დასავლეთ სომხეთი

დასავლეთ სომხეთი (სომხ. Արեւմտեան Հայաստան) ― ტერმინი, რომელიც აღნიშნავს თურქეთის აღმოსავლეთ ტერიტორიებს (ყოფილი ოსმალეთის იმპერია), რომლებიც სომხების ისტორიული სამშობლოს ნაწილია^[1]. დასავლეთ სომხეთი, ასევე მოიხსენიება, როგორც ბიზანტიური სომხეთი, რამეთუ იგი წარმოიშვა დიდი სომხეთის დაყოფის შემდეგ ბიზანტიის იმპერიასა (დასავლეთ სომხეთი) და სასანიანთა სპარსეთს (აღმოსავლეთ სომხეთი) შორის 387 წელს.

ეს ტერიტორია ოსმალებმა მხოლოდ XVI საუკუნეში, ოსმალეთ-სპარსეთის ომის დროს (1532-1555) დაიპყრეს. ოსმალეთის მმართველობა მოცემულ რეგიონში გადამწყვეტი გახდა ოსმალეთ-სეფიანთა ომის შემდეგი, 1623-1639 წლების ომის დაწყებისათვის^[2]. ამის შემდეგ ტერიტორია ცნობილი გახდა როგორც თურქული სომხეთი^[3], ან ოსმალეთის სომხეთი^[4]. XIX საუკუნის განმავლობაში რუსეთის იმპერიამ დაიპყრო ირანის კუთვნილი მთელი აღმოსავლეთ სომხეთი^[5], და აგრეთვე თურქულისომხეთის ზოგიერთი პროვინცია, როგორიცაა ყარსი. რეგიონის სომხური მოსახლეობა განსაკუთრებით დაზარალდა 1890-იან წლებში მომხდარი სომხების მასობრივი ხოცვა-ჟლეტის დროს.

თავიანთი წინაპრების მიწაზე მცხოვრები სომხები 1915 წლის სომხების გენოციდის დროს მთლიანად გაანადგურეს ან გადაასახლეს ოსმალებმა. ოსმალთა მიერ სომხური კულტურული მემკვიდრეობის სისტემატური განადგურება, რომელიც გაგრძელდა 400 წელზე მეტხანს^[6]^[7], განიხილება როგორც კულტურული გენოციდის მაგალითი^[8]^[9].

ასიმილირებული და კრიპტოსომხები დღესაც ცხოვრობენ ამ მხარეში და ზოგიერთი ირედენისტი სომეხი მას მიიჩნევს, როგორც გაერთიანებული სომხეთის ნაწილს. ამგვარი შეხედულებების მქონე ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ პარტიას წარმოადგენს სომხეთის რევოლუციური ფედერაცია.

ეტიმოლოგია

სომხურ ენაზე არსებობს რეგიონის რამდენიმე სახელი. დღეს ყველაზე გავრცელებულია აღმოსავლეთ სომხურ ენაზე (ძირითადად ლაპარაკობენ სომხეთში, რუსეთში, საქართველოში, ირანში) დამკვიდრებული არვენიან ჰაიასტანი (Արևլեան Հայաստան) და რავარდენიან ჰიასტანი (Արեւմտեան Հայաստան), რასაც დასავლეთ სომხურ ენაზე უწოდებენ (საუბრობენ შემდეგ დიასპორებში: აშშ, საფრანგეთი, ლიბანი, სირია , არგენტინა და სხვა). არქაული სახელები, რომლებიც 1920-იან წლებამდე გამოიყენებოდა, მოიცავს ტააკაჰაიასტანს (Տաճկահայաստան). ასევე იმავე პერიოდში გამოიყენებოდა T'urk'ahayastan (Թուրքահայաստան) ან T'rk'ahayastan (քահայաստան), ორივე მათგანი ნიშნავს თურქულ სომხეთს^[10].

თურქულ ენაზე დასავლეთ სომხეთის პირდაპირი თარგმანი არის Batı Ermenistan. რეგიონი ოფიციალურად აღწერილია, როგორც აღმოსავლეთ ანატოლია (Doğu Anadolu) მას შემდეგ, რაც თურქეთის შვიდი გეოგრაფიული რეგიონი განისაზღვრა 1941 წლის პირველ გეოგრაფიულ კონგრესზე. მრავალი ისტორიკოსი საუკუნეების განმავლობაში ანატოლიის აღმოსავლეთ საზღვარს მდინარე არაქსამდე არ განიხილავდა, რაც აღნიშნავს დღევანდელ საზღვარს სომხეთსა და ირანს შორის^[11]. ქურთები რეგიონის სამხრეთ ნაწილს უწოდებენ Bakurê Kurdistanê (ჩრდილოეთ ქურთისტანი).

