Гималаяр

Гималаяр (санскр. हिमालयः, himālayaḥ, хинди हिमालय, непал. हिमालय, тиб. ཧི་མ་ལ་ཡ, кит. упр. 喜马拉雅山脉, урду ہمالیہ‎, инглис Himalayas) — дуьньядин виридалайни кьакьан сувар. Китайдинни Индиядин арада авайди я. Индиядин субконтинент Евразиядин континентда кьунвай чкадал хкаж хьанвай сувар я. Гималайра дуьньядин виридалайни кьакьан кӀукӀ авайди я — 8848 метр кьакьан Эверест сув.

География

Гималаяр Инд-Ганг дуьзендилай пуд кӀарцӀелди хкаж жезва, Сивалик, ГъвечӀи Гималаярни ЧӀехи Гималаяр. Гьабурни Ассам, Непал, Кумаонни Пенджаб Гималайрал пай жезва. 8 агъзур метрдилай кьакьан сувар ЧӀехи Гималайрик ква, абурун арада авай виридалайни агъа фидай пуруяр гьич 4 агъзур метрдилайни винихъ галайбур я.. ЧӀехи Гималайра Альпайрин гьалдин кӀукӀар авайди я, пара муркӀар аваз. РагъэкъечӀдай патай а цӀиргъ Брахмапутра вацӀун дереди сергьятарзава. РагъакӀидай патай Инд вацӀун дереди. Гималаяр кефер-рагъакӀидай патай куьтягьарзавай кӀукӀ Нанга-Парбат (8126 м) я, рагъэкъечӀдай патай — Намджагбарва (7782 м). ГъвечӀи Гималайрин кьулан кьакьанвал 2,4 км жезвайди я, гьич рагъакӀидай пата 4 кмдалди къвез. Виридалайни агъуз цӀиргъ, Сивалик, вири суван система галайвал физва, Бразмапутрадилай Инддалди, санани 2 кмдилай кьакьан хкаж тежез. Гималайра Кьибле патан Азиядин виридалайни чӀехи вацӀари чпин кьилер къачузвайди я — Инд, Ганг, Брахмапутра.

Гималайри Индиядин агъадуьзен Тибетдин суван дуьзендикай хкудзавайди я. Суварин кьибле патар муссонри кьазвайди я. Гатуз ина лап пара цер къвазвайди я. Ахпа, кефер-рагъэкъечӀдай патар кьурубур я, континентвилин гьавайрин пата аваз. Гатуз сувара лап кьакьан чкайра −25 °Cдилай тӀимил хуьн мумкин я, хъуьтӀуьзни −40 °Cдалди аватда. ГьакӀни ина лап къуват авай къаяр жеда 150 км/сят жедай.

Гималайрин Аннапурна сувар

Геология

Гималаяр жегьил суварик квайди я. Кьибле патан чӀехи пай конгломератар галай къум-къванцӀикай хьанвайди я, кьулан, чӀехи кьатӀ — гнейсар, кристаллрин сланцри, гранитри, филлитрини маса къванери кьунвайди я. Инин сувара накьв квахьиз кьацӀул рагар экъечӀзава пара. Гималайрин хкажун генани физвай кар я. Гималайра дуьньядин 14 муьжуьд агзур метр кьакьанвал авай кӀукӀарикай 10 ава. Эверест Непалдинни Китайдин арада авайди я. Гьа саягъ суван кефер пад Китайда ава, кьибле пад Непалда. Непал чӀалал адан тӀвар Сагарматха я, тибет чӀалал — Джомолунгма.

Гималайра лап пара муркӀарни ава — 33 000 км², абура 6 600 км³ жив ава. МуркӀар виридалайни кьакьан кӀукӀарин патарал алайди я. Абурукай виридалайни яргъибур — Ганготрини Зема (26 км), гьакӀни Ронгбук, Эверестдин кефер патал алай.

Агьалияр

Гьар дередин агьалияр амай дерейрикай хкатна чеб чпиз аваз уьмуьр тухузвай. сад садакай хкатай гьукуматарни жемятар туькӀуьр ийиз. Ладакхда яшамиш жезвай дардар садбуру арийрин эвледрик кутазава. Масадбуруз ам Македонви Александран кьушунрикай амайбурукай хьанвай халкь хьиз аквазва. ГьакӀни Гималайра яшамиш жезва РагъакӀидай патан Тибетдай атай шерпар.

Кефер патан Гималайрин агьалийрин чӀехи пайди исятда хуьруьн яратмишар ийизава.

Хуьрер эгечӀзава 3800-4000 метр кьакьанвал авай дерейра, ядни са кьадар дуьзен чка авай. Хуьруьн яратмишунар ийиз жедай чкайра вирнра лекер авунвайди я. ЧӀехи жезва ана картуфар, ичер, харар, кулампӀар, казарарни масадбур. ГьакӀни калер, хпер, верчер хуьзва. Кьакьан сувайрин чкадани кьуру чкайра тухудай гьайванар хуьзва. Гьерер, цӀегьер виринра, гьич живер эгечӀдалди акваз жеда анра.