Ayaz-Qala

Ayaz-Qala Arqa Ózbekstandaǵı arxeologik estelik bolıp, eramızǵa shekemgi 4-ásir hám 7-ásirlerde qurılǵan^[1]. Qızılqum shóline qaragan tóbelik shıńında jaylasqan bul jay áyyemgi Xorezm qorǵanı qarabaxanaların óz ishine aladı.

Tariyxi

Sayt eramızǵa shekemgi IV ásirden eramizǵa shekemiy VII asrge shekem qurılǵan ush qala bo'lmelerinden ibarat.^[2]. Qorǵanlar Qızılqum shóli shetindegi bir qatar qorǵanlardıń bir bólegi bolıp, olar kóshpenshiler hám Sirdaryo deltasidag'i saklarniń shabıwıllarınan qorǵawlanǵan. Ayaz Qorǵandıń bir bólegi II asirde Kushonlar imperiyasi tárepinen qurılǵan^[3]. Házirde wayran bolǵan qorǵan Qızılqum shóli shegaraların qorǵawlap turıwshı shegara qorǵanlarınıń bir bólegi retinde qurılǵan, dep shama etiledi. Qorǵaw jumıslarınıń erroziyaǵa ushrag'an qaldıqları menen bir qatarda, qala ishinde bir neshe turar -jay imaratlarınıń qaldıqları tabılǵan.

Ayaz qala 1-bo'lmesi

Ayaz Qala 1-bo'lmesi— eramızǵa shekemgi IV ásir aqırı yamasa III ásir baslarına tiyisli qala. Bul dáwirde Xorezm Forsden ǵárezsiz bolip ajralg'an edi. Ayaz Qala 1-bo'lmesi awıl xojalıǵı xalıq punktlerin kóshpenshiler hújiminen qorǵaw etiwshi qalalar shınjırınıń bir bólegi edi. Qala tóbeliktiń tepasida jaylasqan bolıp, bálentligi shama menen 100 m (330 fut) bolıp, átirap daǵı tegisliklerdi keń kóriw imkaniyatın beredi. Qorǵan tórtmuyush formasında bolıp, tárepleri 182 hám 152 m (597 hám 499 fut) uzınlıqta. Tiykarǵı kósher qubladan arqaǵa jóneltirilgen^[4].

O'qniń qubla ushinda Xorezm shegara qalalardiıń tipik elementi bolǵan kvadrat forma daǵı dárwaza jaylasqan. Dushpanlardıń jantasıwı qublası -arqa diywallarǵa parallel túrde jatadı hám shabıwılshılar joqarıdan hújimge ázzi edi. Eki tórtmuyushl minarlar menen qorǵawlanǵan úlken shlyuz kishi tórtmuyushler xanaǵa júrgizedi. Bul bólme hár tárepden bálent diywallar menen kórinip turardı, eger birinshi dárwaza buzilsa, oq jayshılar dushpanǵa kósher úziwleri múmkin edi.

The enclosure of the fortress consists of an inner and outer wall with a vaulted corridor between them, about 2 m wide. The walls continue above the vaults, forming a protected rampart walk. The walls are up to 10 m (33 ft) high and at their base 2.2 to 2.4 m thick. The walls are reinforced in the 3rd century BCE by 45 watchtowers in half elliptical form, at a distance from each other of 11.5 m at the northern and of 14 m at the eastern and western sides.

Qorǵan eramızǵa shekemgi 1-asrgacha isletilingen hám orta ásirlerdiń baslarınasha jergilikli xalıq ushın turar jay bolıp xızmet etkeni kórinedi.

Ayaz qala 2-bo'lmesi

Ayaz qala 2 - feodal qorǵanı eramızdıń 6 -8-ásirlerdinde, Afrig'lar dáwirinde. Ol Ayaz Qorǵandıń qubla-batısında, bálentligi shama menen 40 m bolǵan konussimon tóbeliktiń tepasida qurılǵan. Qorǵan qubla-batıs tárepden kiriw jayı hám súyri-sopaq formasındaǵı tiykarǵı bınadan ibarat^[5].

