زمانێ کوردی

کوردی
ناڤێن خوەمالی کورمانجی (کورمانجیا ژۆرین، بەهدینی); سۆرانی (کوردی، کورمانجیا ژێرین); کوردیا ژێرین (کوردی خوارگ، پەهلەوانی) ; گۆرانی (هەورەمانی); کرمانجکی; دملی; کردی; لەکی;
وەلاتێن لێ تێئا خافتن	ترکیە; ئیران (وەکە زمانێ هەرێمی); Iراق ( کوردستان) (فەرمی); سووری ( رۆژاڤا); ئەرمەنستان ( ناگۆرنۆ قەرەباخ); ئازەربایجان; گورجستان; فلستین; ئیسراێل; لبنان ئاسیایا ناڤەندی ; د دیاسپۆرایا کوردان دە
حەرێم	کوردستان; ئاناتۆلیا ناڤین; خۆراسان ; ئاسیایا ناڤەندی
ئاخڤەرێن زمانێ زکماکی	حەژمارا فەرمی نایێ زانین، لێ چەند چاڤکانی هەژمارێ د ناڤبەرا 35.000.000ئوو 40.000.000 دە دهەسبینن.
مالباتا زمانی	زمانێن هندئوو ئە ورۆپی زمانێن هندئوو ئی رانی زمانێنئی رانی زمانێنئی رانی یێن رۆژاڤا زمانێنئی رانی یێن باکور-رۆژاڤا کوردی; ; ; ; ;
ئاوایێن کەڤن کورتی مەدی ئارشاکی زمانێ کوردی; ; ;
زاراڤا	کورمانجی ; سۆرانی ; کوردیا ژێرین ; زازاکی ; حەورامی
سیستەما نڤیسێ	ئالفابەیێن کوردی:; - ئالفابەیا لاتینی ل ترکیە، ئازەربایجان، سووریئوو ئەرمەنستانێ; - ئالفابەیائە رەبی ل Iراقئوو ئیران
رەوشا فەرمی
وەلاتێن لێ زمانێ فەرمی یە	Iراق باشوورێ کوردستانێ; سووری رۆژاڤایێ کوردستانێ;
جهێ لێ زمانێ کێمنەتەوە	ئەرمەنستان; ئیران
سازکەرێن زمێن	سازکرنا فەرمی نینە
کۆدێن زمانی
Iسئۆ 639-1	کو
Iسئۆ 639-2	کور
Iسئۆ 639-3	کور – ماجرۆلانگواگە; ندڤدوال جۆدەس:; جکب – سۆرانی; کمر – کورمانجی; سده – کوردیا باشوور; دق – دملی; کو – کرمانجکی; هاج – گۆرانی; لک – لەکی
کورمانجی سۆرانی زازاکی	کوردیا باشوور (زمانێ گۆرانی ژی د ناڤ دە یە) حەرێمێن تەڤلیهەڤ

زمانێ کوردی، زمان یان ژی کۆمەک زمانێن کوردی یە کو ل سەرانسەرێ کوردستانێ، دیاسپۆرایا کوردان، ل هەرێمەکە بەرفرەهێ ئاناتۆلیایا ناڤینئوو ل هەرێما خۆراسانێ ژئا لیێ کوردان ڤە تێئا خاڤتن. زمانێ کوردی یەک ژ زمانێن مالباتا زمانێن هندئوو ئە ورۆپیئوو زمانەکە شاخا زمانێئی رانییا رۆژاڤا یە کو ژ چەند زاراڤایان پێک تێ. زاراڤایێ هەری بەرفرەهێ زمانێ کوردی کورمانجی یان ژی کوردیا باکورئە کو ل هەمی پەرچەیێن کوردستانێ بئا وایەکی بەرفرەه تێئا خافتن. زازاکیئوو کورمانجی ل باکورێ کوردستانێ، سۆرانی ل باشوورێ کوردستانێئوو ل رۆژهلاتێ کوردستانێ تێئا خافتن.

د رۆژائی رۆ دە کورمانجی بئا لفابەیا حاوارێ کو تیپێ لاتینی یە، سۆرانی ژی بئا لفابەیا سۆرانی کو ژ تیپێئە رەبی یە، تێ نڤیساندن. بەرهەمائە دەبیاتا کوردی ب پررانی ب هەلبەستێ ڤە گرێدایی بوو. پشتی سەدسالا 20انئە دەبیاتا وێژەیا گشتی یا کوردی پێش دکەڤە.ئی رۆ دو زاراڤایێن کوردی یێن نڤیسکی یێن سەرەکە کورمانجیئوو سۆرانی نە. سۆرانی ل گەلئە رەبی یەک ژ دو زمانێن فەرمی یێن Iراقێ یە کو ل باشوورێ کوردستانێئوو ل Iراقێ د بەلگەیێن سیاسی دە وەک "کوردی" تێ بناڤکرن.^[2] کورمانجی د رۆژائی رۆ دە ب تایبەتی ژئا لیێ سازیێن چاپەمەنیا ڤە تێ بکارانین. کورمانجی ب تایبەتی د سالێن داویێ دە ل باکورێ کوردستانێ ژئا لیێ ترکیێ ڤە بئا وایەکی توندی هاتیەئا ستەنگکرن کو هەمی سازیئوو دبستانێن تایبەت کو ب کورمانجی خەباتئوو پەروەردەیێن خوە دمەشاندن ژئا لیێ ترکیێ ڤە هاتیە گرتن.^[3]^[4] یەک ژ سازیێن کورمانجی کو ژئا لیێ ترکیێ ڤە هاتبوو گرتن ئەنستیتویا کوردی یا ستەنبۆلێ بوو کو سازی نها خەباتێن خوە بئا وایەکی نە فەرمی دمەشینە.^[5]

زمانێ کوردی

گۆتارا بنگەهین: زاراڤایێن کوردی

کۆدا Iسئۆ 639-1 یا کوردی کئو یە. کۆدا Iسئۆ 639-2 یا کوردی کئورئە . کۆدا دIن 2335 یا کوردی کئو یە.

ل گۆری بەلاڤبوونائە ردنیگاری، زمانێ کوردی ژ بلی وەلاتێن ئەورۆپائوو یێن بیانی ب تایبەتی ل هەمووئە ردنیگاریا خوە یانی ل هەمی هەرێمێن کوردستانێ تێ بکارانین. تەڤ ل ناڤچەییبوویینێ ژ نفشێ مرۆڤێن ڤێ ناڤچەیێ، گەلەک گەل، ژ رۆژاڤا هەتا رۆژهلاتێ، ل گەلەک وەلاتان زێدەئوو بەلاڤ بوون. لەورا یە کو زمانێ کوردی، یێ کو ل سەرئا خەکا فرەه تێئا خافتن، ژ گەلەک زاراڤایان پێک تێ.

ل گۆری کتێبا شەرەفخانێ بەدلیسیئا شەرەفنامە، زاراڤایێن کوردی، ەشیر، کۆمێن کورد ژئا لیێ زمان، کەڤنەشۆپیئوو رەوشێن جڤاکی د ناڤ چار بەشان دە ژ هەڤ جودا دبن:

کورمانجیا باکور (کورمانجی)ئوو کورمانجیا باشوور (سۆرانی) دو زاراڤایێن سەرەکە نە.ئە ڤ هەر دو زاراڤا وەکی زاراڤایێن کو خوەدیێ وێژەیەکە نڤیسکی نە، تێنە پەژراندن. ڤان دەمێن داوین، زاراڤایێ کرمانجکی (دملکی-زازاکی) ژی هێدی هێدی بەر ب نڤیسکیبوونێ ڤە گاڤان داڤێژە.

