سومەر

نەخشەیا باژارێن سومەرێئوو ئاککاد، ل مەزۆپۆتامیایێ

نەخشەیا سومەرێ، دەولەتا سومەریان د ناڤبەرا رووبارێن فراتئوو دجلەیێ دە (بئی نگلزی یە).

رۆلیەفا سومەری یا کەیئو ر-نانسهە یێ لاگاشێ (2550-2500 ب.ز.) ل شوونوارێ تەللۆیێ هاتیە دیتن (انها ل موزەیا لۆوڤرەیا پاریسێ یە)

گرێ پەرەستگەها سومەری یا نپورێ (یرۆ نافور، ل باشوورێ ئیراقێ یە). دبێژن کو جهێ هەموو خوەدانێن سومەریان بوو.

سومەر دەولەتەکە دیرۆکی یا مەزۆپۆتامیایا باشوورئە . ل گۆری دیرۆکناسان، سومەر، کەڤنترین شارستانیا جیهانێ یە. شارستانیا سومەریان یا پێشی تێ دیتن. ل وەلاتێ سومەران جارێ یەکێ بوویەرێن جڤاکی وەک باژار، خولامتی، چینێن جڤاکی، شەرئوو هەر وەکی دن پێک هاتن. ب تایبەتی جڤاکا چینان ل سومەرێ پێک هات.

دیرۆک

جهێ دەرکەتنا سومەران نایێ زانین. نێزیکا 5000 سال بەری زایینێ ل باشوورێ مەزۆپۆتامیایێ د ناڤ چەمێن دجلەئوو فەرات ل باشوورێ Iراقێئی رۆ دە دیرۆکا سومەریان دەست پێ دکە. د ڤێ هەرێمێ دە سومەری شارستانیەکە پر پێشکەتیئا ڤا کربوون. د هەزارسالا شەشەمین بەری زایینێ باژارێن خوە دامەزراندن. ناڤێن چەند باژاران ئەریدو، ئور، کوردا، نپپور، ئورووکئوو لارسا بوون. سالا 2370 بز، سومەر هات داگرکرن ژئا لیێ ملەتێن سامی ڤە ب سەرۆکتیا سارگۆنێ مەزن (اکادی). سالا 2000 بز دەولەتا سومەریان هات رووخاندن ب دەستێ ئامۆریان (سامی).

نڤیسئوو زمان

 گۆتارا بنگەهین: زمانێ سومەری

سومەری چێکەرێن یەکەمین تیپێن نڤیساندنێ د دیرۆکا مرۆڤاتیێ دەنە کو ب تیپێن میخی تێن ناسکرن. تیپێن سومەریان یێن میخی بنگەها کۆمونیکاسیۆنێ (راگهاندن) ل سەران سەرا رۆژهلاتا ناڤین سەردرێژیە یا 2000 سال بوون.

میتۆلۆژیئوو دین

د میتۆلۆژیا سومەران دە خوەداوەندئوو خوەدەیێن گرینگ ئیناننا، نینهورساگ، ئەن، ئەنلیل،ئوو ئەنکی نە. گلگامەش کەیەکی سومەران بوو.

سومەر ژ میتۆلۆژیێ دوبوهورنا هزرەئۆ لی.ئە و د خوە دە هزرەئۆ لی ب پێشدخن. د پەرەستگەهان دە هزر ب پێشدکەڤە. حزر دبەئوو ب پێشدکەڤە. پەرەستگەهێن وان ژ بەر کو وان زێدە دئا ڤاکرنا وان دەئا ڤ ب کارئا نی ژ دێلا کەڤر،ئێ دی ژ بەرئێ ریشئوو تالانکرنێن ل سەر وان تا دەمە مە نە مانە. ناڤێن پەرەستگەهێن وان وەک زگگورات تێن بناڤکرن.

