Abdulla Avloniy
| Abdulla Avloniy | |
|---|---|
| Tuwılǵan sánesi | 1878-jıl 12-iyul |
| Tuwılǵan jeri | Tashkent |
| Qaytıs bolǵan sánesi | 2-avgust 1934-jıl |
| Puqaralıǵı | Túrkstan Avtonom Sovet Socialistik Respublikası, SSSR hám Túrkstan general-gubernatorlıǵı |
| Kásibi | oqıtıwshı, shayır, dramaturg, jurnalist |
| Qostarı | Salomatxon Islomova |
| Sıylıqları | Ullı xizmetleri ush'n ordeni Miynet Qahramanı |
Abdulla Avloniy (12-iyul, 1878-jıl, Tashkent — 25-avgust, 1934-jıl, Tashkent) — XIX ásir aqır XX ásir basındaǵı ózbek milliy mádeniyatınıń belgili wákillerinen biri, bilimli shayır, dramaturg, jurnalist, alım, mámleket hám jámiyet ǵayratkeri.
Balalıq hám jaslıq jılları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Avloniy 1878-jıl 12-iyulda Tashkentte Merganshe máhellesinde[1] toqıwshılar shańaraǵında tuwılǵan. Shańaraǵındaǵı materiallıq jetispewshilikler sebepli balalıǵınan sıbawshılıq, gerbish quyılıw, pechkashılıq, qurılısshılıq, aǵash ustashılıq sıyaqlı kásipler menen shuǵıllanǵan[2]. Bulardıń artınan „Imaratshı usta“ degen at aladı. Ol ómirbayanında bul haqqında sonday jazǵan : "12 jasımnan Oqshı máhellesindagi medresede sabaq oqıy basladım. 13 jasımnan baslap jaz kúnleri márdikar bolıp islep, shańaraǵıma járdem berip, qıs kúnleri oqıytuǵın edim. 14 jasımnan baslap, sol zamanǵa muwapıq hár túrlı qosıqlar jaza basladım. Bul zamanlarda „Tarjiman“ gazetasın oqıp, zamannan xabardar boldım". Oqshıdaǵı eski mektepte, keyin medresede oqıǵan (1885—1895). Medreseni pitirip, mektepshilik penen shuǵıllandı[3]. Orenburg, Qazan, Tiflisda shıǵıp turǵan gazeta-jurnallardı ǵúzetip barǵan[1].
Iskerligi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Avloniy XX ásir basında jadishilik háreketine qosıldı. Tashkenttegi jadidlardiń aktiv qatnasshilarınan biri retinde tanıldı[1]. 1906-jıldan qosıqları menen baspasózge qatnasa baslaǵan. Arab, parsı, orıs tillerin úyrenip, bul tillerde dóretiwshilik etken oyshıllardıń dóretpelerin oqıǵan, geyparaları (mısalı, Lev Tolstoy, Konstantin Ushinskiy dóretpeleri) ni ózbek tiline awdarma etken. 1906 -jılda. „Taraqqiy“, 1907-jılda óz úyinde „Shuhrat“ gazetaların shıǵarǵan. Bul gazetalar jawıp qóyılǵan soń, 1908-jılda jasırın túrde „Aziya“ gazetasın baspasan shıǵarıladı. 6 -sanınan keyin húkimet bul gazetanı da qadaǵan etip qoyǵan. Avloniy birinshi bolıp ximiya, geografiya, fizika hám astronomiya pánlerin mektepte oqıtıw usınısın beredi[4]. Aldıńǵı ideyalardı mektep arqalı xalıqqa tarqatıwǵa háreket etdi: Tashkent qalasınıń Mirabad máhellesinde jergilikli xalıq balaları ushın jańa usıl mektep ashıp (1908), ózi ana tili hám ádebiyattan sabaq berdi. 1909-jılda „Jámiyeti qayırqomlıq“ dúzıp, jetim balalardı oqıtqan. Sol jılı „Ádebiyat yoxud milliy qosıqlar“ atlı tórt bólekten ibarat qosıqlıq kompleksiniń birinshi júzin baspadan shıǵarıldı[1]. 1912-jılda Avloniy Tashkenttiń Dergez máhellesinde eki klaslı mektep ashqan. Bul mektepte dúnyalıq pánler oqıtılıwı menen mektepxanalardan parıq qılǵan.
Shıǵarmaları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]„Advakatlıq ańsatpa“ (1914), „Pinak“ (1916), „Biz hám siz“ (1917), „Portugaliya inqilobi“, „Ikki muhabbat“, „Boran“ kibi pesalari, „Tulki ila qarǵa“ masali, „Mardikarlar ashulasi“, „Watan“ (1916), „Maktab“, „Bogʻcha“, „Yalqov shogird tilidan“, „Togʻlardan bir manzara“, „Millatga xitob“, „Ishchilara tortuq“, „Kóklem keldi“, „Tovush“ kabi sheʼrlari, „Maqsad va maslak“ (1908-yil 9-aprel), „Holimizga doir“ (1908-yil 14-fevral) kibi maqalaları, „Hasad balosi“ majoziy hikayası hám basqaları[2].
Ólimi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Avloniy Teshkentte 1934-jıl 25-avgustta 56 jasta qaytıs bolǵan[3] hám Botkin kóshesindegi qabristanına jerlengen[4].
Sıylıqları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1927-jılda Mehnat Qahramanı ataqqa iye bolǵan[1]. 2020-jılda „Ullı xizmetleri ushın“ ordeni menen sıylıqlanadı[5].
Shańaraǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Avloniy 1900-jılda tashkentli sawdagerdiń Salomatxon atlı qızına úylengen. Olardıń 7 perzenti bolıp, olar: Savriniso, Karima, Kunduz, Hakima, Asadilla, Otaliq va Kenja.
Baspada shıǵarılǵan shıǵarmalar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Avloniy. „Toshkent tongi“. T., 1978.
- Avloniy. Oʻson millat. T., 1993.
- Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. T., 1992.
- Avloniy. Afgʻon sayohati. Kundaliklar. „Sharq yulduzi“, 1990, 7-son.
- Milliy uyǵonish. T., 1993.
- Avloniy, Tanlangan asarlar, Ikki tomlik, „Maʼnaviyat“., T., 1998-yil
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Abdulla Avloniy (1878-1934)“. Qaraldı: 28-avgust 2023-jıl.
- ↑ 2,0 2,1 „Abdulla Avloniy. Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom & Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. 1-2 jild“ (31-iyul 2020-jıl). Qaraldı: 28-avgust 2023-jıl.
- ↑ 3,0 3,1 „Abdulla Avloniy Hayoti va Ijodi“. Qaraldı: 28-avgust 2023-jıl.
- ↑ 4,0 4,1 „Avloniy Abdulla“. Qaraldı: 28-avgust 2023-jıl.
- ↑ „Maʼrifatparvar jadidlar “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi“. Xalq soʻzi onlayn gazetasi (30-sentyabr 2020-jıl). 28-avgust 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-avgust 2023-jıl.
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- N. Toʻxliyev va boshqalar. Toshkent ensiklopediyasi. Toshkent: „Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi“ davlat ilmiy nashriyoti, 2009 — 784 bet.
- Oltinbek Olim. Jadid adabiyoti namoyondalari: Abdulla Avloniy. „Zabarjad media“, 2022 — 432 bet.