Litva

Litva (litovsha: Lietuva) yamasa Lituania, Litovia, Litova, Lithuania — Shıǵıs Evropada, Baltik teńizi boyında jaylasqan mámleket. Maydanı 65,2 mıń km². Xalqı 2,986 mıń adam (2012). Paytaxtı — Vilnyus qalası. Basqarıw tárepten 44 rayon (rajonas) ǵa bólinedi.

Geografiya

Litva Evropada jaylasqan bolıp, Baltik teńizi, Latviya, Polsha, Rossiya, Belarus penen shegaralas bolıp tabıladı.

Internet. Organizaciyalar

• Evropa Awqamı, 2004
• Europa Consil
• NATO
• BMSh

Kisiler

• Dalia Grybauskaitė, Union Evropa Kommission, 2004-2009.
• Vytautas Landsbergis, Sing Revoliution SAJUDIS, Vilnius, 1989 -1993; Union Evropa Parlament, 2004-2009.

Qalaları

• Kaunas
• Klaipeda
• Siauliai
• Panevezys
• Palanga
• Nida
• Sventoji
• Druskininkai
• Jonava

Sport

• Arvydas Sabonis, Basket, Kaunas Zalgiris.
• Sarunas Jasikevicius, New Orleans, AQSh.

Mámleketlik basqarıw principi

Litva — ǵárezsiz demokratiyalıq respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jılda qabıl etilgen (1996-jılda ózgerisler kirgizilgen). Mámleket baslıǵı — prezident (2003-jıldan Rolandas Paskas). Ol ulıwma teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organı — seym (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Litva aymaǵı Shıǵıs Evropa tegisliginde, Baltik teńiziniń qubla-shıǵıs jaǵasında, Nyamunas (Neman) dáryasınıń orta hám tómen aǵımı háwizlerinde jaylasqan. Jer maydanı oypatlıq hám qırlardan ibarat. Orayında Orta Litva oypatlıǵı jaylasqan. Shıǵısı hám qublasında Baltik qatar tóbeleri bolıp, Litva aymaǵında Z qırǵa bólinedi: Aukshtayts, Dzuk hám Suduv. Teńiz jaǵasında qum tóbe hám plyajlar kóp. Litvada neft, háktas, dolomit, shıyshe qumları, saz, torf, bur, gips, kahrabo hám shıpalı bulaqlar (Druskininkay, Palanga, Birshtonas, Likenay) bar. Bulaqlar átirapında kurortlar júzege kelgen. Litvada teńiz ıqlımı kontinental ıqlım menen almasıp turadı. Kontinentallıq batıstan shıǵısqa artıp baradı. Yanvardıń ortasha temperaturası -3° tan -6° qa shekem. Iyuldıń ortasha temperaturası 16,5-17,6°. Ortasha jıllıq jawın 750 mm. Dáryaları Baltik teńizi háwizine tiyisli. Eń iri dáryası — Nyamunas. Kaunas qalasınan quyılıw jayına shekem keme qatnaydı. Tiykarǵı aǵısları: Nyaris, Nyavejis, Dubisa hám basqalar. Olar báhárde suwlı. 3000 ǵa jaqın kól bar, eń úlkeni — Drisvyati. Kóller balıqshılıq hám suw qusshılıǵında paydalanıladı. Topıraqları podzol, chimli-podzol, podzol-batpaq, chimli-karbonatlı, batpaq, podzollasqan-barlı, allyuvial topıraqlar. Litva aymaǵınıń 25% (1,6 mln. ga) orman. Iyne japıraqlılar — 65%, keń japıraqlılar — 35%. Qaraǵayzarlar, shırshazarlar bar. Aymaǵınıń 17% i jaylaw hám otlaq; 7% ke jaqını batpaqlıq. Haywanat dúnyasında sút emiziwshilerden qońır tıshqan, túlki, qasqır, los, túp hám xoldor buǵılar, jalǵızaq, norka, silovsin, suvsar, suw qundızı hám basqalar jasaydı. Dárya hám kóllerde balıq túri kóp. Qorıqxanaları: Juvintas hám Chyapkyalyu. Litva milliy baǵı bar.