د ناڤ زاراڤایێن کوردی دە زاراڤایێ کو هەری زێدە پێ تێئا خافتن کورمانجی یە. کورمانجی ل هەموو دەڤەرێن کو کورد لێ دژین پێ تێئا خافتن. پرانیا کوردێن کو کورمانجیئوو زازاکی داخڤن ل باکورێ کوردستانێ دژین. حەر وها ل قەرەژداخا باکورێ کوردستانێئوو ل چەند دەڤەرێن مینا ئاناتۆلیایا ناڤین شێخبزنی لێ دژین. شێخبزنی دەڤۆکەکە کەلهوری یە کو ل باژارێ کرماشانئوو ئی لامێ ب هەمان دەڤۆکێ داخڤن. تەڤلهەڤییا د وارێ زاراڤایان دە پری جاران ژی، ژ بەر ناڤلێکرنێ تێ. بۆ نموونە، ژ بۆ کورمانجیا باکور، ل باشوور بەهدینیئوو ل رۆژهلات ژی شکاکی تێ گۆتن. حەر وها ژ بۆ زاراڤایێ کورمانجییا ژێرین ژی، کورمانجیا خواروو، سۆرانی تێ گۆتن. حەمان تەڤلهەڤی د وارێ دملکی دە ژی بالێ دکشینە. ناڤێن وەکی کردکی، کرمانجکی، دملی، دێرسمکی، سۆبێئوو هود تێنە بکارانین. ژ بۆ هەورامی ژی ناڤێ گۆرانی ژی هەیە. ^[6] ^[7] ^[8] ^[9]

کورمانجی، کوردیا باکور

گۆتارا بنگەهین: کورمانجی

کورمانجی ژی یەک ژ زاراڤایێن کوردی یە. ژ بۆ کورمانجی، کرداسی، باهدینان،ئوو شکاکیئوو کورمانجیا باکور ژی تێ گۆتن. کورمانجی ل هەر چار پارچەیێن کوردستانێ ژی تێئا خافتن.

زاراڤایێ کورمانجیئە و زاراڤایێ کوردی یە کو هەری زێدە پێ تێئا خافتن. لێ هەری زێدە ل باکورئوو رۆژاڤایێ کوردستانێ پێ تێئا خافتن. ل باشور ژی ل دوهۆکئوو شنگالئوو ل رۆژهلات ژی ل باژێرێئوو رمییە تێئا خەفتن. زاراڤایێ کورمانجی هەر وها ل ئەرمەنستانێ، ل خۆراسانێ، ل ناڤ کوردێن قەفقاسیایێ، لئا ناتۆلیایا ناڤینئوو ل دیاسپۆرایێ یانی ل (ئەورۆپائوو ئامەریکا) یێ پێ تێئا خافتن ^[10]

رێزمانا کورمانجی

گۆتارا بنگەهین: رێزمانا کوردی

ژ بەر کو زمانێ کوردی زمانێ گەلەکی بندەستهیشتی یە،ئی مکانێن پێشدەخستنا سازی یێن نەتەوەیی نەبوونەئوو ژئا لیێ لێکۆلین، لێگەرین، پێشخستنا زمانئوو چاندێ، هەبوونێن جڤاکیئوو دیرۆکی ڤە بێپار مایە. زمانێ کوردی تێرا خوە نەهاتیە لێکۆلینکرنئوو دەولەمەندیا وی نەهاتیەئە شکەرەکرن.".^[11] سازیئوو دەزگەهێن کو کاربن ڤی زمانی پێش بخن، ب تایبەتی ل هوندورێ وەلاتی فرسەندائا ڤابوونێ نەدیتنە. ژئا لیێ لێکۆلینئوو لێگەرینێ ڤە زمانناسێن پسپۆر یێن بکێرهاتی نەگهیشتنە. حندەک رۆناکبیرێن کو بئی مکانئوو هەولدانێن خوە یێن شەخسی خوەستنە دەرکەڤن مەیدانێ ژی هەرگاڤ راستی تەهدیدا دەولەتێن سەردەستئوو زۆردار بوونە.

ژ بەر ڤێ یەکێ، لێکۆلینێن ل سەر زمانێ کوردی، هەکەئە م رەوشائی ستسنای یا باشوورێ کوردستانێ نەگرن بەر چاڤان، ب خەباتێن ڤان چەند رۆناکبیران هاتیە کرنئوو ژخوە وان ژی لێکۆلینێن خوە ل دەرڤەیی وەلاتی کرنە. ل کوردستانائی راقێ، ژ بەر ڤێ سەربەستیا نسبی یا چاندی کۆئە نجاما تێکۆشینا نەتەوەیی یا بێوەستانئوو بێناڤبەر بوویەئوو پشترە ژی، ژ بەر وێئی مکانائۆ تۆنۆمیا مەهدووتکری یا بەرهەما شەرێ سالێن 1960'ان، ل ڤێ پەرچە یا کوردستانێ، وسا لێ هاتیە کۆ هەژمارا رۆناکبیرئوو سازیێن کۆ ل سەر زمانێ کوردی خەبات کرنە، تا دەرەجەیەکێ زێدەتر بوونە. ل ڤێ پەرچەیا وەلاتی مرۆڤ دکارە بەهسا هن خەباتێن هێژا بکە.

ژ بلی ڤان تشتێن کو ل سەر زمانێ کوردی هاتنە نڤیسین، بەرهەمێن هن رۆژهلاتناس، زمانناس، گەررۆکئوو میسیۆنەرێن بیانی هەنە. ژ خەینی ڤێ، دڤێئە م خەباتێن وان دەولەتێن کو کوردستان بندەست کرنەئوو یێن هن دەروودۆرێن کو هن هەسابێن وان ل سەر کوردستانێ هەنە ژی نیشان بدن.ئە ڤ خەباتێن وها یێن ل سەر زمانێ کوردی نە بئا رمانجا زانستی، لێ ب یا سیاسی، هاتنە کرن.ئە وان نە کو خوەستنە راستیێن زانستی دەرخن هۆلێ، لێ خوەستنەئی دیائوو سافسەتەیێن کۆ خزمەتا مەخسەدێن وانئێ ن سیاسی دکن ل ناڤ گەلی بەلاڤ بکن. دەولەتا ترک ژ بەر کو هەتائی رۆ هەبوونا گەلێ مەئی نکار کریە، موهاوەلە کریە کۆ کوردان وەکی پەرچەیەکێ ژ قەومێن ترکئێ ن ئاسیایا ناڤین بدە نیشاندان. ل سەر زمانێ کوردی ژیئی دیا کریە کۆئە ڤ زمان، زمانێ جڤاکەکا ترکنیژاد (ترکێن چیایی)ئە ئوو د نەتیجەیائا سیملاسیۆنێ دا بوویە زمانەکی دەستکر (سونی) کو ژ چەند هەزار پەیڤێنئە رەبی، فارسیئوو ترکی پێکهاتیە.

مسیۆنەرێن بیانی ژی گەلەک جاران ژ بەر مەخسەدێن سیاسی یێن ل گۆر بەرژەوەندیێن وەلاتێن خوەئوو هن جاران ژی ژ بەر چاڤدێریئوو لێکۆلینێن خوە یێن گەلەک سەران سەری (سەته) ب شاشی نڤیسینە کو کوردی نە زمانەکێ سەربخوە یەئوو دەڤۆکەکا فارسیا کەڤنئا ن ژی یا نوو یە. حژمارا یێن کو ل سەر زمانێ کوردی تەهلیلئوو شرۆڤەیێن شاشئێ ن قەستی کرنە یان ژی ب نەزانین شاش چوونە ژ یەک، دو کەسان نە زێدەترئە ، لێ ژئا لیێ دەڤۆکێن زمانێ کوردی دە هەژمارا کەسێن کو بیرئوو باوەریێن جودا جودا نڤیسینەئوو پێشکار کرنە گەلەک زێدە نە.

