Халықаралық тілдер
Халықаралық тiлдер — халықаралық қарым-қатынас үшін арнайы жасалған жоспарлы тілдер.
Мұндай бейтарап тіл ұлттық тілдерге қарағанда қарым-қатынасқа жеңіл болады және этникалық белгілеріне қарамай ұлтаралық күмәнды сейілтеді деп сенеді. Халықаралық ұйымдарда, конференцияларда қолданғанда ол аудармаға жұмсалатын қыруар қаржыны үнемдейді. Барлығы 1000 аса халықаралық тілдер жобалары ұсынылды. Жоспарлы тілдер теориясын XVII ғасырдың өзінде Р. Декарт, Я. А. Коменский, Г. В. Лейбниц және өзгелері жасады. Бастапқыда мұндай тілдерді жасау мақсаты тіл егер қатаң логикалық принциптерге сүйенетін болса ("философиялық тілдер"), адам ойлау жүйесін жетілдіруге бағытталады деген пікір қалыптасты, алайда, XIX ғ. қарай мұндай талпыныстардан түк шықпады. Халықаралық тілдер не a priori (лексикасы мен грамматикасы толықтай жоба авторымен жасалды) принципіне, не а posteriori (лексикасы мен грамматикалық принциптері осы күнгі ұлттық тілдерден алынды).
Апостериорлық тілдер, өз кезегінде, натуралистік болып келеді (түпнұсқа-тілдердің ережелерін бұлжытпай орындайды, мысалы, Оксидентал мен Интерлингвадағыдай) немесе автономды (өзіндік ішкі ережелеріне ғана бағынады, мысалы, Эсперанто немесе Идо). Алайда бұл халықаралық тілдер жобасының ешқайсысы да XIX ғ. соңына дейін байланыс құралына айнала алған жоқ. 1880 ж. неміс католик діндары И.М. Шлейер волапюк тілінің жобасын жариялады (volapük - ағылш. world speak - әлемдік тіл), ол аса танымал болып, әлемнің бірнеше елдерінен қолдау тапты. Бірақ тіл аралас априорлық- апостериорлық негізде құрылғандықтан, үйренуге өте қиын түсті, сондықтан 20 жылдан кейін волапюктік қозғалыстар толығымен құрыды. Бұдан кейін халықаралық тілдердің апостериорлық тұрдегі жобалары ұсынылды, олардың ішінен бірнешеуі жүзеге асырылып, байқалды: Эсперанто (esperanto, 1887, Л. М. Заменгоф), Идиом неутраль (Idiom neutral, 1893, В. Розенбергер), Латино сине флексионе (Latino-sine-flexione, реформаланған латын, 1903, С. Реапо), Идо (Ido, реформаланған эсперанто, 1907-1908, L. de Beaufront және т.б.), Оксиденталь (Occidental, 1922, Е. von Wahl), Интерлингва (Interlingua, 1951, A. Gode). Бұл тілдерден тек Эсперанто, Идо және Интерлингуа бірнеше ұрпақ бойына жалғасып келеді, соңғы екеуі - өте шектеулі қауымдастықтарда (шамамен 1000 адам), ал Интерлингуа көбіне ауызекі сөйлесу тілі емес, жазба тілі ретінде басым түсуде. Тәжірибе көрсеткеніндей, байланыс құралы ретінде тек апостериорлық автономды жоспарлы халықаралық тіл ғана өмір сүре алады. Эсперанто құрылымының лингвистикалық ерекшеліктерінің, мақсатты мәдени дамуының және ол тілде сөйлейтін қауымдастықтың идеялық ұйымшылығының арқасында (бірнеше миллион тіл үйренгендер мен әлемнің әр елінде миллионға жуық белсенді қолданатындар) дамыған тіл деңгейіне көтеріліп, ғаламдық ауқымда қолданылуға әзір.
Халықаралық тілдің белгілері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықаралық деп саналатын тілдердің келесі ерекшеліктері бар:
- көптеген адамдар бұл тілді өздерінің ана тілі деп санайды;
- бұл тіл ана тілі болып табылмайтындардың арасында оны шет тілі немесе екінші тілі ретінде білетін адамдар көп;
- бұл тіл көптеген елдерде, бірнеше құрлықтарда және әртүрлі мәдени ортада сөйлейді;
- көптеген елдерде бұл тіл мектепте шет тілі ретінде оқытылады;
- бұл тілді халықаралық ұйымдар, халықаралық конференциялар мен ірі халықаралық фирмаларда ресми тіл ретінде қолданады.