Xalqı

Xalqınıń 81% i litvalar, sonıń menen birge, ruslar, polyaklar, belaruslar da jasaydı. Rásmiy tili — litva tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — katolik. Qala xalqı 68,5%. Iri qalaları: Vilnyus, Kaunas, Klaypeda, Shyaulay.

Tariyxı

Litva aymaǵınan tabılǵan arxeologiyalıq estelikler bul jerde adam tas ásirinen jasap kiyatırǵanlıǵın kórsetedi. Xalıq sol dáwirde urıw jámáátleri formasında jasaǵan, temirshilik, ańshılıq hám balıqshılıq penen shuǵıllanǵan. Eramızdıń baslarında iri qáwim hám qáwim awqamları (jemaytlar, yatvyaglar hám basqalar) ajıralıp shıǵa basladı. V-VI ásirlerde jámáátler jemirilip, klaslıq qatlamlarǵa bóliniw baslandı. IX-X ásirlerden ónermentshilik, sawda-satıq jumısları háwij aldı. X-XII ásirlerde Litva aymaǵında Deltuva, Karshuva, Letuva hám basqa knyazlikler payda boldı. 1240 -jılda Ullı Litva knyazligi payda boldı. XIII ásirden Litvaǵa nemec ricarlarınıń basqınshılıq júrisleri baslandı. 200 jıl dawamında Litva menen nemec ricarları arasında áskeriy soqlıǵısıwlar bolıp turdı. 1236-jıl nemec ricarları Saule janında jeńiliske ushıradı. 1260-jıl Litva áskerleri nemec atanaqshıları ústinen Durbe kóli qasında bolıp ótken urısta jeńiske erisip, Livon hám de Tevton ordenleriniń basqınshılıq júrislerin waqtınsha toqtattı. XIII ásir ortalarında rus jerleriniń feodal tarqaqlıǵınan paydalanıp, Litva knyazleri belarus, ukrain, rus jerlerin qosıp aldı. Gedimin, Olgerd hám Keystut knyazlikleri dáwirinde Ullı Litva knyazligi talay keńeydi. XIV ásir ortalarında Minsk, Shıǵıs Volin, Podolye, Kiyev Litvaǵa qosıldı. Knyaz Vitovt Dnepr hám Dnestr aralıǵındaǵı Qara teńizge shekem bolǵan jerlerdi qosıp aldı. Bul dáwirge kelip Litva Shıǵıs Evropada eń iri mámleketke aylandı. 1340-1410-jıllarda Tevton hám Livon ordenleri taǵı hújimge ótti, Sterva dáryası (1348) hám Kaunas (1362) janında iri sawashlar boldı. 1401-09-jıllarda basqınshılarǵa qarsı jemaytlar qozǵalań kóterdi. Ishki hám sırtqı gúres shárayatında Litva Polsha menen Krevo birlespesin dúzdi (1386). 1410-jıl 15-iyulda Litva hám Polsha áskerleri Gryunvald urısında (1410) Tevton ordeni ústinen jeńiske eristi. 1435-jıl Sventa qasında jeńiliske ushıraǵan Livon ordeni de óz basqınshılıq júrislerin toqtattı.