لئا لیێ دن، دڤێئە م راستیەکێ ژی قەبوول بکن کو هەرچی لێکۆلینێن نیەتپاکئوو زانستی ب هەژمارا خوە گەلەک کێم بن ژی،ئە و ب خوە ژی ل سەر زمانێ کوردی گهیشتنە بیرئوو باوەریێن نەوەک هەڤ. ژ ڤیئا لی دە ژی نەزەلالیەک هەیە.

تەڤی هەموو دژواری، نەزەلالیئوو کێماسیێن لێکۆلینێن کۆ ل سەر دەنگناسی (فۆنۆلۆژی، پەیڤسازی (مۆرفۆلۆژی)ئوو هەڤۆکسازیا (سینتاکسا) زمانێ کوردی هاتنە کرن، نیشان دانە کو زمانێ کوردی، زمانەکێ سەربخوە یێ خوەدی دیرۆکەکا تایبەتی یا پێشڤەچوونێ یەئوو ڤێ راستیێ د وارێ زمانناسیێ دە خوە دایە قەبوولکرن.

وێژەیا کورمانجی

سۆرانی

گۆتارا بنگەهین: سۆرانی

سۆرانی زاراڤایەکی زمانێ کوردی یە. د راستیا خوە دەئە ڤ ناڤێ دەڤۆکەکێ یە کو ل نێزیکی حەولێرێ تێئا خافتن، لێ د پێڤاژۆیا دیرۆکی دە ناڤێ خوە ل هەموو دەڤۆکێن زاراڤایێ کوردیا ناڤەندی کریە.ئی رۆ دەڤۆکێن موکری، کوردیئوو یێن دن ب ناڤێ سۆرانی تێنە ناسین. ب گشتی ب تیپێن کوردی-ەرەبی تێ نڤیساندن; هەروها، گۆتارێن ب تیپێن لاتینی ژی هەنە. سۆرانی زێدەتر ل کوردستانا باشوورئوو رۆژهلات تێ بکارانین.

کرمانجکی/زازاکی

گۆتارا بنگەهین: زازاکی

زازاکی یانی کرمانجکی یەک ژ زاراڤایێن کوردی یە کو ل باکورێ کوردستانێ تێئا خافتن. کرمانجکی هەری زێدە ل دێرسم،ئا مەد، سەمسوور، چەولگ، رها، خارپێت،ئە رزیرۆم، مووشئوو بلیسێ تێئا خافتن. ژ ناڤ ڤان باژاران ل ناڤەندا دێرسمئوو چەولگێ هەری زێدە کرمانجکی تێ قسەکرن. فەقەت ل ناڤەندا باژارێن دن کورمانجی تێ قسەکرن. کرمانجکی تەنێ ل باکورێ کوردستانێ جه دگرە ^[10]

ژ بۆ کرمانجکی; کردکی، دملیئوو زازاکی ژی تێ گۆتن.

دەستنڤیسارا یا هەلبەستان گۆرانی ل برتسه لبراری، ئۆر. 6444 (1197–1198 پح/1782–1784 پز)

ئۆر. 6444، فۆلۆ 11 رەجتۆ

ئۆر. 6444، فۆلۆ 55 رەجتۆ

گۆرانی/حەورامی

گۆتارا بنگەهین: حەورامی

حەورامی زاراڤایەکی کوردی یە کو ل باشوورئوو رۆژهلاتێ کوردستانێ تێئا خافتن. لگۆری لێکۆلینێن کو تا نها هاتنە کرن، هەورامی یەکەم زاراڤایێ کوردی یە کو پێ نڤیس هاتییە نڤیسین. زمانێ وێژەیا کلاسیک هەتا سەدسالا نۆزدەهەم ل ناڤ کوردێن سۆرانی-اخێڤ، لەکی-اخێڤ، کەلهوری-اخێڤئوو لۆری-اخێڤ ب گشتی هەورامی بوویە. ژ ڤێ هەورامییێ رە، کو ژ بۆ وێژەیێ هاتییە بکارانین، گۆرانی هاتییە گۆتن. لەوما ژی ژ هەورامی رە گەلەک جاران گۆرانی ژی تێ گۆتن. فەقەت خەلک ژ بۆ ڤی زاراڤایی ب پرانی هەورامی دبێژە ^[10]

حەورامی ل باشوورئوو رۆژهلاتێ کوردستانێ تێئا خافتن.

کرماشانی/کەلهوری

گۆتارا بنگەهین: کەلهوری

کەلهوری یەک ژ زاراڤایێن کوردی یە. چاوا کو ژ بۆ زاراڤایێن دن ناڤێن جودا جودا تێن گۆتن، هەر هەمان تشت ژ بۆ کەلهوری ژی هەیە. ژ بۆ کەلهوری; فەیلی، کرماشانی،ئوو کوردیا باشوور تێ گۆتن; لێئە ساسەن هەموو ژیئە ینی زاراڤا نە یانی کەلهوری. دڤێئە م د بن بانێ کەلهوری دە بەهسا شێخبزنی ژی بکن. شێخبزنی هەر چەند ل هن دەڤەرێن باکورێ کوردستانێ ل هن گوندان بێئا خافتن ژی، زێدەتر لئا ناتۆلیایا ناڤین تێئا خافتن. ل گۆری لێکۆلینەران شێخبزنی ژی بەشەک ژ کەلهوری یە. کەلهوری هەر چەند ب پرانی ل رۆژهلاتێ کوردستانێ بێئا خافتن ژی، ل باشوورێ کوردستانێ ژی ل خانەقینئوو مەندەلی تێئا خافتن. فەقەت کەلهوری ب کرماشانێ تێ ناسکرن.

ل کرماشانێ، هەر چەند زاراڤایێن سۆرانی، لەکیئوو هەورامی هەبن ژی، ل ور زاراڤایێ هەڤپار ل ناڤ کوردان کەلهوری یە^[12]

لەکی

گۆتارا بنگەهین: لەکی

زاراڤایەکی دنئێ کوردی ژی لەکی یە. لەکی ل رۆژهلاتێ کوردستانێ، ب گشتی ل لۆرستانێ تێئا خافتن لێ ل هن ناڤچەیێن کرماشانێ ژی تێئا خافتن. ل لۆرستانێ ل ناڤچەیێن کوودەشت، نووراباد،ئە لەشتەر، خۆرەماباد، برووجرد،ئە ندیمشک تێئا خافتن. ل کرماشانێ ل ناڤچەیێن سەهنە، کەنگاوەرئوو حەرسینێ تێئا خافتن. ناڤەکی دن بۆ لەکی نینە. لەکی هەر لەکی یە ^[10]

لۆری/بەختیاری

گۆتارا بنگەهین: لۆری

لۆری ژی وەکی لەکی تەنێ ل رۆژهلاتێ کوردستانێ ل لۆرستانێ تێئا خافتن. د دیرۆکێ دە لۆر وەک کورد هاتنە لقەلەمدان. ل گۆری لێکۆلینان، بابا تاهرێئو ریان ب لۆری بەرهەمێن خوە دانە ^[10]

ئەبدوویی

گۆتارا بنگەهین: کەلوونئا بدوو

کەلوونئا بدوو ناڤێ زاراڤایەکە کوردی ل فارسێ یە. گۆری زمانناسێئا لمان ئۆسکار ماننئە ڤ زاراڤا یەک ژ زاراڤایێن کوردی یە،ئا کو پر د تێسیرا فارسی دە مایە. کەسێن ب ڤە زاراڤایە داخڤن ل گوندێئا بدوو د ناڤبەرا کازەرونئوو شیرازێ دە روودنێن. ب تەخمینی ڤانا کوردێن کو ژئا لیێ سەفەویان ڤە ژ کوردستانێ هاتنە مشەختکرن ن.