ისტორია

ოსმალთა მიერ დაპყრობა

ოსმალეთ-სპარსეთის ომის (1623–1639) შემდეგ დასავლეთ სომხეთი ოსმალეთის იმპერიის შემადგენელი ნაწილი გახდა. რუსეთ-თურქეთის ომის (1828-1829) შემდეგ, ტერმინი „დასავლეთ სომხეთი“ აღნიშნავდა ოსმალეთის იმპერიის სომხებით დასახლებულ ისტორიულ რეგიონებს, რომლებიც დარჩნენ ოსმალეთის მმართველობის ქვეშ მას შემდეგ, რაც სომხეთის აღმოსავლეთ ნაწილი გადაეცა რუსეთის იმპერიას სპარსელთა მიერ, რუსეთ-ირანის ორი ომის (1804-1813) და (1826-1828) შემდეგ^[12].

დასავლეთ (ოსმალეთის) სომხეთი შედგებოდა ექვსი ვილაიეთისგან (vilâyat-ı sitte): ერზურუმის, ვანის, ბითლისის, დიარბაქირის, ხარპუთისა და სივასის ვილაიეტები^[13].

დასავლეთ სომხეთის ბედი, რომელიც საყოველთაოდ მოიხსენიება როგორც „სომხური საკითხი“, განიხილება სომეხი ხალხის თანამედროვე ისტორიის საკვანძო საკითხად^[14].

პირველი მსოფლიო ომი და შემდეგი წლები

სომხების გენოციდი

მთავარი სტატია: სომხების გენოციდი.

1894-1896 და 1915 წლებში ოსმალეთის იმპერიამ განახორციელა სისტემური ხოცვა და სომხების იძულებითი დეპორტაცია^[15], რაც ცნობილია, როგორც სომეხების გენოციდი. სომეხთა მასიური დეპორტაცია და მკვლელობები დაიწყო 1915 წლის გაზაფხულზე. 1915 წლის 24 აპრილს სომეხი ინტელექტუალები და თემის ლიდერები განდევნეს კონსტანტინოპოლიდან. წყაროებიდან გამომდინარე, დაახლოებით 1,500,000 სომეხი დაიღუპა ამ აქტის დროს.

კავკასიის კამპანია

მთავარი სტატია: კავკასიის ფრონტი და დასავლეთ სომხეთის ოკუპაცია.

პირველი მსოფლიო ომის კავკასიის კამპანიის დროს, რუსეთის იმპერიამ დაიკავა ოსმალეთის იმპერიის სომხებით დასახლებული რეგიონების უმეტესობა. ოკუპირებულ რაიონებში შეიქმნა დროებითი პროვინციული მთავრობა, რომელიც 1915-1918 წლებში ფუნქციონირებდა.

1917 წლის რუსეთის რევოლუციით გამოწვეულმა ქაოსმა შეაჩერა ყველა რუსული სამხედრო ოპერაცია და დაიწყო რუსული ძალების გაყვანა. ამას მოჰყვა 1917 და 1919 წლებში დასავლეთ სომხების პირველი და მეორე ყრილობების ჩატარება ერევანში^[16].

საზანოვ-პალეოლოგის შეთანხმება

საზონოვ-პალეოლოგის შეთანხმება 1916 წლის 26 აპრილს გაფორმდა, რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ სერგეი საზონოვს და საფრანგეთის რუსეთში წარგზავნილ ელჩ მორის პალეოლოგს შორის. შეთანხმებაში შემოთავაზებული იყო, რომ დასავლეთ სომხეთი რუსეთს გადასცემოდა, რასაც რუსეთი ოფიციალურად დათანხმდა საიქს-პიკოს შეთანხმებით^[17].

მიმდინარე სიტუაცია

ამჟამად სომხეთს არ აქვს არანაირი ტერიტორიული პრეტენზია თურქეთთან, თუმცა ერთი პოლიტიკური პარტია, სომხური რევოლუციური ფედერაცია, რომელიც ყველაზე დიდი სომხური პარტიაა დიასპორაში, პრეტენზიას აცხადებს იმ ტერიტორიაზე, რომელიც სომხეთის რესპუბლიკას გადაეცა აშშ-ს პრეზიდენტ ვუდრო უილსონის არბიტრაჟის მიერ (1918-1920). ეს იყო ამერიკელთა ერთ-ერთი გეგმა, როგორც 1920 წლის სევრის ხელშეკრულების ნაწილი, ასევე ცნობილი როგორც უილსონის სომხეთი.

2000 წლიდან, სომეხთა გენოციდს გადარჩენილი დასავლეთ სომხების მემკვიდრეთა კონგრესის საორგანიზაციო კომიტეტი აქტიურია დიასპორის თემებში^[18].