XIV ásir 2-yarımınan qalalarda ónermentshilik, keramika, ayna islep shıǵarıw, zergerlik rawajlandı. Kaunas, Trakay hám basqa qalalarda saraylar qurıldı. XV ásir ortalarında Ullı knyazler keńesi az-azdan Panlar radasına aylandı. XVI ásirden Panlar radası hám seym mámleket hákimiyatınıń tiykarǵı shólkemleri bolıp qaldı. 1558-jıl Rossiya menen Livoniya urısı baslandı. Bul urıs Litva ushın áwmetsizlik penen tawsıldı. Litva húkimran sheńberleri Rossiyaǵa qarsı urısta járdem alıw niyetinde Polsha menen jaqın baylanıs ornattı. 1569-jıl Lyublin awqamı dúzilip, Polsha menen Litva Rech Pospolita mámleketine birlesti. 1654-67-jılları rus áskerleri Litvanıń shıǵıs bólimin, 1655-jıl Vilnyus hám Kaunas qalaların basıp aldı. 1667-jıl Smolensk qasında Rech Pospolita hám Rossiya arasında Andrusov shártnamasına qol qoyıldı (Belarus jerleri hám Ukrainanıń Dnepr dáryası oń jaǵası tárepindegi jerler Litva quramında qaldı). Arqa urıs (1700-21) jıllarında Rech Pospolita Rossiyanıń awqamshısı boldı.

XVII-XVIII ásirlerde Rech Pospolita siyasiy kriziske ushıradı hám 1772, 1793, 1795-jıllarda Prussiya, Avstriya, Rossiya arasında bólinip ketti. Litva Rossiyaǵa qosıldı. XIX ásir 2-yarımında patsha húkimeti Litvada milletshillik siyasatın kúsheytirdi. Úlkede milliy azatlıq háreketi baslandı. 1888-jıl Vilnyusda Litva kásiplik awqamı háreketine tiykar salǵan Óz-ara járdem kassası hám Litva social-demokratiyası dúzildi. Birinshi jáhán urısı jıllarında Litva aymaǵı áskeriy háreketler maydanına aylandı. 1915-jıl gúzinde Litva aymaǵın Germaniya áskerleri basıp aldı. 1918-jıl 16-fevralda Litva mámleketiniń ǵárezsizligi daǵaza etildi. 1918-jıl dekabrde Litva aymaǵınıń úlken bóliminde shoro hákimiyatı ornatıldı hám 1919-jıl fevralda Litva-Belarus shoro Respublikası daǵaza etildi. 1919-jıl avgustta nemis áskerleriniń hújiminen keyin Qızıl Armiya bólinbeleri Litvadan shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1920-jıl Litva menen RSFSR arasında qol qoyılǵan shártnamaǵa muwapıq, shoro húkimeti Litva ǵárezsizligin tán aldı. 1940 -jıl iyunda Litva aymaǵına shoro áskerleri kirgizildi. 1940-jıl iyulda Xalıq Seymiǵa saylawlar bolıp ótti. 1940-jıl 21-iyulda Litva shoro Respublikası daǵaza etildi. 1941-jılda Litvanı nemec-fashist áskerleri basıp aldı, 1944-jıl iyul -1945-jıl yanvarda shoro armiyası tárepinen azat etildi. 1990 -jıl 11-martta respublika Joqarı Keńesi Litva mámleketin qayta tiklew haqqındaǵı hújjetti qabılladı hám mámleket Litva Respublikası dep atala basladı. 1990-jıl mayda Litva Joqarı Keńesi Litvanıń mámleket ǵárezsizligi haqqındaǵı deklaraciyanı qabılladı. Litva 1991-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 5-avgustta Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı - 16-fevral - Litva mámleketi qayta tiklengen kún (1918).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Litva demokratiyalıq partiyası, 1989-jılda dúzilgen, 1902-20-jıllarda sol atamada iskerlik kórsetken partiyanıń miyrasxorı; Litva social-demokratiyalıq partiyası, 2001-jılda tiykar salınǵan; Watan Awqamı, 1993-jılda dúzilgen; Oray Awqamı, 1992-jılda dúzilgen; Litva xristian demokratiyalıq partiyası, 1990-jılda tiykar salınǵan; Litva erkin kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Litva - industrial-agrar mámleket. Jalpı milliy ónimde sanaattıń úlesi - 51,2%, awıl xojalıǵınıń úlesi - 24,7%, qurılıstıń úlesi - 9,8%, transporttıń úlesi - 3,6%, basqa tarmaqlardıń úlesi - 10,1%. Sanaattıń tiykarǵı tarmaqları - mashinasazlıq hám metall islew, aǵashsazlıq, ximiya hám neft ximiyası sanaatı, qurılıs materialların islep shıǵarıw, toqımashılıq hám azıq-awqat, neftti qayta islew sanaatı. Energetika xojalıǵında gidroenergiya hám torf ekilemshi áhmiyetke iye. Litva ıssılıq elektr stanciyası hám Vilnyus ıssılıq elektr orayı keltirilgen gaz, mazut, kómir menen isleydi. Kaunas GES, Ignalina AES bar. Litvada jılına 18,7 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi. Vilnyus, Rokishkis, Radvilish-kista awıl xojalıǵı mashinaları, Kapsukasta azıq-awqat kárxanaları ushın ásbap-úskeneler, Shyaulyayda velosiped, moped dvigatelleri, Panevejista avto-kompressorlar islep shıǵarıladı. Kedaynyayda ximiya kombinatı (sulfat kislota hám superfosfat), Ionavada azotlı tógin zavodı, Kaunasta jasalma talshıq zavodı, Vilnyusda plastmassa buyımlar zavodı, Plungeda jasalma sherim zavodı bar.