ژ دوئە شیران پێک تێ: کاردارانئوو ئە بدوویی

دیرۆکا زمانێ کوردی

ئیرۆ کورد ژ بەر پەرچەبوونائە ردنیگاریا خوە کوردستان د ناڤ سینۆرێن دوگەلێن سۆڤیەتا بەرێ (ئەرمەنستان، ئازەربایجان، ناخچڤانئوو گورجستان) ئیران، Iراق، ترکیەئوو سووریێ دە دژین. ژ خەینی Iراقێ، زمانێ فەرمی یێ تەنێ یێ ڤان دەولەتان ترکی (ترکیە)، ەرەبی (سووری)ئوو فارسی (ئیران)ئە . ل Iراقێ ژی هەمئە رەبی هەم ژی کوردی فەرمی نە.

ب زمانێ کوردی رە; ل رۆژاڤا ترکی، ل باکورئە رمەنیکی، ل رۆژهلاتا باکورئا زەری، ل رۆژهلات فارسیئوو ل باشوور زمانێئە رەبی جیرانتی دکە. کوردی هەر وها لئە رمەنستان، پاکستان، ئەفخانستان، حندستان،ئو ردون، فلستین، مسرئوو لبنانێ ژی تێئا خافتن. ل خۆراسان، تەهران، بەخدا، شام،ئە نقەرە، ستەمبۆل، قۆنیەئوو باژارێن وەکئی زمیرێ ژی ژ بەر کو گەلهەیەک مەزن دژین، زمانێ کوردی ل ڤان هەرێمان ژی تێئا خافتن. بێ گومان ژ بەر کو گەلێ کورد ل گەللەک جهان ب جه بوویە، کوردی ل ور تێ بکارانین.

سەدەما ژیینا گەلێ کوردئا ل دەرڤەییئە ردنیگاریا خوە، دگهیژە ب دەهئا ن سەدسالان بەرێ. جهێن وەکئە فخانستان، پاکستان، حندستانئوو مسر ژ بۆ جیهادێ چوونەئوو ل ور مانە. ل جهێن دن ژی ژ بەر مشەختیکرنێ ب جه بوونە. ل گۆر لێگەرینانئی رۆ گەللەک کورد ژ بەر ڤان کۆچان ل وەلاتێنئە ورۆپا،ئا مەریکائوو ئا وسترالیایێ ژی دژین.

زمانێ ترکی ژ مالباتا زمانێ وورال-التای،ئە رەبی ژ یا سەمیتیک (سامی)ئوو فارسی ژی، ژ یا هند-ەورۆپی یە. ژ ڤان زمانان تەنێ کوردیئوو فارسی ژ هەمان کۆما زمانی نە^[13]^[14]. حەم رێڤەبەریائە رەبئوو هەم ژی یا فارس هەبوونا کوردان وەک کوردئوو زمانێ وان ژی وەک زمانەکی سەربخوە دپەژرینن، لێ نێرینا فەرمی یا رێڤەبەریا ترکیەیێ، ڤێ یەکێ رەد دکەئوو دبێژە کو کورد ب بنیادا خوە ڤە ترک ن.ئە ڤ رامان ب تایبەتی پشتی دامەزیرانا کۆمارێ سەردەست بوویەئوو وەک بیردۆزا فەرمی هاتیە پاراستن.

بەری زایینێ

حێ د دەمە سوومەریان دە، زمانێ کوردی خوەدیێ پێشکەتنا خوە بئا وایێ جڤاتی یە. گۆتنا گلگامێش بخوە ژی، کو مرۆڤ ل سەر دفکرێ، ژ "گا"ئوو "گر پێک تێ. ب وێ رە، مرۆڤەکی کو شباندنا وی یا وەکە گایەکی تێ سەر زمان. گربوونا وی، ب وێ رە تێ سەر زمان. بۆ میناک، گا پرر گرئە . ب وێ گربوونا خوە رە لێ تێ شباندن. د کێڤالبارێن تۆفانە نووه دە، ژ مهێ رە گۆتنا "می"ئوو ژ گوه رە "گوو" تێ گۆتن^[15].

کورد، گەلەکی دێرنئێ هەرێما (مەزۆپۆتامیایێ) نەئوو خوەدی شارستانیەکە دەولەمەند ن. ژ پێشیێن کوردان پر بەرمایی مانە، کو هنەک ژێ بەرهەمێن نڤیسکی نە. ژ بەلگەیێن کو ب دەست کەتنە،ئە م پێ دهەسن کو کوردان ژ بەرێ دە نڤیس ب کارئا نینە. بەلێ،ئە ڤ کتێبۆک نە ل دووئا شکەراکرنئوو پەیتاندنا وان تشتانئە کو ل جیهانێ گەلەک پسپۆرئوو مرۆڤێن سادە ژی پێ دزانن. لێ ژ بەر کو د ڤان دەمێن داوین دە، ل سەر مژارا زمانێ کوردیئوو کوردان گەلەک گەنگەشیئوو هەولێن بەرەڤاژیکرنا راستیان پێک هاتنئوو د ڤان گەنگەشیان دە نە پسپۆرێن مژارێ یێن کوردئوو نە ژی سازیێن وەکئە نستیتویێ هەبوون، ژ لەورە مە پێویست دیت کوئە م بئا وایەکی پوختەیی ژ مژارێن ل سەر زمانێ کوردی بەهس بکن.ئە م خوەدی وێ باوەریێ نە کو،ئە ڤ کتێبۆک دێ ب کێر بێ دا کو گەنگەشیئوو نیقاش ل سەر زەمینەکە راست بێن کرن. ئالفابەیێن کو کوردان ب کارئا نینە پالپشتئوو بەلگەیێن د دەست مە دە، ب مە بدن زانین کو کوردان ب درێژیا دیرۆکێ رە گەلەکئا لفابە ب کارئا نینە. لێ بەلێئە م پێ نزانن بێ کوردان سەرێ پێشین کیژانئا لفابە ب کارئا نیەئوو کەنگێ دەست ب نڤیساندنا نڤیسێ کریە. ژ بلیئا لفابەیێن کوئە م دێ ل ژێرێ بدن، کوردان خەت ارامی، سوریانیئوو گرەکی ژی ب کارئا نینە.

زمانێ کوردی د دەما شەدادیئوو مەروانیان دە

تێ زانین کو، بەریا کۆمارێ، کورد وەک قەومەکی جهێئوو زمانێ وان ژی وەک زمانەکی سەربخوە دهاتە دیتن. ژ بۆ نموونە، ئەولیا چەلەبی د بەرهەما خوە یا ناڤدار ‘سەیاهاتنامەیێ دە بەهسا زمانێ کوردیئوو زاراڤایێ وێ دکە^[16]^[17].ئە ولیا چەلەبی، ددە خویاکرن کو زمانێ کوردی زمانەکی دێرنئا نگۆ قەدیمئە ئوو ژ زمانێن مینا فارسی، دێریئوو ئی بری جودا یە. حەر وها، سام فراسهëر، د کتێبا خوە یا ب ناڤێ کاموسو'ل-ئالâم دەئوو زیا گöکالپ ژی د گۆتار، داخویانیئوو بەرهەما خوە یا ب ناڤێ "کüرتئا شرەتلەر حاککıندا سۆسیۆلۆژک تەتککلەر" دە،ئا ماژە دکن کو کوردی ب توئا وایی ناشبە زمانێن دنئوو کوردی زمانەکی دەولەمەندئوو سەربخوە یە. لێ پشتیئا ڤاکرنا کۆمارێ، نەمازە ب قانوونا بنگەهینئا سالا 1924’ان، هەبوونا کوردان تێ رەدکرن، هەر کەسێ ل ترکیەیێ دژی مینا ترک تێ پەژراندن. پەیڤێن مینا کورد، کوردیئوو کوردستان، کو د گەلەک بەلگەیێن فەرمی یێن ۆسمانیئوو ترکیەیێ دە دهاتن بکارانین، تێنە قەدەخەکرن.

