Þykjustustríðið

Kort af Evrópu á meðan þykjustustríðið stóð yfir (1939-40).

Þykjustustríðið (enska: Phoney War; franska: Drôle de guerre; þýska: Sitzkrieg) var átta mánaða tímabil í upphafi seinni heimsstyrjaldarinnar þar sem allt var með kyrrum kjörum á vesturvígsstöðvum. Aðeins ein hernaðaraðgerð átti sér stað þegar Frakkar gerðu tilraun til sóknar í Saarland. Átök styrjaldaraðila voru að mestu bundin við sjóinn.

Tímabilið hófst þann 3. september 1939 — tveimur dögum eftir innrás Þjóðverja í Pólland — en þann daginn höfðu Bretar og Frakkar sagt Þjóðverjum stríð á hendur. Þetta tímabil stóð yfir þar til orrustan um Frakkland hófst þann 10. maí 1940.

Þykjustustríðið veitti Þjóðverjum tækifæri til að ljúka innrásinni í Pólland, leggja undir sig Danmörku og Noreg og búa sig undir innrás í Frakkland.

Atburðarás

Tadeusz-Gamelin sáttmálinn

Þann 19. maí 1939 skrifuðu Maurice Gamelin og Tadeusz Kasprzycki undir hernaðarsamning milli Póllands og Frakklands. Með þeim samningi skuldbundu Frakkland og Pólland hvort annað til sóknar í Þýskaland ef til styrjaldar kæmi. Frakkland hafði myndað svipuð varnarbandalög við önnur nýstofnuð ríki eftir fyrri heimsstyrjöldina með því markmiði að mynda eins konar forvarnarhring um Þýskaland. Meðal samþykktra skuldbindinga Frakklands var loftherferð sem átti að hefjast strax við upphaf styrjaldar, takmörkuð sókn á þriðja degi styrjaldar og stórfelld sókn frá fimmtánda degi herkvaðningar.

Innrásin í Pólland

Aðalgrein: Innrásin í Pólland

Þann 23. ágúst 1939 var Molotov-Ribbentrop-sáttmálinn undirritaður en í honum komust Þjóðverjar og Sovétmenn leynilega að samkomulagi um að skipta Póllandi á milli sín. Þjóðverjar hófu innrás sína í Pólland án stríðsyfirlýsingar (sjá Gleiwitz-atvikið) þann 1. september og tveimur dögum seinna lýstu Frakkland og Bretland stríði á hendur Þýskalandi. Varnaráætlun pólska hersins, Plan Zachód, gerði ráð fyrir að sókn bandamanna á vesturvígstöðvum myndi létta verulega á pólsku vígstöðvunum í austri. Pólverjar biðu árangurslaust eftir stuðningi bandamanna sem aldrei kom.

Saarsóknin

Franskur hermaður í Saarlandinu.

Til að uppfylla skuldbindingar sínar við fyrrnefnda Tadeusz-Gamelin sáttmálann hóf franska herstjórnin „Opération Sarre“ (oft kallað Offensive de la Sarre). Franskar hersveitir fóru yfir þýsku landamærin þann 9. september. Þjóðverjar veittu ekki mikla mótspyrnu þar sem þýsk yfirvöld vildu forðast stríð á tveimur vígstöðvum. Á svæðinu milli Saarbrücken og Pfälzerwald brutust út átök en þar var megináhersla sóknarinnar.

Þann 12. september voru hersveitirnar komnar allt að átta kílómetra inn í þýskt landsvæði og höfðu hernumið tólf þorp í Saarland. Markmið sóknarinnar hafði einungis verið að meta styrkleika Siegfried-línunnar. Þann 21. september skipaði Maurice Gamelin hersveitunum að hörfa aftur til upprunalegra staða við Maginot-línuna. Síðustu frönsku hersveitirnar yfirgáfu Þýskaland þann 17. október. Alls missti Frakkland um það bil 2.000 hermenn í sókninni. Sumir franskir hershöfðingjar, til að mynda Henri Giraud, voru ósáttir við að hörfa og töldu að tækifæri hefði verið ónýtt.