Jergilikli shiyki ónim tiykarında joqarı sapalı cement, gerbish, hák, iri silikat bloklar, drenaj trubaları, cherepitsa, shifer, jıynalma temir-beton hám beton konstrukciyalar hám de detallar tayarlanadı. Panevejista iri ayna zavodı áynek aynası hám ayna blokların islep shıǵaradı. Ionava, Klaypeda, Kaunas, Shyaulyay, Vilnyus qalalarında mebel kombinatları bar. Qaǵaz sanaatınıń tiykarǵı orayları - Kaunas, Grigishkes. Kaunastaǵı qaǵaz fabikası joqarı sapalı qaǵaz, Klaypeda, Grigishkes, Pabra-dada karton, Klaypedada sellyuloza hám faner, Kaunasta shırpı, Klaypeda, Vilnyus, Grigishkes, Kazlu-Rudada aǵash plitalar islep shıǵarıladı. Jeńil sanaatta toqımashılıq hám trikotaj, tigiwshilik, ayaq kiyim tarmaqları rawajlanǵan. Jeńil sanaattıń iri orayları: Kaunas, Vilnyus, Shyaulyay hám Klaypeda. Utenada trikotaj fabrikası hám Alitusta sabaq gezleme kombinatı bar. Kórkem ónermentshilik (kahrabo, keramika hám basqalardan buyım soǵıw) rawajlanǵan. Gósh, sút, balıq sanaatı Litva azıq-awqat sanaatı óniminiń 3/4 bólimin beredi. Klaypeda - balıq awlaw hám balıq sanaatı orayı. Balıq Baltik, Barens teńizlerinen hám Atlantika okeanınan awlanadı. Qant-qumsheker, un, konditer, spirt-araq, pivo sanaatı hám de miywe hám palız eginlerin qayta islew, ósimlik mayın alıw rawajlanǵan.

Awıl xojalıǵı

Litvada ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 35% ke jaqını awıl xojalıǵında bánt. Litvada jaramlı jerler 3,4 mln. gektar. Ǵálle, kartoshka, palız eginleri, ot-jem, sulı, zıǵır, qant láblebi egiledi. Shárwashılıq - awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı. Qaramal, shoshqa, qoy hám eshki, jılqı, qus baǵıladı. Palshılıq, jabayı haywanshılıq (qara túlki hám norka), balıqshılıq rawajlanǵan.