حەموو زانیارێن کو ل سەر زمانێ کوردی لێکۆلینێن زانستی کرنە ددن خویاکرن کو، کوردی زمانەکی سەربخوە یەئوو تو تێکلیئوو پێوەندیا وێ نە ب ترکیئوو نە ژی بئە رەبی رە هەیە. ل هێلا دن، کوردئا ری نەئوو ئە و فارسان لێزمێن هەڤ ن، زمانێن وان ژی، ژ هەمان کۆما زمێنئە . لێ هەر یەک ژێ زمانەکی سەربخوە یە. ژ مێژ ڤە کوردان ب زمانێ خوە پەروەردەئوو هیندەکاریێ دکرن. ل مەدرەسەیان ل سەر مژارێن وەکی ماتەماتیک، مەنتق، گرامەر، فقهئوو هود پەروەردەهی ب زمانێ کوردیئوو ئە رەبی دبوو.^[18]ئە ڤ مەدرەسە پشتیئا ڤاکرنا کۆمارێ هاتن قەدەخەکرن. حەر وها لگەل ڤێ یەکێ، وەشانئوو نڤیساندنا ب کوردی ژی هاتن قەدەخەکرن.ئی رۆ، رەوش پچەک گوهەریە، وەکی بەرێ ب توندیئی نکارا کوردانئوو زمانێ کوردی نایێ کرن. حەژمارا کەسێن کو ڤێ یەکێ دکن، هندکئە . کەسێن ستاتوکۆپارێز، هەبوونا زمانێ کوردی قەبوول دکن،ئە نجاخ زمانێ کوردی وەک زمانەکی پاشڤەماییئوو جیگەهی (مەهەلی) ب ناڤ دکنئوو هەبوونا زاراڤائوو دەڤۆکێن د زمانێ کوردی دە ژی وەکئا ستەنگ ل پێشیا پەروەردە، هیندەکاریئوو وەشانێ ددنە نیشاندان. راستئە کو د کوردی دە زاراڤائوو دەڤۆک هەنە، لێبەلێئە ڤ رەوش، نە تەنێ خوەسەری زمانێ کوردی یە. د هەموو زمانان دە زاراڤائوو دەڤۆک هەنە.

ژ سەدسالا 20ان هەتائی رۆ

ژ بەر پارچەکرنائە ردنگاریا خوە کو ژئا لی مێتنگەران پێک هاتیەئوو پشتێ ڤی پارچەبوونێ، گەلێ کورد د بن سەروەریا دوگەلێن کوئە و پارچێ کوردستانێ کرنە ناڤ سینۆرێن خوە دە ژیانە، ژ گەللەک نرخێن خوە مەهرووم مانە.

ب تایبەتی پێشڤەچوونا گەلێ کورد نەهاتیە خوەستنئوو تو مافێ سازیەک ژئا لی سازوومانێن دامەزراندی ڤە نەهاتیە دایین. تەڤ ل ڤیا گەللەک مافێ وی یێ خوەزایی هاتیە قەدەخەکرنئوو هەمی سازیێن ڤان دوگەلان کو ژ بۆ هەلاندنا زمانئوو پشافتنێ هاتنە دامەزراندن، ژ بۆ ڤیئا رمانجا خوە خەبتینە. دگەل ڤان یێن خوەستنە ب ڤان نرخێن خوە بژین، ژ بۆ وان هەول دانە. داویا ژیانێن خوە د زندانئا ن ژی د داردەکرنێ دە دیتنە. ژ بەر ڤی یەکێ د وارێ زمان دەئە م دکارن وسا ببێژن کو، پر هندک زمانناس خوە گهیشتاندنە.

لەورا د ڤان مەرجێن دژوار دەئوو تەڤ ل هەموو قەدەخەیان مرۆڤ، دەرفەتێن فێربوونئوو پێشڤەبرنا زمانێ خوە نەدیتنە. زمانناسێن خوە گهیشتاندنە ژی، ب دەرفەتێن خوەئوو ب هەولێن خوە، خوە گهیشتاندنەئوو بەرهەم دانینە. پرێ وان ژی لئە ورۆپا پەروەردەهیئوو لێگەرینان هین بوونە. حەر وها،ئی رۆ ژ بەر بێدوگەلبوونا گەلێ کورد، هەر زمانناسێ کورد رێزکێن جودا ددنئا ن ژی فکرێن وانئێ ن ل سەر رێزمانێ کوردی دگوهەرن.ئە ڤ ژی ژ بەر بێ دوگەلبوونا گەلێ کوردئوو د وارێ زمانێ کوردی دە تونەبوونا سازیەک زانستی یە.

ل سەر لێگەرینا زمانێ کوردی هنەک زمانناسێن ئەورۆپی ژی خەبتینەئوو د ڤی مژارێ دە بەرهەم دانینە هۆلێ. پشتێ سالێ 1960ان، ل باشوور دوو تێکۆشینا مەلە مستەفا بارزانی ب دامەزراندنائۆ تۆنۆمیا گەلێ کوردئێ دی رەوشەنبیرئوو زمانناس هنەک بە ژی ب هێسانی لێگەرینێن خوە پێش ڤە برنە. دوگەلا ترک ژی ژخوە بتەشەیەک پێکەنی گەلێ کورد وەک گەلەک ژ قەومێن ترکئێ ن ئاسیایا ناڤین دهەسباندئوو ب ڤیئا وایێ ددا ناسکرن. زمانێ کوردی ژی وەک "ئەڤ، زمانەک ژ هەزار پەیڤێن وەک ترکی، فارسیئوو ئە رەبی پێک هاتیە" دایە زانین. یانی ل گۆر دوگەلا ترک; کورد ژ نژادێ ترک ن، لێ ژ بەر مەرجێنئە ردنیگاریا دژین، زاراڤایێ وان گوهەریەئوو ناڤێن وان ژی ترکێن چیایی نە… ب ڤیئا وایێئا زینەیەک ل سەر هەلاندنا زمانێ کوردی پێکئا نیە. لێ تەڤ ل ب سینۆر، ل سەر لێکۆلینئوو لێگەرینا خەباتا زمانێ کوردی، ل گۆری پسپۆرێن ڤی بابەتێ; زمانێ کوردی، زمانەک سەربخوە یەئوو ب سەرێ خوە خوەمالی یە. لەورا ل گۆر نڤیس، ژێمائوو دیرۆکا خوەئە نجامئە ڤئە کو، د وارێ زماناسیێ دە زمانێ کوردی خوە دایە پێژراندن.

دەرهەقێ ستانداردبوونا زمانێ کوردی

ستانداردبوونا زمانێ کوردی تەنێ د زمانێ نڤیسکی دە هەیە، نە د یێ دەڤکی دە.ئا رمانجا ستاداردکرنێ ب پرانی ژ بۆ کوردیا نڤیسکی یا بەربەلاڤئە .

کۆنفەرانسا زمانێ کوردی

گۆتارا بنگەهین: کۆنفەرانسا زانستی یا زمانێ کوردی

ژ بۆ ستانداردکرنا زمانێ کوردی گەلەک هەولدان هەنە. حەولدانا داوی کۆنفەرانسا زمانێ کوردی بوو.

کۆنفەرانسا نەتەوەیی یا کوردی ژ سالا 2001ان پێ ڤە چەند سالان هاتیە لدارخستن. ژ بۆ بەشداریا کۆنفەرانسێ ب سەدان دەلەگە، زمانناسئوو کوردناس لئا مەدێ جڤیابوون.

“کۆنفەرانسا نەتەوی یا زمانێ کوردی، سیاسەتا زمانئوو برێخستنکرنا تەڤگەرەکە زمانێ” 3-5 رۆژ دۆمیایە. د ڤان رۆژان دە پانەلێن جودا پێک هاتنە. دگەل بداویبوونا هەر کۆنفەرانسێئە نجامنامەیەک ژ بۆ پاراستنئوو پێشخستنا زمانێ کوردی هاتیە وەشاندن.

