Осман империясының әкімшілік бөлінісі
Осман империясының әкімшілік бөлінісі азаматтық атқарушы атқарымдары бар әскери басқаруға негізделген. Бұл жүйеден тыс вассалдық қатынастар болды.
Империя тарихында әкімшілік құрылым мен басқарманың екі дәуірі бар: біріншісі — Османлы мемлекетінің құрылуымен пайда болған бастапқы ұйымдастыру, екіншісі — кең көлемді әкімшілік реформалар мен 1864 жылы үкіметтің еуропалануынан кейін.
Бастапқы ұйымдастыру
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Османлы империясы кеңею кезінде көптеген түркі мемлекеттерді — бейліктерді басып алды.
Бейліктердің негізінде жас империяның әкімшілік жүйесінің құрылысы басталды. Империя бейліктерге бөлінді; әрбір бейлікте бей билік жүргізді, олар өз кезегінде түрік сұлтанының вассалы болды.
Сонымен қатар, империяда сұлтан ұлдарына сеніп тапсырылған санжақтар, жерлер болды. Бірақ санджақтарды тікелей басқаруды сұлтанның ұлдары емес, әкімдер жүргізді, олар «санжақ» («сұлтаннан» дегенді білдіреді) арнайы стандартқа ие болды.
Империя Еуропаға кеңейіп, әкімшіліктің қосымша, аралық деңгейлерін талап етті. Сұлтан I Мұрат (1359-1389) кезінде бейлербей немесе генерал-губернатор империяның еуропалық бөлігі Румелияны басқару үшін тағайындалды. Көп ұзамай бейлербей де сол кезде түрік сұлтанының тікелей бақылауында болған Амасияның төңірегін қоспағанда, Анадолы үшін де құрылды.
Бірінші ретті әкімшілік бөліністер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1299-1609 жылғы уәлаяттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XIV ғасырдың ортасынан XVI ғасырдың соңына дейін Қараманға бір ғана бейлербей орнатылды.
1609 жылға дейін жоғалып кеткен уәлаяттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Абхазия (Abhaz) (1578-?) (Сохумқала (Sohumkale) немесе Гурзистан (Грузия; Gurcistan) деп те аталады және оған Мигрелия мен Имеретия кіреді; номиналды бақылауда).
- Ахишка (шам. 1603-?)
- Валахия (тек 1595 ғана)
- Гори (1588—1600) (мүмкін, 1586 жылдан кейін Тифлис уәлаятымен алмастырылды)
- Гәнжа (Gence) (1588—1604)
- Демирқапы (1578—1607) (Дағыстан (Dağıstan) деп те аталды)
- Туманис (Tumanis) (1584-?) (мүмкін, 1586 жылдан кейін Тифлис уәлаятымен алмастырылды)
- Жанық (Yanık) (1594—1598)
- Забид (1567—1569) (Йеменмен біріктірілді)
- Кахети (шам. 1578—1605)
- Лазистан (шам. 1574-?)
- Лори (шам. 1584-?) (мүмкін, 1586 жылдан кейін Тифлис уәлаятымен алмастырылды)
- Молдавия (тек 1595-1596 ғана; кейінірек Молдавия — империяның автономды ұлысы)
- Нахшыван (шам. 1603, заменён Ереванским вилаятом)
- Сана (San’a) (1567—1569) (Йеменнің құрамына қосылды)
- Сөгөт (шам. 1596)
- Тебриз (Tebriz) (1585—1603)
- Тифлис (Tiflis) (1578—1607)
- Ширван (Şirvan) (1578—1605)
1609 жылғы уәлаяттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XVI ғасырда І Сәлім мен I Сүлеймен сұлтандардың жаулап алуы әкімшілік бірліктердің санын көбейтуді талап етті. XVI ғасырдың соңына қарай уәлаяттар саны 42-ге жетті.