Халықаралық тілдердің тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Вэньянь ұзақ уақыт бойы Шығыс Азияда халықаралық тіл болды. Үндістанда бұл позицияны санскрит иеленді. Таяу Шығыста аккад тілі және оның орнына арамей тілі халықаралық тілдер болды. Ежелгі дәуірде ежелгі грек тілі халықаралық тіл мәртебесін алды. Содан кейін мың жылдан астам уақыт ішінде алдымен Жерорта теңізінде, содан кейін католиктік Еуропада латын тілі адам өмірінің барлық саласында халықаралық қатынас үшін қолданылатын ең маңызды халықаралық тіл болды. Онда келіссөздер жүргізілді, сауда мәмілелері жасалды, ғылыми еңбектер жазылды. Таяу Шығыста арамей тілінің орнын араб тілі басты. Орталық және Батыс Азияда, сондай-ақ Үндістанның солтүстігінде араб пен санскрит бірнеше ғасырлар бойы парсы тілінен ығыстырылды.
XVI—XVII ғасырларда испан тілі халықаралық тіл ретінде қолданылды. XVIII ғасырдың басында француз тілі Еуропадағы халықаралық қарым-қатынастың маңызды тіліне айналды. XIX ғасырда неміс тілі де сол кездегі неміс ғалымдарының жоғары жетістіктерінің арқасында үлкен маңызға ие болды. Сонымен қатар, әлемнің әр түкпіріне шашыраған осы елдердің колонияларының арқасында халықаралық тіл ретінде ағылшын және испан тілдерінің дамуы болды. XX ғасырдың аяғында ағылшын тілі өзін ең маңызды халықаралық тіл ретінде танытты. Социалистік лагерь елдерінде орыс тілі социалистік жүйенің барлық елдерінің мектептерінде оқылатын ең маңызды халықаралық тілге айналды.
Әлемдік маңызы бар тілдер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бірнеше елде екінші тіл ретінде сөйлеушілер саны көп ірі тілдердің тізімі:
| Дәрежесі | Тіл | Ана тілі[1] | Екінші тіл | Сөйлеушілердің жалпы саны[2] | Елдер[1] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Қытай тілі | 1,311 миллиард; мандарин — 918 миллион | мандаринше — 20 миллион[3] | 1,3 миллиардқа жуық; мандарин — 1,12 миллиард[4] | 39 |
| 2 | Ағылшын тілі | 379 миллион | 505 миллион[5] | 1,13 миллиард[4] | 137 |
| 3 | Испан тілі | 460 миллион | 90 миллионға дейін[6] | 534 миллион[4] шамамен 577 миллион[7] |
31 |
| 4 | Француз тілі | 77 миллион | 87 миллион[8] 132 миллион[9] |
280 миллион[4] шамамен 300 миллион[9] |
54 |
| 5 | Араб тілі | 319 миллион | 21 миллион[3] | 274 миллион[4] | 59 |
| 6 | Орыс тілі | 154 миллион | 125 миллион[3] | 258 миллион[4] | 19 |
| 7 | Португал тілі | 221 миллион | 28 миллион[3] | 234 миллион[4] | 15 |
| 8 | Неміс тілі | 76,1 миллион | 27 миллион[10] | 132 миллион[4] | 28 |
Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми тілдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Араб, ағылшын, испан, қытай, орыс және француз тілдері БҰҰ-ның ресми тілдері болып табылады.
Халықаралық тілдердің таралу картасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Карталарда әрбір халықаралық тілдің таралуы көрсетілген.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b Summary by language size (ағыл.). SIL International. Тексерілді, 28 ақпан 2019.
- ↑ Сөйлеушілердің жалпы саны шамамен алынған; ол, әдетте, жолдағы бірінші және екінші санның қосындысы емес, бірақ көрсетілген дереккөзден алынған
- ↑ a b c d 1997 жылға: Languages of the World Мұрағатталған 14 шілденің 2017 жылы. (ағыл.)
- ↑ a b c d e f g h What are the top 200 most spoken languages? (ағыл.). SIL International. Тексерілді, 23 қараша 2019.
- ↑ English — Ethnologue
- ↑ Spanish — Ethnologue
- ↑ шет тілі ретінде меңгеретін адамдармен бірге: El español será la segunda lengua de comunicación internacional (исп.)
- ↑ French — Ethnologue
- ↑ a b шет тілі ретінде оқитындармен бірге: La francophonie — La Francophonie en chiffres (ағыл.)
- ↑ German, Standard — Ethnologue
 | Бұл мақалада еш сурет жоқ.
Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
- ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3