Saarsóknin reyndist ekki sérlega áhrifarík og endanlega kom ekki í veg fyrir ósigur Pólverja. Ástæðan fyrir því að bandamenn voru hikandi í sókn þeirra var að þeir reyndu að viðhalda tengslum við Sovétríkin, sem höfðu einnig ráðist á Pólland. Hernám þeirra á Austur-Póllandi hófst þann 17. september. Vestrænu stórveldin brugðust við þessu með hógværð þar sem varnarbandalögin sem þau höfðu gert við Pólland fyrir stríðið nefndu sérstaklega aðeins Þýskaland sem stryrjaldaraðila. Winston Churchill, sem þá var sjávarútvegsráðherra, flutti eftirfarandi ræðu í útvarpinu þann 1. október, nokkrum dögum eftir að Varsjá féll:

“[…] We could have wished that the Russian armies should be standing on their present line as the friends and allies of Poland instead of as invaders. But that the Russian armies should stand on this line was clearly necessary for the safety of Russia against the Nazi menace. At any rate, the line is there, and an Eastern front has been created which Nazi Germany does not dare assail. When Herr von Ribbentrop was summoned to Moscow last week it was to learn the fact, and to accept the fact, that the Nazi designs upon the Baltic States and upon the Ukraine must come to a dead stop.”

„[…] Við hefðum óskað eftir því að Rússar stæðu á núverandi línu sem vinir og bandamenn Póllands í stað þess að vera innrásaraðilar. En að Rússar skyldu standa á þessari línu var augljóslega nauðsynlegt fyrir öryggi Rússlands gegn nasistahættunni. Hvort sem er, þá er línunni komið fyrir, og austurvígsstöðvar hafa verið skapaðar sem Þýskaland nasismans þorir ekki að ráðast á. Þegar Herr von Ribbentrop var kallaður til Moskvu í síðustu viku var það til að fræðast um og samþykkja þá staðreynd að áætlanir nasista um Eystrasaltslöndin og Úkraínu verða að stöðvast algjörlega.“

Í byrjun október 1939 var Pólland sigrað og í kjölfarið fluttu Þjóðverjar mikinn fjölda hermanna og vopna til vesturvígsstöðvanna. Erwin von Witzleben hélt gagnsókn gegn Frakklandi frá 16. til 24. október. Nokkrir ferkílómetrar af frönsku landsvæði voru hernumin. Í þessum átökum féllu 196 Þjóðverjar, 356 særðust og ellefu flugvélar voru skotnar niður. Upp frá því hófst vopnahlé sem varaði þar til orrustan um Frakkland hófst þann 10. maí 1940. Veturinn 1939-40 var langur og mjög kaldur svo að dagsetning árásarinnar var frestuð 29 sinnum.

Friðarboð

Í Frakklandi var herkvaðningu lokið um miðjan september en þá var Pólland nánast sigrað. Þar að auki höfðu Sovétmenn hernumið austurhluta Póllands sem flækti stöðuna stjórnmálalega. Flestir stjórnmálamenn fóru að leita til stjórnmálalegra lausna á styrjöldinni, einkum eftir að Adolf Hitler gerði vestrænu stórveldunum tilboð til friðar þann 6. október. Belgía og Holland buðust til að semja um sættir á milli Bretlands, Frakklands og Þýskalands í nóvember 1939 en því var hafnað af Frakklandi og Bretlandi. Þau kröfðust þess að Pólland, Tékkóslóvakía og Austurríki yrðu endurreist.

Staða í Þýskalandi

Þýski herinn flýtti sér ekki að hefja átök á vesturvígsstöðvum. „Fyrirmæli æðsta stjórnanda þýska hersins, Adolfs Hitlers, um árásina á Pólland“ voru meðal annars þessi:

„3.) Im Westen kommt es darauf an, die Verantwortung für die Eröffnung von Feindseligkeiten eindeutig England und Frankreich zu überlassen. Geringfügigen Grenzverletzungen ist zunächst rein örtlich entgegen zu treten.	„3.) Fyrir vestan er mikilvægt að láta ábyrgðina á því að hefja fjandskap hvíla vafalaust á Englandi og Frakklandi. Til að byrja með verður að bregðast við minniháttar landamærabrotum eingöngu á staðnum.
Die deutsche Westgrenze ist zu Lande an keiner Stelle ohne meine ausdrückliche Genehmigung zu überschreiten. Zur See gilt das gleiche für alle kriegerischen oder als solche zu deutenden Handlungen.	Ekki má fara yfir þýsku vesturlandamærin á neinum tímapunkti nema með skýlausu leyfi mínu. Sama gildir á sjó um allar hernaðaraðgerðir eða aðgerðir sem túlka má sem slíkar.