Transportı

Transportınıń tiykarǵı túrleri - temirjol hám avtomobil transportı. Litva uzınlıǵı 3 mıń km. Avtomobil jolları uzınlıǵı 44,5 mıń km, atap aytqanda qattı qatlamlı jollar 80%. 1986-jıldan Klaypeda - Mukran (Germaniya ) salda sayız jer jolı isley basladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 374 mıń tonna dedveyt (1992). Tiykarǵı teńiz portı - Klaypeda, dárya portı - Kaunas. Vilnyus aeroportı shet el mámleketlerdiń 65 qalası menen baylanısqan. Litva shetke mashinasazlıq, azıq-awqat, jeńil sanaat ónimlerin shıǵaradı. Shetten mashina-úskeneler, shiyki ónim aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Germaniya, Polsha, Belarus, Latviya, Estoniya hám Skandinaviya mámleketleri. Pul birligi - lit.

Medicinalıq xızmeti

Medicina qánigeleri Kaunas medicina institutında, Vilnyus universitetiniń medicina fakultetinde hám 6 medicina bilim jurtında tayarlanadı. Druskininkay, Birshtonas, Likenay, Palanga, Neringa hám basqa balneologiya kurortları ataqlı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Litvada orta ulıwma tálim derlik tolıq ámelge asırılǵan. 12 joqarı oqıw jurtı bar. Eń irileri: Vilnyus universiteti, Vilnyus pedagogika universiteti, Vitautas Magnus universiteti, Vilnyus texnika universiteti, Kaunas texnologiya universiteti, Kaunas medicina akademiyası, Klaypeda universiteti. Awıl xojalıǵı akademiyası, Litva pánler akademiyası bar. Litva mámleket kitapxanası, Pánler akademiyası kitapxanası, klub mákemeleri, muzeyler hám basqa mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Litvada bir neshe gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı. Eń áhmiyetlileri: "Letuvoye aydas" ("Litva jańǵırıǵı", litva tilindegi kúndelik gazeta, 1917-jıldan), "Letuvos ritas" ("Litva tańı", litva hám rus tilindegi kúndelik gazeta, 1919-jıldan), "Gimtine" ("Ana úlke", litva tilindegi aylıq jurnal, 1989-jıldan), "Atgimimas" ("Oyanıw", litva tilindegi háptenama, 1988-jıldan), "Bichyuliste" ("Doslıq", litva tilindegi háptelik gazeta, 1990-jıldan). ELTA telegraf informaciya agentligi 1995-jıldan akciya jámiyeti, 1920-jılda tiykar salınǵan; Litvada radioesittiriw 1926-jıldan, telekórsetiw 1957-jıldan isleydi. Litva radio hám televideniesi 1940-jıl Vilnyus qalasında dúzilgen.

Ádebiyatı

Litva xalqı óz qarasları hám arzıw-úmitlerin bay awızeki dóretiwshiliginde - qosıqlar, ertekler, ańızlar, maqalalarda sáwlelengen. Áyyemgi jazba estelikleri XIV-XVI ásirlerde (jılnamalar, huqıq temasındaǵı hám tárbiyalıq dóretpeler) jaratılǵan. XVI-XVII ásirlerde, tiykarınan, diniy ádebiyatlar basıp shıǵarılǵan (M. Dauksha, Y. Bretkunas hám basqalar) XVII-XVIII ásirlerde litva tilinde epigrammalar, dástanlar, poeziyalıq xatlar júzege keldi (A. Shimelpenigis, K. Milkus hám basqalar). XIX ásir 1-yarımında litva ádebiyatı rawajlanıwına uranlar D. Poshka ("Jemaytiya hám Litva mujigi"), A. Baranauskas ("Anikshchyay qaraǵayzarı"), jazıwshı M. Valanchyus (" Palangalik Yuze") sıyaqlılar múnásip úles qostı. XIX ásir 2-yarımı hám XX ásir baslarında ádebiyatta túrli janrlar júzege keldi. V. Kudirka, P. Vaychaytis, Mayronis (I. Machyulis laqabı), G. Pyatkyavichayte Bite hám basqalar dóretiwshilik ete basladı. Litva ádebiyatında sın kózqarastan realizmniń qáliplesiwi jazıwshı Yu. Jemayteniń dóretiwshiligi menen baylanıslı ("Kelin", "Pyatras Kurmyalis"). Realist jazıwshılardan V. Kreve, Vayjgantas hám basqalar dóretiwshiliginde romantikalıq dástúrler kórinetuǵın boldı. 40-60-jıllarda P. Svirka, Y. Shimkus, S. Neris sıyaqlı jazıwshılar jetilisip shıqtı.