ئالفابەیێن کوردی

گۆتارا بنگەهین: ئالفابەیێن کوردی

د زمانێ هەموو گەلئوو نەتەوەیێن مسلمان دە سەردەستیئوو باندۆرا زمانێئە رەبی بەربچاڤئە . حەر وها د زمانێ گەلێنئی سەوی دە ژی مرۆڤ راستی هیکاریئوو باندۆرا زمانێ لاتینی تێ.ئە ڤ رەوشا هانێ ژ بەرئۆ لئوو دینئە . ژ بەر کو زمانێ مزگەفتێئوو قورانێئە رەبیئوو یێ دێرێ ژی لاتینی یە. ژ بلی ڤێ یەکێ، هەموو گەلێن جیرانێن هەڤ ژ بەر سەدەمێن جهێ، ژئا لیێ زمێن ڤە ژی باندۆر ل هەڤ کرنەئوو پەیڤ دانە هەڤئوو ژ هەڤ ستەندنە.ئی رۆ مرۆڤ بئا وایەکی زەلال د زمانێ ترکی، کوردیئوو فارسی دە راستی پەیڤێنئە رەبی تێ، هەر وها ڤان هەر چار زمانان ژ هەڤئوو دن پەیڤ ستاندنەئوو دانە هەڤ. ژ بەر کو وێژەیا فارسی دەمەکێ گەلێن وەکی کورد،ئە رەبئوو ترک ژ خوە رە هژمەتکار هشتیە لەوما ژی پەیڤێن وی زمانی کەتنە ناڤ زمانێ ڤان گەلان.ئە ڤ ژی تشتەکیئا ساییئوو سروشتی یە.

ئالفابەیێن کو هەتا نها کوردان ب کارئا نینەئە ڤ ن:

ئالفابەیا کوردێنئێ زیدی: ب سەدان سالئە ئە ڤئا لفابە ژئا لیێ کوردان ڤە تێ بکارانینئوو ژ 31 تیپان پێک تێ. ژ ملێ راستێ بەر ب ملێ چەپێ ڤە تێ نڤیساندن. حنەک کەس ژ ڤێئا لفابەیێ رە ئالفابەیا سرێ (انگۆ، بئە رەبی حوروفولئە ل-سıر) ژی دبێژن. کتێبائۆ لی یا پیرۆزئا ئێ زیدیان مسهەفا رەشئوو جلوە ب ڤێئا لفابەیێ هاتنە نڤیساندن .^{[چاڤکانی هەوجە یە]}
ئالفابەیا کوردی یائە رەبی ^[6].
ئالفابەیا کوردی یا لاتینی ^[6].
ئالفابەیا کوردی یا کیریلی ^[19].

ژ بلی ڤانئا لفابەیان، ل حەرێما زێوێ یا رۆژهلاتێ کوردستانێ، چاڤ ب جورەیەکە نڤیسێ هاتیە کەتن کو ل سەر تەپسیەکە زیڤینئە . ل گۆر لێکۆلینەران،ئە ڤ نڤیس ژ سەدسالا 8'انئا بەری زایینێ مایەئوو ئە ڤ نڤیسئا یدێ مەدانئە .^{[چاڤکانی هەوجە یە]} ژ بلی ڤێ بەلگەیێ، ل جهەکی دن کەس راستی هەمان جورەیێ نڤیسێ نەهاتیە.

نیموونەیێنئا لفابەیێن کوردی

کوردی (زاراڤایێ کورمانجی)، ب تیپێن لاتینی
کوردی (زاراڤایێ کورمانجی)، ب تیپێنئە رەبی
کوردی (زاراڤایێ کورمانجی)، ب تیپێن کیریلی
ئەڤ هەلبەستا ئەڤدلا پەشێو ب سۆرانیئوو تیپێن لاتینی یە
کوردی (زاراڤایێ سۆرانی)، ب تیپێنئە رەبی

دەڤۆکێن زاراڤایێن کوردی

گەلەک دەڤۆکئوو زاراڤا، ل گۆر ناڤێن مەزهەپ، دەڤەر،ئە شیرئوو ئۆ ل هاتیە دانین. ب ڤیئا وایێ ژ بەر کو هاتیە تەڤلهەڤکرن، ژ بۆ ڤان زاراڤایان نێرین دگوهەرن. ڤان ناڤێن زاراڤایان هم ژئا لی لێکۆلینەران، هم ژی ژئا لی گەل هاتنە دایین. دئە نجاما ڤیا دە ژی ل زاراڤایەکی جارنا چەند ناڤ ب هەڤ رە هاتنە دانین. وەک میناک; ناڤێ زاراڤایا کورمانجیا باکور، د کوردستانا رۆژهلات دە وەک شکاکی، د کوردستانا باشوور دە وەک باهدینی، د کوردستانا باکور دە وەک کورمانجی، د ناڤ دملیان دە ژی کرداسیئا ن کرمۆنجی تێ بناڤکرن. ناڤێ کورمانجیا باشوور د کوردستانا رۆژهلات دە وەک موکری، د کوردستانا باشوورێ بچووک دە، د یا باکور دەئوو ل بەهدینانێ سۆرانی یە. د ناڤ زارایان دە یا هەری تێ تەڤ ل هەڤ کرن د دەربارێ گۆرانی، لووریئوو دملی دە یە. حنەکان ڤان زاراڤایان زمانێن وەک ب سەرێ خوە، هنەکان ژی وەک زاراڤا دیتنە.

کەسێن کو ناخوازن زمانێ کوردی وەک زمانەکی سەربخوە بپەژرینن،ئا خافتنا هەر باژاری، هەتا یا هەر گوندی وەکی دەڤۆک، هەتا هن جاران ژی وەکی زاراڤا ب ناڤ دکن. چاوا کو د هەموو زمانان دە زاراڤائوو دەڤۆک هەنە، وسا د زمانێ کوردی دە ژی هەنە.ئە م ژ بیر نەکن کو ستانداردی د زمانێ نڤیسکی دە هەیە، لێ د زمانێ دەڤکی دە. بێیی موداخەلەئوو ستاتوویا سیاسی، زمانێ ستاندارد پێک نایێ.

ئەهمەدێ خانی (سەدسالا 17’ان)، د بەرهەما خوە یا ناڤدار مەمئوو زینێ دە^[20] زاراڤایێ کورمانجی ل سەر سێ دەڤۆکێن بنگەهین پارەڤە کریە.ئە م ڤێ پەیتئوو تەسپیتا وی ب مالکەکە ژ شاهەسەرا وی نیشان بدن:

“

بۆهتیئوو مەهمەدیئوو سلیڤی

حن لا’لئوو هنک ژ زێرئوو زیڤی. مرۆڤ دکارە ڤێ گۆتنائە همەدێ خانی ژ بۆ دەڤۆکێ کورمانجی وەکی بنگەه بگرە. بئا وایەکی گشتی لێکۆلینەر، دەڤۆکێن زاراڤایێن دن ژی وها رێز دکن:

کورمانجیا ناڤەراست (سۆرانی): سلێمانی، موکری، سنەیی. کرمانجکی (زازاکی): دەڤۆکا دێرسمێئوو دەڤۆکا سوێرەگێ.

”

کەمال فوات کو ل سەر زمانئوو وێژەیا کوردی خەباتێ وی هەنە، زمانێ کوردی ب دەڤۆکئوو زاراڤایان وسا ژ هەڤ جودا دکە.

