سەردەما کەڤنارە

سەردەما کەڤنارەئا ن سەردەمائا نتیکئا ن ئانتیک (ژ لاتینی ئانتقووس) سەردەمەکە دیرۆکناسێنئە ورۆپایێ ژ بۆ دۆر دەریایا ناڤین سالخ دا یە.ئە و ژ سەدسالا 8ان ب.ز. دە دەست پێ دکەئوو هەتا سەدسالا 6ان پ.ز. داژۆ. د دەما ئانتیکێ دە ب گەلەمپەری حەلەنئوو ئیمپەراتۆریا رۆمێ سەروەریئا ژۆتی بوو.

یەونانا کەڤنارە

گۆتارا بنگەهین: یەونانستانا کەڤنارە

دەمائا نتیک، وەکە دەمەکێ بەری زاینێ کو د ناڤبەرا سەدسالە 7انئوو هەتا سەدسالە 4انئا بەری زاینێ یە.ئە ڤ دەم، وەکە دەمەکا کو تێ دە فەلسەفەیا، ماتەماتیک، چاندئوو هود پێشکەتییا. گۆتنا دەمۆکراسیێ ژی، کو ل سەر کۆکا "دەمۆس"ئوو "کریتۆس"ئا ڤا یا، ژ وێ دەمێ یا.ئە ڤ دەم، د ڤێ دەمێ دە، زانیارئوو فلۆسۆفێن وەکە تالێس، دەمۆکریتۆس، حاراکلیتۆس، ئاریستۆتەلێس، سۆکراتێس، پلاتۆنئوو هود کو دەرکەتنا نا. چینیکرنا تێگهشتنێئوو ئا وایێن وێئوو لێکۆلینێن وەکەئێ ن ل سەر ´اتۆم´ێئوو هود، دەستپێکا وان ژ ڤێ دەمێ تێ دایین دەست پێ کرن.

ئەڤ دەم، ل بەر باهرە رەش ل گرەکێ دەست پێ دکە. ب وێ رە ژی، د سادسالێن 5´منئوو 4´من دە ژی، رۆما دەردکەڤە ل پێش. ل رۆما، بەری زاینێ ژ سادسالە 5´منئوو هود دە پێشکەتنا وێ دەست پێ دکە. دەما رۆمائا پێشی، وەکە دەمەکا "کۆمار"ی تێ دیتنئوو شیرۆڤە کرن. پشترە، پشتی دەما هەلەنستیکێ، وێ ژ کۆماریتییێ ب بەرئی مپاراتۆرتیێ ڤە هەرێ. شەرێ رۆمائێ ب کارتەجە رەئوو هەرێمێن دنئێ ن دونیێ وێ بکە کو رۆما مازن ببە. ل کارتەجە، حانیبال، وەکەئی مپەراتۆرێ مازن کو هەرێمەئا فریکا پررانییا وێ کربوو بن دەستێ خوە دە. پشترە ژی، گەلەک بەشێن کوئی رۆ وەکە بەشێن رۆمائوو سپانیا تێ دیتن ژی، د وێ دەمێ دەئێ نئا فریکیئوو ب کارتەجە ڤە گرێدایی بوون.

ئانتیک ب دەولەتێن حەلەنی رە دەستپێ دکەئوو ب هلواشینا ئیمپەراتۆریا رۆمێ یا رۆژهلاتئا د 476ان رە خەلاس دبە. یەونانان د سەدسالا 8'ان دە دەست ب کۆلۆنی کرنا دەولەتێن دۆر خوە کرئوو پێ رە ژی هەتا ئاناتۆلی دۆر دەریایا ناڤین کر. ئیسکەندەرێ مەزن خاکێن هەتا هوندرا ئاسیایێ داگر کرنئوو ژ پێ رە ژیئی مپەراتۆریا رۆمێ دۆر دەریایا ناڤین سەروەریئا ژۆتی بوو.

یەونانا کەڤنارە هەتا خرستیانی دەر تێ یە. گۆری دیرۆکناسان وێ باندۆرەکە مەزن ل سەرئی مپەراتۆریا رۆمێئوو شارمەندیێئە ورۆپایێ کری یە.