Ekinshi jáhán urısı jıllarında E. Mejelaytis, V. Reymeris hám basqa da jas shayırlar jetilisip shıqtı. Urıstan keyingi jıllarda Stuoga, Simonaytite, Y. Avijyus hám Y. Gribas sıyaqlı jazıwshılar nátiyjeli dóretiwshilik etti, 50-70-jıllarda jaratılǵan Ye. Simonaytiteniń "Vilyuye Karalyus", A. Belyauskaustıń "Kaunas romanı", Y. Avijyustıń "Joǵaltılǵan turar jay" romanları, E. Mejelaytistıń "Insan" poeziyalıq toplamı, Yu. Marsinkyavichyustıń "Qan hám kúl", "Diywal" dástanları, Yu. Grushastıń "Gerkus Mantas" draması litva ádebiyatınıń jetiskenligi boldı. 1957-68-jıllarda "Litva ádebiyatı tariyxı" nıń 4 tomlıǵı járiyalandı. K. Ambrasas, A. Buchis, L. Gineytis sıyaqlı ádebiyatshı qánigeler litva ádebiyatınıń aktual máseleleri ústinde izertlew alıp bardı. Keyingi jıllarda G. Korsakene, Y. Dovidaytis, A. Baltakis, Yu. Vaychyunayte, P. Shirvis, S. Ged, Yu. Grushas, K. Say hám basqa jazıwshılardıń dóretpeleri dańq shıǵardı. Ózbek hám litva xalıqları arasındaǵı ádebiy baylanıslar rawajlanǵan. Litva ádebiyatınıń eń jaqsı úlgilerinen M. Slutskistıń "Mártlik" romanı, E. Mejelaytistıń "Insan" qosıqlar toplamı, K. Donyalaytistıń "Jıl mawsimleri" dástanı hám basqa dóretpeler ózbek tiline awdarma etilgen. Ózbek jazıwshılarınan Abdulla Qodiriydiń "Mehrob Meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheden shayan", Aybektiń "Nawayı", Ǵafur Ǵulamnıń "Sum bala", Abdulla Qahhardıń "Torǵay", Asqad Muxtardıń "Shınar" romanı hám basqa dóretpeler litva tiline awdarma etilgen.

Arxitekturası

Litva aymaǵında eramızǵa shekemgi 4-2 mıń jıllıqlarǵa tiyisli turar jay qaldıqları tabılǵan. Olar sheńber, oval formasında qurılǵan. V-VIII ásirlerde átirapları tereń etip, aǵashlar menen oralǵan rezidenciyalar, IX-XII ásirlerde aǵash qorǵanlar payda bolǵan. XIV ásirde zárúrli jerlerde qorǵaw imaratları qurılǵan, qorǵanlar qurılısında minarlarǵa itibar berilgen. XV ásirden baslap Litvada qalalar qurılısı tez ósti (kóbinese, úyler eki qabatlı etip, birinshi qabatta sawda dúkanları, ekinshi qabatta bolsa turar jaylar qurılǵan). XVI ásirden Oyanıw dáwiri mádeniyatı tásiri kúsheydi. XVII-XVIII ásirlerde barokko usılında saltanatlı katolik shirkewler, saraylar qurıldı. XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń 1-yarımında klassicizm principlerı jayıldı (Vilnyusdaǵı úlken butxana, házirgi súwretler galereyası, qala ratushası, házirgi Kórkem muzey). XIX ásirdiń 2-yarımında hám XX ásir baslarında Litva arxitekturasında ótken zamandaǵı usıllarǵa eliklew kúsheydi, 20-30-jıllarda xalıq kórkem óneri hám neoklassika dástúrleri tásirinde ımaratlar qurıldı (Kaunastaǵı bank, arxitektor M. Songayla). Ekinshi jáhán urısınan keyin qalalar baslı joba tiykarında qayta tiklendi, jańa qalalar payda boldı, iri panelli úyler qurılısı háwij aldı. Ímaratlardıń aldınǵı táreplerin bezetiwde aǵash, keramika, vitraj, metalldan paydalanıwǵa itibar berildi ("Nyaringa" mıymanxanası hám kofexanası, arxitektorlar A. hám V. Nasvitislar hám basqalar). Litvalıq arxitektorlar joybarı tiykarında Tashkent (Chilonzor) te de bir neshe úy qurılǵan.