იხილეთ აგრეთვე

ლიტერატურა

Arman J. Kirakosian, "English Policy towards Western Armenia and Public Opinion in Great Britain (1890–1900)", Yerevan, 1981, 26 p. (in Armenian and Russian).
Armen Ayvazyan, "Western Armenia vs Eastern Anatolia", Europe & Orient – n°4, 2007

რესურსები ინტერნეტში

სქოლიო

↑ Myhill, John (2006). Language, Religion and National Identity in Europe and the Middle East: A historical study. Amsterdam: J. Benjamins. p. 32. ISBN 978-90-272-9351-0.
↑ Wallimann, Isidor; Dobkowski, Michael N. (March 2000). Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death. ISBN 9780815628286. Retrieved 30 December 2014.
↑ Tozer, Henry Fanshawe (1881). "Turkish Armenia and Eastern Asia Minor".
↑ Laderman, Charlie (2019). Sharing the Burden: The Armenian Question, Humanitarian Intervention, and Anglo-American Visions of Global Order. p. 42. ISBN 9780190618605.
↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728–729 ABC-CLIO, 2 December 2014 ISBN 1598849484
↑ Marie-Aude Baronian; Stephan Besser; Yolande Jansen (2007). Diaspora and Memory: Figures of Displacement in Contemporary Literature, Arts and Politics. Rodopi. p. 174. ISBN 9789042021297.
↑ Shirinian, Lorne (1992). The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. E. Mellen Press. p. ix. ISBN 9780773496132. This date is important, for it marks the beginning of the Armenian Genocide, which destroyed the multi-thousand-year Armenian presence in historical, Western Armenia.
↑ Hovannisian, Richard G. (2008). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. p. 22. ISBN 9781412835923.
↑ Jones, Adam (2013). Genocide: A Comprehensive Introduction. Routledge. p. 114. ISBN 9781134259816.
↑ "The Terrain of "Living" Western Armenian Literature".
↑ Hacikyan, Agop Jack (2005). The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times. Wayne State University Press. ISBN 0814332218.
↑ Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. pp. 728–729. ISBN 978-1598849486.
↑ "Armenia". worldstatesmen.org.
↑ Kirakossian, Arman J. (2004). British Diplomacy and the Armenian Question, from the 1830s to 1914. Taderon.
↑ Armenia at the Encyclopædia Britannica
↑ "The Lasting Legacy of the Second Congress of Western Armenians"
↑ Armenian ReviewThe . Hairenik Association. 1956. The Sazonov-Paleologue agreement of 26 April 1916 between Great Britain and France and the Sykes–Picot agreement of 16 May 1916 between Great Britain and France which together made up the Anglo-Franco-Russian accord of 1916...
↑ "Western Armenians are preparing". A1+. 16 November 2007. Archived from the original on 27 September 2008.

[1] Myhill, John (2006). Language, Religion and National Identity in Europe and the Middle East: A historical study. Amsterdam: J. Benjamins. p. 32. ISBN 978-90-272-9351-0.

[2] Wallimann, Isidor; Dobkowski, Michael N. (March 2000). Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death. ISBN 9780815628286. Retrieved 30 December 2014.

[3] Tozer, Henry Fanshawe (1881). "Turkish Armenia and Eastern Asia Minor".

[4] Laderman, Charlie (2019). Sharing the Burden: The Armenian Question, Humanitarian Intervention, and Anglo-American Visions of Global Order. p. 42. ISBN 9780190618605.

[5] Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728–729 ABC-CLIO, 2 December 2014 ISBN 1598849484

[6] Marie-Aude Baronian; Stephan Besser; Yolande Jansen (2007). Diaspora and Memory: Figures of Displacement in Contemporary Literature, Arts and Politics. Rodopi. p. 174. ISBN 9789042021297.

[7] Shirinian, Lorne (1992). The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. E. Mellen Press. p. ix. ISBN 9780773496132. This date is important, for it marks the beginning of the Armenian Genocide, which destroyed the multi-thousand-year Armenian presence in historical, Western Armenia.

[8] Hovannisian, Richard G. (2008). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. p. 22. ISBN 9781412835923.

[9] Jones, Adam (2013). Genocide: A Comprehensive Introduction. Routledge. p. 114. ISBN 9781134259816.

[10] "The Terrain of "Living" Western Armenian Literature".

[11] Hacikyan, Agop Jack (2005). The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times. Wayne State University Press. ISBN 0814332218.

[12] Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. pp. 728–729. ISBN 978-1598849486.

[13] "Armenia". worldstatesmen.org.

[14] Kirakossian, Arman J. (2004). British Diplomacy and the Armenian Question, from the 1830s to 1914. Taderon.

[15] Armenia at the Encyclopædia Britannica

[16] "The Lasting Legacy of the Second Congress of Western Armenians"

[17] Armenian ReviewThe . Hairenik Association. 1956. The Sazonov-Paleologue agreement of 26 April 1916 between Great Britain and France and the Sykes–Picot agreement of 16 May 1916 between Great Britain and France which together made up the Anglo-Franco-Russian accord of 1916...

[18] "Western Armenians are preparing". A1+. 16 November 2007. Archived from the original on 27 September 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]