| Уәлаяттың атауы | Османлы және қазіргі түрік тіліндегі түпнұсқа атауы | Құрылған жылы | Алып жатқан жері | Ескертпе |
|---|---|---|---|---|
| Һабеш | Habeş | шам. 1554 | Сауд Арабиясы, Судан, Эритрея, Сомали | Уәлаят Қызыл теңізді түгел қамтыды. «Мекке мен Медина» деп те аталды. |
| Адана | آضنه Ażana (Adana) | шам. 1608 | Түркия | |
| Һалеб | حلب Ḥaleb (Halep) | шам. 1516—1521 | Сирия, Түркия | |
| Алжир | جزاير غرب Cezâyîr-i Ġarb (Cezayir Garp) | 1519 | Алжир | |
| Анатолы | Anadolu | шам. 1365 | Түркия | |
| Ракка | Rakka | шам. 1500-х | Ирак, Сирия, Түркия | Урфа деп те аталды |
| Бағдат | بغداد Baġdâd (Bağdat) | 1535 | Ирак | |
| Басра | بصره Baṣra (Basra) | шам. 1552 | Ирак, Кувейт | |
| Босния | Bosna | 1520-жылдары | Босния және Герцеговина, Сербия, Хорватия, Черногория | |
| Будын | Budin | 1541 | Мажарстан, Сербия, Хорватия | |
| Ван | Van | 1548 | Түркия | |
| Диярбақыр | دياربكر Diyârbekir (Diyarbakır) | 1515 | Түркия, Ирак | |
| Мысыр | مصر Mıṣır (Mısır) | 1517 | Мысыр, Израиль, Иордания, Сауд Арабиясы | |
| Йемен | Yemen | 1517-18, 1539 | Йемен, Сауд Арабиясы | |
| Кефе (Феодосия) | Kefe | шам. 1581 | Украина, Ресей | |
| Каниже | Kanije | 1600 | Мажарстан, Хорватия | |
| Қараман | Karaman | 1470 | Түркия | |
| Қарс | Kars | 1579 | Түркия | 1845 жылы Ерзуруммен біріктірілді. |
| Кибрис | قبرص Ḳıbrıṣ (Kıbrıs) | 1571 | Кипр, Түркия | шам. 1660-1703 жылдары және 1784 жылы Эгей уәлаятының бөлігі. |
| Лахса | Lahsa | шам. 1579 | Сауд Арабиясы, Кувейт, Катар | Тікелей сирек басқарылды |
| Мараш | Maraş, Dulkadır | шам. 1522 | Түркия | |
| Мусул | Musul | 1500-жылдары | Ирак | |
| Румелия | Rumeli | шам. 1365 | Болгария, Грекия, Македония, Албания, Сербия, Черногория, Түркия | Османлы империясының еуропалық иеліктерінде орналасқан |
| Шылдыр | Çıldır | шам. 1579 | Грузия, Түркия | Басқаша атауы — Мешхети. |
| Силистрия | Silistre | шам. 1599 | Болгария, Румыния, Молдова, Украина | Оған Очаков бекінісі кірді; уәлаяттың алғашқы бейлебегі Қырым ханы болды. |
| Сивас | Sivas | 1500-жылдары | Түркия | |
| Сирия | Şam | 1516-17 | Сирия, Ливан, Израиль, Палестина, Иордания, Түркия мен Ирактың бір бөлігі. | |
| Темешуар | Tımışvar | 1552 | Румыния, Сербия, Мажарстан | |
| Трабзон, Лазистан | Trabzon | 1500-жылдары | Грузия, Түркия | Сондай-ақ Трапезонт уәлаяты деп те аталды |
| Триполи (Шығыстағы Триполи) | Trablus-ı Şam (Trablusşam) | шам. 1570-х | Ливан, Сирия | |
| Триполитания (Батыстағы Триполи) | Trablus-ı Garb (Trablusgarp) | 1551 | Ливия | |
| Тунис | Tunus | 1574 | Тунис | |
| Шеһризор | Şehrizor | 1500-жылдары | Ирак, Иран | Сондай-ақ Шеризор немесе Керкүт деген атаулармен де танымал. |
| Эгей аралдары | Cezayir | 1500-е | Грекия | Каптан паша аймағы (флот командирі); Теңізі деп те аталды, кейінірек Жезайыр-и Бахр-и Сефит |
| Егир | اكر Egir (Eğri) | 1596 | Мажарстан, Словакия | |
| Ерзурум | Erzurum | шам. 1514—1534 | Түркия |