کوردیا باکوور	کوردیا ناڤین (سۆرانی)	کوردیا باشوور	کوردیا گۆران - دملی
کوردێن خۆراسانێ شنگالی شکاکی بایەزیدی حەکاریئوو باهدینان بۆتانی سەرهەدی حەسەکی لجێ ورمییێ شێخانی	(موکریانی حەولێری (سۆرانی) خۆشناوی پشدەری سلێمانی گەرمیانی (کەرکووکی) وارماوایی جافی ئەردەلانی (سنەیی) گەررووسی	کرماشانی کەلهۆری خانەقینی کولیایی سنجاوی فەیلی لەکی بەیرەوەندی مەندال Iلام	دملی حەورامانی حەورامی-لوهۆنی حەورامی-تەختی حەورامی-ژاڤەرودی حەورامی-بێسارانی حەورامی-شایخانی حەورامی-حەلەبجەیی حەورامی-کەنوولەیی گۆرانی باجەلانی شەبەکی کاکێیی زەنگەنەیی گەهوارەیی

دابەشاندنا کوردی

جهێ زمانێ کوردی د دابەشاندنا زمانێن هندئوو ئە ورۆپی دە وها یە:

زمانێن هندئوو ئە ورۆپی
- زمانێن هندئوو ئی رانی
  - زمانێنئی رانی
    - زمانێنئی رانی یێن رۆژاڤا
      - زمانێنئی رانی یێن باکوور-رۆژاڤا
        زمانێ کوردیئوو یێنئی رانیا ناڤەندی ^{[چاڤکانی هەوجە یە]}
        زمانێ کوردی
        کورمانجی
        
        سۆرانی
        
        کرماشانی
        
        زازاکی-گۆرانی

ل گۆری ڤێ، زمانێ کوردی زمانەکی هندئوو ئە ورۆپی یە، دکەڤە ناڤ شاخێ زمانێنئی رانیئوو د ڤر دە ژی، ژ دەستەکا یرانیا باکورێ رۆژاڤا دهێت هەسابکرن. حەر وەکی تێ زانین، زمانناسان دئە نجاما لێکۆلینێن ل سەر زمانێن دنیایێ دە، ل گۆر نێزیکبوونئا ن دووربوونا زمانان ل سەرئە ساسێ رەهئوو رێچکئوو یێن گەلەکئا لیێن دنئە ڤ زمان ژ هەڤ ڤەقەتاندنە. ل گۆرەیی هن زمانان، هن زمانێن دن نێزی هەڤ دیتنەئوو ئە و د مالباتەکا زمانی دە هەسباندنە.

دەما مرۆڤ بالا خوە ددە زمانێن هندئوو ئە ورۆپی مرۆڤ راستی گەلەک پەیڤێن نێزی هەڤ تێ.ئە و رەوشا هانێ ژ بۆ هەموو زمانێ کو د هەمان مالباتئوو کۆمێ دە نە، وسانئە .

ل گۆری لێکۆلنەرێن بیانی

زمانێ کوردی د دیرۆکا نێزک دە ژئا لیێ لێکۆلینەرێن بیانی ڤە جودا-جودا هاتیە دابەشاندن. ل سەر ڤێ مژارێ مینۆرسکی وها دبێژە:

“

کوردی ژی وەکی فارسی یەک ژ زمانێن رۆژاڤایێئی رانێ یە. حەر وەکی ئاندرەاس، سالامانن، ئۆسکار مانن، مەللەت، لەنتئوو ت. تەدەسجۆ ژی گۆتیە، زمانێ رۆژاڤایێئی رانێ دبن دو بر، باکورئوو باشوور،ئە و هەر دو بر تەڤی هەڤ بوونە. دگەل ڤێ یەکێ ژی، د زمانێنئی رۆیین دە گەلەک تشتێن ژ هەڤ رە بیانی هەنە، کوردیئوو فارسی ژ گەلەکئا لیان ڤە خوەدیێن تایبەتیێن سەربخوە نە.ئا نگۆ زمانێ کوردی دکەڤە برێ باکورێ رۆژاڤایێ زمانێئی رانی.

”

د سالێن 1836-1837'ان دە گ. گڤرنل، د چەند نڤیسارێن خوە دە د بابەتا زمانێ کوردیئوو ئە تنۆگرافیا وی دە زمانێ کوردی وەک کوردیا خوارێئوو یا ژۆر ژ هەڤ جودا کریە. وی کوردیا ژۆرین وەک; موکری، حەکاری، شوکاکیئوو بایەزدی، کوردیا خوارێ ژی وەک; لوور، کرماشانی، لەکیئوو گۆرانی ژ هەڤ جودا کریە.

مەلە مەهموودێ بازیدی کو ژ بۆ کۆنسۆلۆسێ ئەرزرۆمێ رووسیایێ ئالەخساندەر ژابا د سالا 1858'ان دە، فەرهەنگا د ناڤەرۆکا وی دە زاراڤایا حەکاریئوو یا رەوەندی هەیە،ئا مادە کر. بازیدی د ناڤ ڤی ناملکەیائا مادە کربوو دە رێزکێن رێزمانئوو یائە ول ژی د کتێبێ دە ل گۆر جهێبوونا هەرێمئوو ئە شیرێن خوەدی زاراڤایێن جودا نڤیسیە.

پەتەر لەرجه، زمانێ کوردی وەک زازا، کورمانجی، کرماشانی، گۆرانیئوو لۆر کریە پێنج بەش.

ئەلی باننستەر سۆانە، د سالا 1913'ان دە د بەرهەما خوە دە زمانێ کوردی ب سێ زاراڤایان ژ هەڤ جودا دکە: کورمانجیا ژۆرین - کوردیا ژێرین - لووری، دملی، حەورامیئوو گۆرانی

حەروها، ئەلاەددین سەجادی د بەرهەما خوەیا "دەستوورئوو فەرهەنگا زمانێ کوردی،ئە رەبیئوو فارسی" دە ووسا دیار دکە:

نموونەیێن ژ زاراڤایێن کوردی
کوردیا باکور	کوردیا ناڤین	کوردیا ژێرین	لەکی	حەورامی	زازاکی
ئێڤار	ێوارە	یوارە	یوارە	وێرەگا	شان،ئێ رە
برا	برا	برا	برا	برا	برا
تو، تە	تو	تو	تو	تۆ	ت، تۆ
حەسن	اسن	اسن	اسن	اسن	اسن
ئەرد/زەمین	هەرد/زەمین/زەویئۆ رئە رز	زەü/زەمین	زەوی	؟	ەرد/هارد
ڤر	ێرە	یرە	یرە	یگە	یتا/ەوتا
حنگڤ	هەنگوین	هەسەł	؟	؟	هنگمێن
کورت	کورت	کوł	کول	کورت	کلم، کرر
لێڤ	لێو	لیو	لێو/لچ	لێو/لج	لەو
مەه	مانگ	ماň	مانگ	مانگە	اشمە، مەنگە
ناڤ	ناو	ناو	نۆم	نام	نامە
نا	نا	نە	نا	نا	نێ
نوو، نوه	نوێ، نێو، تازە	نوو/ تازە	؟	نەوە	نەوە
نەه	نۆ	نوو	نوو	نۆ	نەو/نۆو/نۆ
پارێز، بهشت	پەردێز/بەهەشت	بەهەیشت	؟	؟	بەهشت، جەنەت
سپیناخ	سپەناخ	سفەناج	؟	؟	یسپەناخ
ستێر	ەستێرە	ستارە/هەسارە	اسارە	هەسارە	ەستارە
کەچ، دۆت	-	دüەت	دت	-	کەینا/چێنا
دلۆپ	دلۆپ	تک	؟	دلۆپ	دالپا
رۆژ	رۆژ	řووژ	řووژ	رۆژ	رۆژ/رۆز/رۆج