Eramizǵa shekem 6—8-ásirlerde Xorezmdi Xorezmshahlar úrim-putaǵı afrig'iylar basqargan. Bul waqıtta “diyqanlar” jańa feodal múlk iyeleri siyasiy gruppası payda boldı. Olar áyyemgi zodagonlar, saray belgili adamları yamasa áskeriy xızmetlerin ushın sıylıqlanǵan askarlarning áwladları edi. Olardıń diyqanshılıq jerleri “rustoq” dep atalǵan. Olar qorǵaw diywali menen oralǵan kishi kvadrat qorǵanlarda, " donjonlarda" jasaǵan. Yakke Parsan dep atalǵan zárúrli mısal Ayaz Qorǵannan 10 km qublada jaylasqan.

Ayaz qala 2-bo'lmesi tórtmuyushler formasındaǵı ılay gerbishten " paksha" tiykarına qurılǵan. Sırtqı diywallardıń ústki bólimleri krenulyatsiya etilgen. Jay tómen jawınger hám bir qatar kósher sańlaqları menen bekkemlengen. Ayaz qala 2 qalanıń qubla tárepinde uzınlıǵı 50 m uzınlıqtaǵı qıyalıq jasalma teksheǵa iye edi.

Tiykarǵı jay turar -jay ımaratları, kóplegen ústinler menen bekkemlengen shiftli dástúr zallari hám diywal súwretleri menen sánatli bezetilgen órt sıyınıwxonasi bolǵan saray esaplanadı. Bul jay Xorezmshahge sadıq feodaldıń rezidenciyası bolǵan kórinedi. Jay eramızǵa shekemgi 4-asirde qurılǵan hám eki bólek órt nátiyjesinde wayran bolǵan. Saray eramızdıń 6 -7-ásirlerdinde turaq-jay retinde paydalanılǵan. Qala atrapi úlken qala ımaratları kompleksi jaylasqan edi^[5].

Ayaz qala 3-bo'lmesi

Ayaz qala 3 - bekkemlengen garnizon bolıp, eramızǵa shekemgi I-II ásirlerge tiyisli. Arqa-shıǵısiy múyeshdagi monumental jay eramızǵa shekemgi 5-4-ásirlerde qurılǵan bolıwı múmkin. Sayt shama menen 5 gektar maydandı iyeleydi.^[6].

Qala diywal Qaraqalpaqstan daǵı eń iri qalalardan biri bolıp tabıladı. Ayaz Kala 3-bo'lmesi Ayaz Kala 1-bo'lmesiden 66 procentke úlkenlew. Onıń qaptal tárepleri 260 m hám uzınlıǵı 180 m bolǵan parallelogramm formasına iye. Sırtqı diywalidıń dúzilisi Ayaz Qala 1-bo'lmesi. Sırtqı diywallardıń keńligi 7, 5 m. Dumaloq qorǵaw minarlarınıń ólshemi 8 m. Qorǵan tómengi bólimlerinde paksha, joqarı bólimlerinde tas menen qurılǵan. adobe bloklarınan etilgen. Batıs tárep degi qorǵanǵa kiraverish sırtqı diywaldıń S formasındaǵı keńeytpesidan ibarat. Qalanıń ishki bólegi bos.

Arqa-shıǵısiy múyeshdagi monumental ımaratlar 2400 m² maydandı iyeleydi. Bınada 2 oraylıq koridor arqalı 4 gruppaǵa bólingen 40 ta bólme bar. Ímaratlardıń úsh tárepinde tar koridor qaldıqları bar. Qubla hám arqa diywallarda shama menen 2×2 metr kvadrat forma daǵı qarawıl minarları bar.

Shamalarǵa kóre, Ayaz qorǵan 3-bo'lmesi Kushonlar dáwirinde qorıqlang'an jer yamasa hukmdorning rezidenciyası hám jergilikli diyqan xalıq ushın turar jay retinde paydalanılǵan, kishi bir ásker bolsa Ayaz qorǵan 1 den gúzetiw posti retinde paydalanǵan.