Súwretlew kórkem óneri

Litva aymaǵında neolit dáwirine tiyisli adamlar hám haywanlardıń júdá ápiwayı kahrabo, aǵash háykelsheleri, keramika ıdısları tabılǵan. IX-XII ásirlerde metalldı kórkem islew rawajlanǵan (qural, zergerlik buyımları). XVI-XVII ásirlerde portretler kóp jaratılǵan. Kitap basıp shıǵarıw jolǵa qoyılıwı menen ksilografiya rawajlanǵan. XVII-XVIII ásirlerde saray hám shirkewlerdi bezewde músinshilik hám súwretshilik kórkem ónerinen keń paydalanılǵan. XIX sirde jańa dáwir milliy kórkem óneri qáliplesti. XX ásir baslarında milliy súwretshilik qáliplesiwine ádebiy-kórkem jámiyet iskerligi tásir ótkerdi. Músinshilerden Yu. Zikaras hám P. Rimsha realistlik dástúrlerdi dawam ettirdi. Súwretshi M. Chyurlenis dóretiwshiliginde ádebiy folklor fantastikası simvolika menen sáykes bolıp ketken. Zamanagóy súwretshiler arasında A. Savitskas, S. Veyverite, Y. Shvajas, V. Yurkunas hám basqalar ajıralıp turadı. Kahraboǵa ısıw beriw, aǵashsazlıq, qolda toqıw kórkem óneri rawajlanǵan.

Muzıkası

Ádebiy folklorı laparlar, tiykarınan, ashıqlıq qosıq (dayna) larǵa bay. Kópshilik bolıp aytılatuǵın áyyemgi qosıqlar sutartine dep ataladı. Xalıq oyınları túrli formalar islep, názik túsiledi. Muzıka ásbapları arasında tarlı sazlardan kankles, úflenetuǵın sazlardan ragas (buraw), daudite (uzın truba), skuduchay, lumzdyalis (fleyta túrleri), urıp shalınatuǵın sazlardan skrabalay hám basqalar keń tarqalǵan. Professional muzıka XIV ásirden rawajlandı. XVI ásirden shirkew qor muzıka mektepleri payda boldı, zıyalılardıń saraylarında kapella, opera hám balet truppaları dúzildi. XVIII ásirde Vilnyus teatrında Batıs Evropa kompozitorlarınıń opera hám baletleri saxnalastırıldı. 1803-jılda Vilnyus universitetinde muzıka kafedrası ashıldı. 1906-jılda "Vilnyaus kankles" jámiyetiniń kúshi menen birinshi milliy opera (M. Petrauskas, "Birute") saxnaǵa qoyıldı. M. Chyurlenis dáslepki milliy simfoniyalı hám kamer muzıka dóretpelerin jarattı. 1920-jılda Kaunasta opera teatrı, 1921-jılda balet studiyası, 1933-jılda konservatoriya ashıldı.

