Балқан түбегі
| Балқан түбегі | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 505 000 км² |
| Орналасуы | |
| 41°50′00″ с. е. 22°50′00″ ш. б. / 41.8333° с. е. 22.8333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 41°50′00″ с. е. 22°50′00″ ш. б. / 41.8333° с. е. 22.8333° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Түбекті шаятын акваториялар | Жерорта теңізі, Қара теңіз, Эгей теңізі, Адрия теңізі, Ион теңізі, Мәрмәр теңізі |
| Елдер |  Албания Болгария Босния және Герцеговина Грекия Италия Солтүстік Македония Румыния Сербия Словения Түркия |
 Балқан түбегі Ортаққорда | |
Балқан түбегі (алб - Gadishulli Ballkanik, болг және макед - Балкански полуостров, босн - Balkansko poluostrvo, ғағ - Balkan Yerparçasî, юнан - Βαλκανική χερσόνησος, рум - Peninsula Balcanică, серб және черног - Балканско полуострво, словен - Balkanski polotok, тур - Balkan Yarımadası, хорв - Balkanski poluotok) — Оңтүстік Еуропадағы түбек. Жерінің ауданы 505 мың км².
Оңтүстігінен, оңтүстік-батысынан және оңтүстік-шығысынан Адриатика, Иония, Мармара, Крит, Эгей және Қара теңіздері шайып жатыр. Түбектің солтүстік шекарасы Дунайдың сағасынан, Дунай, Сава және Купа (Колпа) өзендерінің бойымен және Горски-Котардағы (Хорватия) соңғысының бастауынан Кварнер шығанағына дейін тартылған шартты сызық болып саналады. Риека портымен (Хорватия). Рельефі негізінен таулы (Стара-Планина, Родоп таулары, Динар таулары, Пинд таулары). Көлемі бойынша Еуропада ол Скандинавия және Пиреней түбегінен кейін екінші орында.
География
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жағалаулар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балқан түбегінің жағалаулары қатты бөлінген және шағын шығанақтары бар. Адриатика және Эгей теңіздерінің ең шұңқырлы жағалаулары; Қара теңіздің жағалаулары аздап ойысқан. Балқан түбегінің жағалауында көптеген аралдар бар (олардың жалпы ауданы 21,5 мың км²).
Рельеф
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балқан түбегінің рельефінде оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан таулар басым. Түбектің батысында Динар таулары (Хорватияда, Босния және Герцеговинада, Черногорияда; мұнда карст рельефі кең таралған), Динар тауларының оңтүстігінде (Албанияда, Грекиянда және Солтүстік Македонияда) Пинд таулары орналасқан; соңғысы оңтүстікте Пелопоннес түбегінің (Грекия) тауларына өтеді. Түбектің солтүстігінде (негізінен Болгария аумағында) таулар Рила сілемдерімен (Балқан түбегінің ең биік нүктесі – Мусала тауы, 2925 м), Пирина (альпілік рельеф), Стара Планинамен ұсынылған. (Балқан таулары; солтүстігінде Дунай жазығымен шектеседі) және оңтүстігінде Эгей теңізіне қарайтын Родоп таулары (Родоп таулары). Бұл таулар негізінен аласа. Жазықтар аз, олар негізінен түбектің шетінде және тау аралық ойпаңдарда (негізгілері Фракия, Салоники, Албан және Фессалия ойпаттары; ішінара Балқан түбегінің аумағында – Орта Дунай және Төменгі Дунай жазықтары) орналасқан.).
Геологиялық жағынан Балқан түбегі альпілік қатпарлы аймаққа жатады (оның аумағында кембрийге дейінгі дәуірде қалыптасқан үш ежелгі массив бар: пелагондық, родоптық және серб-македондық).
Климат
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балқан түбегінің солтүстігінде және орталық аудандарында климат қоңыржай континенттік, қысы суық және қарлы, жазы ыстық және құрғақ. Шілденің орташа температурасы 22 °C; қаңтардың орташа температурасы жазықтарда −1 °C, тауларда −5 °C.
Оңтүстігі мен батысындағы климат жазы ыстық, қысы салқын болатын субтропиктік Жерорта теңізі. Шілденің орташа температурасы 26 °C; қаңтардың орташа температурасы 10 °C.
Солтүстік-шығысындағы климат мұхиттық және субтропиктік, жазы жылы, қысы салқын. Шілденің орташа температурасы 22 °C; қаңтардың орташа температурасы 5 °C.
Тауларда биік таулы аймақ бар. Батысында қатты ылғалданған (жылдық жауын-шашын мөлшері 5000 мм жетеді), шығысында және оңтүстігінде жауын-шашын әлдеқайда аз (кейде жылына 500 мм-ден аз).
