Saadiy Sheraziy
| Tuwılǵan sánesi | 1210 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 9-dekabr 1292[1][2] |
Saadiy Sheraziy Shıǵısta oǵada keń tarqalǵan shayırlardıń biri. Ráwiyatlarǵa qaraǵanda Saadiy uzaq ómir súrgen (ayırım ráwiyatlarǵa qaraǵanda onıń 120 jıl jasaǵanı sóz etiledi). Ol ómirinde kóp sayaxat qılǵan. Onıń monǵollar jawgershiliginen sońǵı sayaxatı - májbiriy sayaxat hám Watanınan májbiriy bas alıp ketken. 30 jılǵa shekem túrli mámleketlerde júrgen. Túrli adamlardı kórgen. Basınan túrli qıyınshılıqlardı ótkizgen. Saadiy shama menen 70 jaslarında óz ata qalası Sherozǵa qaytadı hám sol uzaq hám awır saparı dawamında kórgen, bilgen, esitken, bastan keshirgenleri negizinde 1257-jıl "Bostan", 1258-jılı "Gúlistan" dep atalǵan shıǵaramaların jazadı.
Ol "Bostan" shıǵarmasınıń birinshi babında kámbaǵal adamlarǵa qayırqomlıq qılıw sóz etiledi. Bir waqıtları Damashqta júz bergen ashlıq hám sol ashlıq dáwirinde kópten beri kórispegen dostı menen ushırasıp qalǵanı haqqında sóz etiledi. Dáslep, Saadiy qurǵaqshılıq hám ashlıq nátiyjesinde júz bergen kartinanı tómendegishe sáwlelendiredi:
Damashıqta sonday qáhátshılıq boldılar,
Súygenler yarın hám umıttılar,
Aspan jerge sonsha baqıllıq kórsetti,
Egin hám daraqlar lábi, mazası qashtı.
Eski saylarda hám suwlar qurıdı,
Jetimlerdiń kóz jasınan basqa suw qalmadı.
Bálki jesir hayaldıń ahı edi, tek te,
Daraqlar dárwishler sıyaqlı kórimsiz edi,
Zorlardıń da kúshi ketip, dármanı qurıǵan edi,
Qırlarda geshir, nábaǵlarda miywe kórinbes edi.
Baǵlardı shegirtkeler jese, shegirtkeni adamlar jer edi.
Mámlekette áne sonday awhal húkim súrip turǵanda Saadiy aldına bir bay dostı kirip keledi. Onıń awhalı burınǵıdan pútkilley ózgerip ketken, tek ǵana terisi menen súyegi qalǵan, sonday dáreje de arıq, onıń ne ushın qalay bunday awhalǵa túsip qalǵanın soraydı. Ol bul sorawdıń orınsızlıǵınan qapa bolıp: Adamlardıń awhalın kórip atırǵanıń joqpa? Bunnan artıq azap bolmaydı. Jawın jawmay atır dep juwap beripti. Oǵan Saadiy Sheraziy:- Qıyın bolsa kambaǵallarǵa qıyın, sen baysańǵo deydi. Buǵan ol bılay dep juwap beredi:
Bul bolsa da márdanalar,
Turalmas qarap, eger ıǵıp ketse doslar,
Júzim joqshılıqtan emes zayıran,
Jalańash, ashlarǵa órtener jan,
Aqıllı kisi xoshlamas hesh qashan,
Elin hám ózin jismine bir ziyan,
Shúkir tánim saw quwatlıman,
Dilim titirener ózgeler dártimen,
İlajsız kesel janında bolsa eger,
Kisi sappa saw bolsa da qayǵı basar,
Kóringende ashlar, ǵárip hám jaǵdaysız,
Záhár bolǵay awzımdaǵı hár tislem nan,
Eger bánt bolıp zindanda dostı jatsa.
Qaysı kisi gúlzarda sayranlar eter.
Saadiy bul hikayada waqıya hám adamlardıń sırqı súlderin real súwretlew menen sheklenbesten, olardıń ishki dúnyasın, psixolgiyasın da turmıstaǵıday etip sáwlelendiredi. Bunday hikayalar "Bostan" da júdá kóp. Saadiydegi realistlik tendentsiya onıń joqarı gumanistlik ideyaları menen xızmet etedi. Xalıqtıń awır awhalın real sáwlelendiriw menen birge, ústem toparlardı adamgershilikke, insapqa, ádeplikke shaqıradı.
Saadiy "Gúlistan" shıǵarmasında da realistlik tendentsiyanı kóremiz. Ol xalıqlıq pozitsiyasında turıp zalımlardı, olardıń iplas háreketlerin hesh ekilenbesten sóz etedi. Máselen ondaǵı bir hikayatta "Hajjoj" degen zalım arab patshası ǵárip bir dárwishten óziniń haqqına bir duwa qılıwın soraydı.
Dárwish: -"ey, quda, bunıń janın al!" degen duwa qıladı.
Hajjoj hayran bolıp: - "Quda haqı bul qanday duwa?"- deydi.
Dárwish bolsa:- Bul hám sen ushın bárshe musılmanlar ushın eń jaqsı duwa! "-dep juwap beredi.
Jáne bir hikayatta bir insapsız patsha bir parsıdan "Ibadatlarıń ishinde eń jaqsısı qaysı" dep soraydı. Ibadatshı bolsa: "Seniń ushın kúnniń yarımında uyqlaw. Sebebi, sol waqıtta sennen adamlarǵa zállel kelmeydi" - dep juwap beripti.
Saadiy hikayatlarınıń formalarınan kórinip turǵanınday, olar xalıq awızeki dóretplerindegi hikayatlarǵa hám kúldirgi ángimelerge júdá jaqın keledi. Shayırdıń "Gúlistan" hám "Bostan" atlı danıshpanlıq shıǵarmları dúnya ádebiyatında tereń iz qaldırdı.