یەونانا کەڤنارە بئە ردنیگاری ژ بۆ خاکێن ل سەر یەونانی دهاتئا خافتن تێ بکارانین: نیڤگراڤا یەونانێ، کیپرۆس، گراڤێن ئەگەیی، ئاناتۆلیا (ئییۆنیا)، سیسیلیائوو باشوورێ ئیتالیا بوو. د وێ دەمێ دە دەمەکە یەونانان هەتا نیڤگراڤائی بەریئوو مسر یەونانان بەلاڤ بوو بوون. د دۆرا 700 ب.ز. حۆمەر ئیلیادئوو ئۆدیسەیا نڤساندی بوون. د سەدسالا 8ان لەیزێنئۆ لیمپیادێ دهات ساز کرن.

دەما حەلەنی ب مرنائی سکەندەرێ مەزن رە دەست پێ دکەئوو ب داگر کرنا یەونانستانا ژئا لیێئی مپەراتۆریا رۆمێ د 146 ب.ز. رە خەلاس دبە.

دەما حەلەنیستیکی

گۆتارا بنگەهین: سەردەما هەلەنیستیک

سەدسالە سێیەمنئا بەری زاینێ ژی وەکە دەمەکا "هەلەنیستکی" تێ دیتنئوو شیرۆڤە کرن. فەلسەفە ب مەنتقئوو هود، د ڤێ دەمێ دە بدەست پێشکەتنا خوە کریا.ئی سکەندەرێ مەکەدۆنی بخوە ژی، وەکە ´زارۆیێ ڤێ دەما هەلەنیستک´ تێ دیتن.ئە ڤ دەم، وەکە دەمەکا کو هن ب هن باندۆرا گرەکێ ل هەر هەرێمێن وێ کێم دبێیا. د ڤێ دەمێ دە، هن ب هن هەرێمێن گرێکێ دکەڤە بن دەستێئی مپاراتۆریا رۆما دە. ل هەرێمێ رۆما پێش دکەڤە. کەیانیێن سەلەڤکۆف، پۆنتۆسئوو هود،ئێ ن کو د ڤێ دەمێ دە پێش دکەڤن ن.ئی سکەندەرێ مەکەدۆنی، وەکە زارۆیێ چاندا گرەکی، دخوەزێ کو سەردەستییا وێ بدە دۆماندن. لێئە و، ب سەرنەکەڤە. ل بەر پێشکەتنا رۆمائوو هێرێمێن دن پێشنەکەڤە. لێ رۆما ژی، ب چاندا وێ پێش دکەڤە. باندوورا بەرهەمێن دەما گرەکێ، د دەمێن پشترەئێ زێدە ببە.

گۆتنا "هەلەنستک"

گۆتنا هەلەنستک، دیرۆکناسێئا لمان ژۆهانن درۆیسەنئا ڤێتیا ل هۆلێ. ژ ناڤێ هەلەنئێ هەلەن هاتییا دەرهانین.

رۆما کەڤنارە

گۆتارا بنگەهین: رۆمایا کەڤن

رۆما کەڤنارە دەولەتا کو ل ئانتیکێ د سەدسالا 9'ان دا ل باژارێ رۆمێ (رۆمایێ) دەرکەتی بوو. د دەما ژیاندار بوو وێ مۆنارشی، ۆلیگارشی، کۆمارئوو یمپەراتۆری دیتن. وێ د وان 20 سەدسالان سەروەریئا ژۆتی دە دۆر دەریایا ناڤین گەلەک باندۆری بوو.ئی مپەراتۆری د سەدسالا 5'ان دە پێشن بوو دو پارانئوو ژ پێ رە ژی یا رۆژاڤا هلواشیائوو یا رۆژهلات ژی وەک بیزانس سەروەریئا ژۆت. ب گەلەمپەری ڤا بوویەرا وەک داویا سەردەما کەڤنارەئوو دەستپێکا سەردەما ناڤین تێ پەژراندن.