فەلسەفە

فەلسەفە هیمێ وێ د دەمە وان دە تێئا ڤێتن. وان هزرەئۆ لێ ب پێشخستئوو ب پارگال کرن. داگاریێنئۆ لیئوو یێن دن یێن د ژیانێ دە ب هزرئا نینا سەر زمان. ب هزر فۆرمولکرن وان ب پێشخست. ل سەر وان فۆرمولکرنێن خوە رە هزرە دادیئوو ئۆ لی ب پێش خستن. فۆرمولێن خوە ل سەر کێڤارباران ناقش ژ کرن. ب ڤێ یەکێ رە شارستانیا وا پێشکەت. فەلسەفە، ژ خوە، د پێڤاژۆیێن پێشکەتنا هزر دە یا دەمە شارستانیێ یا. ب ڤێ یەکێ رە مرۆڤ کارێ کفش بکەئوو بێژە کوئە و خوەدیێ فەلسەفەیەکە پر مازنن. دەمە شارستانیێ، دەمەکە د هزرە دە دەمە فەلسەفێ یا. د هزر دە دەمە فەلسەفێ ژ، دەمە شارستانیێ یا.

زانستی

دەمە کو بجه بوون زانبوون کو سێنیکانئوو چۆملەکان چێکن. ل مەزۆپۆتامیا خوەرە ل بەر دجلێئوو فراتێ دەولەتێن وەکەئو رووک، لاگاش،ئە ریدو،ئو رئوو کیش هاتنا دامازراندن. تەکنۆلۆژیەکە پر پێشکەت ب کار دانین. ل جهێ کو لێ ب جه بوون، لێ پەرگالەکەئا ڤکرنێئا ڤاکرنئوو رێ بەندئوو بەنداڤێن وێ چێکرن. جهێن باڤ زوواکرن. جۆتیار ب پێشخستن. تەکەلەک کفش کرنئوو د جۆتیاریێ دە گائوو ساوالێن ولۆ بکارئا نین. "سەکساژمال"ە کو خوە دپاهاند هژمارار 60 پەرگالا وێ کفشکرن.ئە ڤ پەرگالا هژمارتنێ کو ناڤێ وێ "سۆس" بووئوو ناڤێ بریمە هژمارا 60 بوو کفشکرنئوو د هژمارتنا دەمئوو مەکانێ دە بکارئا نین. حەیڤ 30 رۆژ هژمارتن. سال 365 هژمارتن. شەڤئوو رۆژ ل 12ان بەش کرن. سال ب 12 هەیڤان هژمارتن. حەیڤئوو رۆژ، گرتنا وان هژمارتن.

سومەریان هیمێ ماتەماتیکێئوو گەۆماتریێئا ڤێتن. چار جین دیتن.ئا قارێ جەرگێ هژمارتن. راستەکا چاڤیئوو هنگاڤتنئا مەدە کرن. سومەریان ستێرناسی ژی پێشخستن. برج ژ جارا پێشی وان کفش کرئوو تا رۆژەمە هاتیا. رۆژمێر کفشکرنئوو راست بکارانین. حەیڤ 30ئوو سال ژ 365 هژمارتن. سەاتە رۆژێ ژ کفش کرن. جارا پێش رۆژمێرە کو هەیڤ سالێ وان دیتئوو بکارانی .

ماتەماتیک

سومەریان هیمێ ماتەماتیکێئوو ئا سترۆنۆمیێئا ڤێتن. چار جین دیتن.ئا قارێ جەرگێ هژمارتن. راستەکا چاڤیئوو هنگاڤتنئا مەدە کرنئوو ب کارئا نین.

ستێرناسی

ستێرناسی ب پێشخستن. برج وان دیتنئوو بکارانین.ئە و بکارانینا برجان تا رۆژەمە تێ بکارانین. حەیڤ 30ئوو سال 365 هژمارتن. سەاتە رۆژێ وان کفش کر. جارا پێشی وان رۆژمێرە ب هەیڤئوو سال وان دیتئوو بکارئا نی.

ئاوایێ جڤاکێ

ئاوایێ جڤاکێ ژ باژار-دەولەتان پێک دهاتئوو دۆرە وان ژ ب سوران رە دۆرپێچکری بوو. ل باژێر، ل جهەکی کو بلند پاراستگاه دهاتائا ڤاکرن.ڤئە یەکێ ژئا وایەکی جڤاکناسیا وان دافراند.

