Пруссия

Пруссия — Кьулан Европада 1525—1947 йисара авай вилаятни гьукумат.

Сифтени сифте, Пруссия туькӀуьр хьайи чкадал (къенин Урусатдин Калининград област) пруссар халкь авай. Гьабурун чилел тевтонар атайла кьулухъ, къвез-къведайдивай анал немцар пара жез хьана. Гьа немцари Тевтон орден тӀвар алай гьукумат туькӀуьрна. 1525-лагьай йисуз а Орден Пруссия герцогвалдиз элкъвена. Гьа чӀавунилай кьулухъ эгечӀзавайди я немцарин халкьдин тарихвилин гьукуматрикай виридалайни къуват авайбурукай садан уьмуьр — Пруссиядин.

Пруссиядин пайдагъ

Тарихдин чӀавар

1525 й. Альбрехт Бранденбургвиди Тевтон ордендик квай чилериз секуляризаци авурла гьадакай цӀийи гьукумат хьана — Пруссия герцогвал. Вични ам Польшадин вассал тир. 1578 йисуз Пруссия Гьогьенцоллернар династиядай регентри кьиле тухуз хьана. 1618 й. Пруссия Бранденбургдин курфюрст Иоанн Сигизмундан гъиле хьана. ЦӀийи гьукуматдин тӀвар Пруссия хьана. РагъакӀидай Пруссия Польшадин вассалрикай акъуд авун патал Курфюрствалди Шведрин-полякрин 1655—1661 й. дяведа пай кьуна. 1656 йисуз Лабиау шегьерда Карл Xда I Фридрихдихъ галаз договор ктӀуна, РагъакӀидай Пруссия Польшадикай гакъатзавай. 1657 йисузни Польшади вичини а кӀвалах кьабулна.

Пруссиядин курфюрст Фридрихдикай кёниг ийидай коронаци, Кёнигсберг, 1701

1701 й. Кёнигсбергда Фридрих Вильгельмдин хва, Бранденбургдин курфюрст III Фридрихдикай Пруссиядин кёнихь хьана I Фридрих тӀвар кьабулна. I Фридриха 1713 йисуз кьейила адан чкадал атана цӀийи кёнихь I Фридрих Вильгельм, Пачагь-солдат тӀвар къазанмиш авур. Гьадан девирдиз пруссиядин армия Европада авайбурукай виридалайни зурбади хьана. 1740—1786 йисара Пруссиядин кёнихь II Фридрих ЧӀехиди тир. Адан чӀавуз Пруссияди пара дявеяр тухузвай. Гьа 1740 йисуз ада эгечӀна Австриядихъ галаз дяве, адан провинция Силезия кьун патал. Дяведин эхирда ада гъалибвал кьуна Австриядивай а чил къакъудна Пруссиядик цӀийи провинция Силезия кутуна. 1756—1763 йисара Пруссия Ирид йисан дяведик квай, гьадани гъалибвал кьуна. Гьа чӀавунилай эгечӀна Пруссия Европадин чӀехи гьукуматрин цӀарцӀе гьатзава.

1786 йисуз II Фридрих кьейила, цӀийи кёнихь хьана адан хтулдикай — II Фридрих Вильгьельм. Адан чӀавуз Пруссия ажуз хьана, ЧӀехи Француз инкъилаб хьайила Пруссия Австриядихъ галаз Сифте Наполеоназакси коалициядин юкьв хьана. Ахпа Наполеона абур са шумуд сеферда катайла Пруссияди дяве акъвазарна 1795 йисуз Базельда договор ктӀуна. Кьве йис алатайла, 1797 йисуз ам кьена. ЦӀийи кёнихь адан хцикай хьана. III Фридрих Вильгьельм тӀвар кьабул авур. Гьамни пара ажуз пачагь хьана. 1806 йисуз ада Наполеоназ ультиматум гайила, 7 йикъалай Наполеон гьахьна Пруссиядиз. Йендани Ауэрштедтда Пруссиядин армия катайла адан кёнихьди договор ктӀуна 1807 йисуз Тильзитда. Гьа договорда Пруссиядикай пара чилер хкатнай. 1813 йисан январдиз а чилер Пруссияди кьулухъ къахчуна. Венадин конгрессда 1814—1815 Пруссияди вичин чилер (Рейндин Пруссия, Вестфалия, Познаньни Саксониядин пай) кьулухъ къахчуна.

Германиядин садвал туькӀуьрдай дявеяр

1848—1850 йисарани 1864 йиса Пруссияди Германиядин галкӀ галаз Даниядиз акси дяве тухузвай, Шлезвигни Гьольштейн герцогвалар къачун патал. Дяве куьтягь хьайила герцогвалар Пруссидинни Австриядин чилер хьиз малумарна. Астриядизни Пруссиядиз чпин гьукуматралди германрин чилер кӀватӀ ийиз кӀанзавайвили 1866 йисуз Австрий-Пруссиядин дяве хьана. Гьа дяве куьтягь хьайила Пруссияди гуьгъуьнин чилер вичиз кьуна: Гьанновер, Кургьессен, Нассау, Шлезвиг-Гьольштейна, Франкфурт-ам-Майн. И чилер вичин гьукуматдик кутурла Пруссиядин Рейндин провинцияр чӀехи патахъ галкӀурна. Ахпа туькӀуьрна цӀийи германрин галкӀ — Кефер патан германрин галкӀ 21 герман гьукумат кӀватӀ авур.

1870—1871 йисара Пруссияди Франциядиз акси дяве тухванай, гьам куьтягь хьайила Кефер патан германрин галкӀдик кьибле патан гьукуматар каткана — Баден, Вюртембергни Бавария. 18 тӀулдиз (январдиз) 1871 йисан, дяве куьтягь тахьанмаз, Версальда Пруссиядин министр-президент Бисмаркдини Пруссиядин кёнигди I Вильгельмда Германиядин империя туькӀуьрна.

Гьак йикъалай Пруссиядин тарих садвилин Германиядин гьукуматда эгечӀзава

Паюн

Пруссия Германиядин империядин къене

ЧӀехи шегьерар

Пруссиядин тарихдин къене гьамиша виридалайни чӀехи шегьер адан кьилинди — Берлин тир. Гьадалай гуьгъуьна, мадни, Бранденбург гьукуматдиз эцигъдалди виридалайн чӀехи шегьер Кёнигсберг тир.

Кьушунар

I Фридрих Вильгьельм кёнигди туькӀуьрна лап пара къуват авай армия, Европа виридалайни кӀевиди хьайи. Гьа чӀавунилай эгечӀнавай Пруссиядин къуват авай армиядин тӀвар-ван хьана.