بنێرە

چاڤکانی

^ https://www.academia.edu/10667133/The_Comparative_Study_of_English_and_Kurdish_Phonology
^ "کوردسهئا جادەمیئۆ ف لانگواگە |ئە نابلەس تهە کوردسه لانگواگە ن نەو". کوردسهئا جادەمیئۆ ف لانگواگە (بئی نگلیزیا بریتانی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.
^ "کاپاتıلان تڤ'لەرن یöنەتجلەر کارارı ناسıل دەğەرلەندریۆر؟". ببج نەوس تüرکچە (ب ترکی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.
^ "12 تڤ، 11 رادیۆ کانالı کاپاتıلدı". ووو.جومهوریەت.جۆم.تر (ب ترکی). 29ئی لۆن 2016. رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.
^ "موسائا نتەر ڤە İسمال بەشکچ'نن کوروجوسوئۆ لدوğو İستانبول کüرتئە نستتüسü دە کاپاتıلدı". ت24 (ب ترکی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.
^ ^ا ^ب ^ج مەهمەدئو زون، کüرتئە دەبیاتıنا گرش، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.38، 1992.
^ مووراد جوان، تüرکچەئا چıکلامالı کüرتچە دلبلگس (کورمانج لەهچەس)، وەشانێن ژینا نوو، چاپا یەکەمین، سوێد 1992
^ زیا گöکالپ، کüرتئا شرەتلەر حاککıندا سۆسیۆلۆژک تەتککلەر، سۆسیال یایıنلار، چاپا یەکەمین، ستەنبۆل 1992.
^ ئەمیر حەسەنپوور، ناتۆنالسمئا ند لانگواگە Iن کوردستان، مەللەن رەسەارجهئو نڤەرستی پرەسس، کانادا 1992.
^ ^ا ^ب ^ج ^د ^ە کۆڤارا فێرنامە هەژمار: 4
^ ئابدوسامەت یگت، شاهماران، رۆمان، وەشانێن حان
^ کۆڤارا فێرنامە، هەژمار: 4
^ پهلپ بالد، ئان نترۆدوجتۆن تۆ تهە Iندۆ-ئەورۆپەان لانگواگەس، سIئو پرەسس، رووپەلێ 13.، 1999.
^ برتاننجا - Iندۆ-Iرانان لانگواگەس^{[گرێدان دامی مریە]}
^ ئابدوسامەت یگت، دیرۆکا زمانێ کوردی، لێکۆلین، بەش: کەڤنەشۆپی،ئا قلئوو زمان، رووپەل: ژ 2ان هەتا 7ان چاڤکانی، مالپەرە پەنە-کورد
^ مارتن ڤان برونەسسەن، ئەڤلیا چەلەب’نن سەیاهاتنامە’سندە 16 ڤە 17. یüزیıللاردا کüردستان.
^ م.ڤ.برونەسسەن & ح.بۆەسجهۆتەن، ئەڤلیا چەلەب̇ن دیاربەکر: تهە رەلەڤانت سەجتۆنئۆ ف تهە سەیاهاتنامە، برللئا رجهڤە، 1988.
^ مەهمەدئو زون، کüرتئە دەبیاتıنا گرش، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.36، 1992.
^ مەهمەدئو زون،ئا سلı تۆهومجو، کüللەرندەن دۆğان دل ڤە رۆمان، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.298، 2005.
^ 11

گرێدانێن دەرڤە

ئۆنلنە فەرهەنگۆکا رووسی-کوردیئوو کوردی-رووسی ^{گرێدانائا رشیڤێ 2014-05-17 ل سەر وایباجک ماجهنە}
دیرۆکا زمانێ کوردی، ژ پەنا-کورد ^{گرێدانائا رشیڤێ 2013-06-23 ل سەر وایباجک ماجهنە} − ئابدوسامەت یگت
لا لانگوە کوردە ژئا لیا ئەنستیتویا کوردی یا پاریسێ (فر)
تهە کوردسهئا جادەمیئۆ ف لانگواگە
د کورمانجیێ دە سیستەما دەمان − ئیبراهیم سەیدۆئا یدۆگان
رێزمانێن کوردیئوو تەرمینۆلۆژیا وان یا زمانناسیێ − ئیبراهیم سەیدۆئا یدۆگان
Iدەنتفجاتۆن دەس تەمپس ڤەرباوخ دانس لەس گراممارەس کوردەس (فر)
سۆوتهەرن کوردسه پهۆنەتج ^{گرێدانائا رشیڤێ 2012-07-23 ل سەر وایباجک ماجهنە}
فەرهەنگ.ۆرگ − فەرهەنگ
فەرهەنگێ کوردی <-> ترکی ^{گرێدانائا رشیڤێ 2009-08-30 ل سەر وایباجک ماجهنە}
[کۆڤارا فێرنامە، هەژمار: 4]

[1] ttps://www.academia.edu/10667133/The_Comparative_Study_of_English_and_Kurdish_Phonology

[2] "کوردسهئا جادەمیئۆ ف لانگواگە |ئە نابلەس تهە کوردسه لانگواگە ن نەو". کوردسهئا جادەمیئۆ ف لانگواگە (بئی نگلیزیا بریتانی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.

[3] "کاپاتıلان تڤ'لەرن یöنەتجلەر کارارı ناسıل دەğەرلەندریۆر؟". ببج نەوس تüرکچە (ب ترکی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.

[4] "12 تڤ، 11 رادیۆ کانالı کاپاتıلدı". ووو.جومهوریەت.جۆم.تر (ب ترکی). 29ئی لۆن 2016. رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.

[5] "موسائا نتەر ڤە İسمال بەشکچ'نن کوروجوسوئۆ لدوğو İستانبول کüرتئە نستتüسü دە کاپاتıلدı". ت24 (ب ترکی). رۆژا گهشتنێ 19 تەباخ 2023.

[Mehmed_Uzun_1992-6] ا ^ب ^ج مەهمەدئو زون، کüرتئە دەبیاتıنا گرش، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.38، 1992.

[Mûrad_Ciwan_1992-7] مووراد جوان، تüرکچەئا چıکلامالı کüرتچە دلبلگس (کورمانج لەهچەس)، وەشانێن ژینا نوو، چاپا یەکەمین، سوێد 1992

[Ziya_Gökalp_1992-8] زیا گöکالپ، کüرتئا شرەتلەر حاککıندا سۆسیۆلۆژک تەتککلەر، سۆسیال یایıنلار، چاپا یەکەمین، ستەنبۆل 1992.

[Emîr_Hesenpûr_1992-9] ئەمیر حەسەنپوور، ناتۆنالسمئا ند لانگواگە Iن کوردستان، مەللەن رەسەارجهئو نڤەرستی پرەسس، کانادا 1992.

[:0-10] ا ^ب ^ج ^د ^ە کۆڤارا فێرنامە هەژمار: 4

[11] ئابدوسامەت یگت، شاهماران، رۆمان، وەشانێن حان

[12] کۆڤارا فێرنامە، هەژمار: 4

[13] پهلپ بالد، ئان نترۆدوجتۆن تۆ تهە Iندۆ-ئەورۆپەان لانگواگەس، سIئو پرەسس، رووپەلێ 13.، 1999.

[14] برتاننجا - Iندۆ-Iرانان لانگواگەس^{[گرێدان دامی مریە]}

[15] ئابدوسامەت یگت، دیرۆکا زمانێ کوردی، لێکۆلین، بەش: کەڤنەشۆپی،ئا قلئوو زمان، رووپەل: ژ 2ان هەتا 7ان چاڤکانی، مالپەرە پەنە-کورد

[16] مارتن ڤان برونەسسەن، ئەڤلیا چەلەب’نن سەیاهاتنامە’سندە 16 ڤە 17. یüزیıللاردا کüردستان.

[17] م.ڤ.برونەسسەن & ح.بۆەسجهۆتەن، ئەڤلیا چەلەب̇ن دیاربەکر: تهە رەلەڤانت سەجتۆنئۆ ف تهە سەیاهاتنامە، برللئا رجهڤە، 1988.

[18] مەهمەدئو زون، کüرتئە دەبیاتıنا گرش، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.36، 1992.

[19] مەهمەدئو زون،ئا سلı تۆهومجو، کüللەرندەن دۆğان دل ڤە رۆمان، Iتهاک پوبلسهنگ، ر.298، 2005.

[20] 11

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

ن گ ب زاراڤایێن زمانێ کوردی
ئالفابەیان رێزمان وێژە
زمانان	کورمانجی لەکی سۆرانی کوردیا باشوور گۆرانی زازاکی