د سەری دەئا وایێ جڤاکا وان ل سەر هیمێ دایکتیێئا ڤا بوو. کارێ هەڤبەش ب وان رە پر ل پێش بووئوو پێشکەتی بوو. پشترە هن ب هن کۆمێن چنی دەرکەتن. کۆما راهبان، کۆمێن سەردەست یێن لەشکەرئوو کۆلان دەرکەتە هۆلە. ڤێ یەکێ د دەولەتە وان دە هیایەرشیەکە دامزراند.د 3000ئوو 2500 وان دەئە و کۆمێن چنی یێن سەردەست وەکە رێڤەبەران د دەمەکە دە بوونە کۆمێن کو خوەدیێ هەبوونەکەئۆ لداری ژ بوونئوو دەرکەتنە هۆلە. کەیئوو راهپ د دەولەتێ دە کارێئۆ لیئوو رێزانی دمەشاند. حەبوونە خووودە د وێ دەمێ دە هاتا برەسەرکرنئوو هەبوونە نەمر هاتا تێگهشتن.

خوەدانێن سومەریان ل گۆری دەستانا گلگامەش

د دەستانا دەمە سومەریا یا گلگامەش دە هن خوەدانئە ڤ ن :

• ئانو یا،ئا نو خوەدایێ اسمانان: د سەری دە خوەدانێ هەری مازنئوو سەر بوو. پشترە خوە ژئەنلیل رە هشت.
• ئەنلیل: خوەدانێ هەوا بوو. باڤێ خوەدانان بوو. پارەستگاها وی ل ئەکور نیپپورێ بوو.
• ئەنکی: خوەدانێ زانینێ بوو.
• نیمماه نینهورساگ: خاتونا پیرۆز بوو. دێ، خوەدان بوو.
• ناننا (سین): خوەدانێ هەیڤێ بوو.
• ئوتو (شاماش: خوەدانێ رۆژێ بوو. کورێ خوەدانێ هەیڤە ناننا بوو.
• ئەجەم: بانو، خوەدانا سەردەستا بوو.
• ئیناننا (ئیشتار): خوەدانائە ڤینئوو بەرەکەتێ بوو.

داد

د دیرۆکێ دە جارا پێشی دادیا نڤیسی ژئا لیێ سومەریان ڤە هاتا چێکرن. ب ڤێ خۆسلەتە خوە سومەری دبنە دەولەتە پێشی یا دادێ. ژ بۆ پاراستنا دەستهاتداریئوو سەروەریێ خالێن دادێ هاتنا کفشکرن. کەیێ لاگاشێئو روقاگینا زاگۆنێن وی یێن پێشی نڤیسی خوە د سپارتنا "سەرەئوو بەردێلێ". ل سەر پێشکەتنە هزرە دادێ ل کوردستانێ ڤان پێشکەتنان دکە هیمێ خوە دە.

وێژە

بەرهەمێن وان یێن وێژەیی یێن هەری هەری گرینگ دەستانا گلگامێش ،ئەفسانا داهێننئوو ئە فسانا توفانێ یا. سومەریان ژ وەلاتێ خوە رە کئەنگیرئوو زمانێ کو داخفتن ژ ژێ رە دگۆتنئە مئەگیرئوو ژ خوە رە ژ سئاگ-گIگئا دگۆتن .

باندۆر

باندۆرا وێ شارستانیێ ل سەر هەمووئا لیێن ژیانا رۆژاڤایێ ئاسیا یێنئۆ لی، جڤاکی، زانستی، چاندی، کولتووریئوو جۆتیاری هەبوو. ل گۆر سومەرناسێ ساموەل نۆاه کرامەر، "دیرۆک د سومەرێ دە دەست پێ دکە.

مژارێن تێکلدار

• زمانێ سومەری
• دیرۆکا سومەران
• سومەرناسی
• مەزۆپۆتامیا

گرێدانێن دەرڤە

• http://kovarabir.com/xelil-birini-zimane-sumeriyan-u-kurmanci-1-2/