Өзендері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өзендері негізінен таулы, көптеген ағындары мен рифтері бар; азық-түлік негізінен қар мен жаңбырмен қамтамасыз етіледі (қыс пен көктемде судың көптігі; жазда түбектің оңтүстігіндегі шағын өзендер жиі кебеді); үлкен энергетикалық әлеуеті бар, суаруға пайдаланылады, ең ірілері (Дунай, Сава, Марица, Искар, Струма, т.б.) кеме жүзетін. Тектоникалық (Шкодер, Охрид, Преспа, т.б.), карст, мұздық көлдер.
Пайдалы қазбалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балқан түбегінің жер қойнауы тас көмірге (әсіресе Болгарияда, Сербияда, Босния және Герцеговинада, Түркияда) және қоңыр көмірге (кеңінен таралған) бай. Мұнай және табиғи газ кен орындары сирек кездеседі (негізінен Румынияда, Сербияда, Албанияда), сондықтан түбектің энергетикалық жүйесінде су электр станциялары басым. Темір рудалары аз, бірақ түсті металл кендерінің (мыс, мырыш, қалайы, хром, марганец, магнезит, боксит) кен орындары жиі кездеседі.
Этимология
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балқан түбегінің қазіргі атауы осы аттас таулардың атауынан шыққан. Балқандар сөзінің шығу тегі анық емес; ол парсы тіліндегі «bālk» «балшық» және түрікше «-an» «батпақты орман» жұрнағына немесе парсы тіліндегі «бала-хана» «үлкен биік үйге» қатысты болуы мүмкін. Туыстас сөздер түркі тілдерінде де кездеседі. Қазіргі түрік тілінде балкан «орманды таулар тізбегі» дегенді білдіреді.
Бұл атау негізінен Осман империясы кезінде қолданылған. Ежелгі дәуірде Стара Планина (Балқан таулары) ежелгі грек тілінде аталды. Αἶμος, лат. Haemus.[1]
Топырағы мен өсімдіктер дүниесі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оңтүстігінде субтропиктік қоңыр және қарбонатты топырақ, Адрия теңізі жағалауы қызыл түсті (террароса) топырақ, солтүстігінде орманның қызылқоңыр топырағы, Марица өзенінің ойпатында қара топырақ тараған. Балқан түбегінің Жерорта теңізі жағалауы өсімдік дүниесіне бай (6,5 мың түр). Оңтүстіктегі төменгі белдеуде Маквис бұталы орманы, 400 — 500 м-лік белдеуде жалпақ жапырақты орман, түбектің солтүстік пен ішкі аудандарында еменді орман, одан биік белдеулерде қылқан жапырақты ормандар өседі. Жазықтарда далалық өсімдіктер тараған. Ауыл шаруашылық дақылдарынан жүгері, бидай, темекі, оңтүстігінде зәйтүн, цитрустар, анар өсіріледі. Балқан түбегінде Болгария, Босния және Герцеговина, Албания, Македония, Грекия, Хорватия, Югославия мемлекеттері және Румыния мен Түркияның бөліктері орналасқан.[2]
Тарихи анықтама
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Балқан түбегі неолит дәуірінде ауыл шаруашылығы пайда болған Еуропаның бірінші аймағы болды. Ежелгі дәуірде түбекте гректер, македондықтар, иллириялықтар, фракиялықтар және басқа халықтар өмір сүрген. Рим империясы түбектің көп бөлігін жаулап алғаннан кейін, кейбір халықтар грек мәдениетінің ықпалында қалғанымен, көптеген халықтар латыншаланды.
VI ғасырда. Балқан түбегінде оңтүстік славян тайпалары пайда болды. Орта ғасырларда түбек маңызды аймаққа иелік ету құқығы үшін күрескен Византия империясы, Сербия және Болгар корольдігі арасындағы шайқастардың сахнасына жиі айналды. 14 ғасырдың аяғында. Бүкіл Балқан түбегі дерлік Осман империясының ықпалында болды.
19 ғасырда Балқан халықтарының тәуелсіздік орнату жолындағы күресі өршіп кетті; 1912-1913 жылдары Балқан соғысы нәтижесінде Түркияның түбектегі шекаралары қазіргі шекараларға көшті. Бірінші дүниежүзілік соғыс Балқан түбегінде басталды, оның себебі австриялық мұрагер Франц Фердинандтың Сараевода өлтірілуі болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Балқан елдерінің көпшілігі (соның ішінде ең ірісі Югославия) социалистік блокқа кірді (НАТО мүшелері болған және әлі де болып қала беретін Түркия мен Грецияны қоспағанда).
1990 жылдары аймақ бұрынғы Югославия республикаларындағы қақтығыстарға толы болды, ол елдің Сербия, Хорватия, Черногория, Босния және Герцеговина, Словения, Солтүстік Македония және ішінара мойындалған Косовоға ыдырауымен аяқталды.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ https://www.oed.com/dictionary/balkan_adj
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;