1940-jılda Vilnyusta filarmoniya, xalıq dóretiwshiligi úyi, muzıka bilim jurtı dúzildi. 1948-jılda opera hám balet teatrı Kaunastan Vilnyusqa kóshirildi. Keyingi jıllarda jergilikli avtorlardıń "Marite" operası, "Teńiz jaǵasında" baleti, "Altın teńiz" operettası tamashagóylerge usınıldı. Simfoniya hám kamer janrları rawajlandı. Kompozitorlardan A. Rachyunas, Yu. Yuzelyunas, A. Belazaras, V. Yugova, B. Dvarionas hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etti. Vilnyus konservatoriyası, pedagogika institutınıń muzıka bólimi, Shyaulyay pedagogika institutınıń muzıka fakulteti, 5 muzıka bilim jurtı, muzıka hám xoreografiya mektepleri muzıkadan tálim beredi. Dirijyorlardan - B. Dvarionas, I. Shvyadas, S. Sondyaskis, qosıqshılardan - K. Petrauskas, Y. Stasyunas, V. Noreyka hám basqalar ataqlı.

Teatrı

Teatr kórkem óneri elementleri Litva xalıq áńgimeleri hám túrli dástúrlerinde kóp ushıraydı. XVI-XVIII ásirlerde mektep teatrları iskerlik kórsetken. 1785-jılda Vilnyusta dúzilgen professional truppa Litvada birinshi xalıq teatrına tiykar boldı. 1905-07-jıllarda hám onnan keyin Vilnyus, Kaunas, Shyaulyay hám basqa qalalarda háweskerlik teatrları, drama dógerekleri dúzildi. 1919-40-jıllarda Kaunas teatr ómiriniń orayı boldı. Bul jerde Milliy teatr (1919 hám 1923-25), "Vilkolakis" satira teatrı (1919-25) iskerlik kórsetip, K. Glinskiye, Yu. Vaychkus, A. Sutkus sıyaqlı rejissyorlar nátiyjeli dóretiwshilik etip, tabısqa eristi. Keyingi jıllarda Vilnyus mámleket teatrı hám basqa bir qatar teatrlarda jáhán hám Litva dramaturgiyasınıń eń jaqsı dóretpeleri saxnaǵa qoyıldı (Yu. Marsinkyavichyustıń "Qan hám kúl", Yu. Grushastıń "Gerkus Mantas" hám basqalar). Saxna kórkem óneri rawajlanıwına B. Dauguvetis, Yu. Siparis, D. Banionis, B. Babkauskas, S. Yukna hám basqa aktyor hám de rejissyorlar úlken úles qostı. Vilnyus drama teatrı, Jaslar teatrı, Kaunas drama teatrı, Shyaulyay, Panevejis, Klaypeda teatrları, Vilnyus hám Kaunasta quwırshaq teatrları bar. Aktyor hám rejissyorlar Vilnyus konservatoriyasında tayarlanadı.

Kinosı

Dáslepki "Nyamunas aldında" filmi 1909-jılda jaratılǵan (operator hám rejissyor V. Staryavichyus). 1940-jılda Kaunasta hújjetli hám xronikalı filmler studiyası dúzildi. 50-jıllardıń ortalarında studiya bazası keńeytirilip, kórkem filmler de islep shıǵarıla basladı. V. Jalakyavichyus, V. Mikalauskas (rejissyorlar), I. Gritsyus (operator) hám basqalar Litva kino kórkem ónerinde áhmiyetli rol oynay basladı. Rejissyor hám scenariyshi V. Jalakyavichyustıń "Bir kún waqıyası", "Hesh kim óliwdi qálemes edi", rejissyorı R. Vabalastıń "Túngi adamlar", "Aspanǵa nárwan", A. Jebryunastıń "Qız hám jańǵırıq", "Gózzal" filmleri Litva kino kórkem ónerinde áhmiyetli waqıya boldı. Litvada hújjetli kino kórkem óneri rawajlanıwı V. Staroshas, Litva Tautrimas. Litva Matsulevichyuslardıń "Óz watanında", "Polshada 10 kún", "Nyaringa" hám basqa kino ocherkleri menen baylanıslı.

Ózbekstan - Litva qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Litva qatnasları