóngere
Aagezieë de oersjprónkelike weltwóngere zier zjwaor verweust woerte, woerte poginge gedaoë nuuj lieste te make. De ziëve weltwóngere inspireerde auteure anger boewwirke in de klassieke lies toe te voge, waobie ze aoch 'jónger' boewwirke wie d'r Taj Mahal uëverwoge. De volgende boewwirke woerte 't maes uëverwoge. De maeste hieva behuëre tót de Welterfgoodlies:
|
|
Modern architectonische weltwóngere
In 't recent verleije sjtèlde me aoch modern boewwirke aan es 'weltwóngere' doer hun hoeëg boewkuns of hun bezónger uterlik. De American Society of Civil Engineers koos de volgende:
- D'r Kanaaltunnel, tösje Frankriek en Groeët-Brittannië
- D'r CN Tower in Toronto, Canada
- 't Empire State Building i New York, VS
- De Golden Gate Bridge bie San Francisco, VS
- D'r Itaipúdam i Brazilië en Paraguay
- De Deltawirke i Nederland
- 't Panamakanaal i Panama
Weltwóngere in de natuur
Analoog aan de doer miensje gesjaoëpe 'weltwóngere' waeëre aoch versjeije natuurlike versjiensele sóms es zoeë besjouwd. Väöle daova behuëre aoch tót de Welterfgoodlies:
|
|