Eftirmáli

Á Nürnberg-réttarhöldunum sagði þýski hershöfðinginn Alfred Jodl að ástæðan fyrir því að Þriðja ríkið hafi ekki hrunið árið 1939 væri vegna þess að tæplega 110 breskar og franskar herdeildir fyrir vestan voru algjörlega aðgerðarlausar gegn 23 þýskum herdeildum. Siegfried Westphal hershöfðingi sagði að ef Frakkar hefðu hleypt til sóknar gegn Þjóðverjum í september 1939 hefði þýski herinn „aðeins getað haldið út í eina eða tvær vikur“.

Austur-Þýskir sagnfræðingar túlkuðu þykjustustríðið sem framhald af friðkaupastefnu bandamanna. Að þeirra mati var ætlunin sú að beita yfirgangi Þjóðverja gegn Sovétríkjunum.

Orsök

Margir mismunandi þættir eiga sök á tilkomu þykjustustríðsins en sérstaklega má nefna skort á sameiginlegri stefnu bandamanna. Þrátt fyrir að Frakkland hafði her margra milljóna manna til ráðstöfunar voru Frakkar ekki undir sóknarstyrjaldar búnir. Þess í stað gerði franska herkenningin fyrst og fremst ráð fyrir vörn Maginot-línunnar ef til styrjaldar kæmi. Ekki var gert ráð fyrir að skipta yfir í sókn fyrr en árið 1941.

Í öllu falli hefði innrás í Þýskaland varla gerst með nokkurri von um árangur án þess að brjóta gegn hlutleysi Belgíu, sem kom ekki til greina af pólitískum ástæðum. Yfirstjórn franksa hersins mat þýska vesturvegginn (oft kölluð Siegfried-línan) nægilega sterkan til að fáar hersveitir úr herflokk C gætu haldið honum til lengri tíma, jafnvel gegn verulegum yfirburðum Frakka. Staðan var metin á nákvæmlega öfugan hátt af þýsku hliðinni. Herforingi Þjóðverja á vesturvígsstöðvum fékk það mat frá einum af hershöfðingjum sínum að þýski herinn myndi ekki standast Frakka í einn dag. Franskar loftárásir á Þýskaland voru hafnaðar vegna þess að búist var við harkalegum mótárásum þýska lofthersins; þessar árásir hefðu getað haft veruleg áhrif á franskan flugvélaiðnað sem var í austurhluta landsins.

Ekki aðeins vantaði sameiginlega stefnu hjá bandamönnum, heldur var líka óljóst hvernig Lúxemborg, Belgía, Holland og Sviss gætu verið með í slíkri stefnu. Þetta var ákveðin jafnvægisleikur fyrir ríkisstjórnir þessara landa; með öllum þeim ráðstöfunum sem þurfti að grípa til í þeim tilgangi að vernda eigið land var alltaf mikilvægt draga ekki hlutleysi landsins í efa og gefa ekki ástæðu fyrir íhlutun Þjóðverja.

Orðsifjar

Í enskumælandi hluta heimsins hefur þetta tímabil stríðsins verið nefnt mörgum nöfnum. Upphaflega var það kallað „Bore War“ (leiðindastríðið á íslensku) í Breska heimsveldinu. Þetta nafn var sennilega búið til í skopi og má rekja til Búastríðsins („Boer War“ á ensku), sem átti sér stað tæplega fjórum áratugum áður.

Franski blaðamaðurinn Roland Dorgelès er sagður hafa skapað franska heitið „Drôle de guerre“. Orðatiltækið gæti einnig komið frá misskilningi á hugtakinu phoney war, sem var rangtúlkað sem funny war í fréttum um franskar og breskar herdeildir.

Winston Churchill kallaði tímabilið „Twilight War“ (rökkurstríðið á íslensku). British Press bjó til orðið Sitzkrieg (sitjandi stríðið á íslensku) yfir tímabilið, sem var leikur að þýska orðinu Blitzkrieg. Orðið varð seinna fast í sessi Þjóðverja.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Sitzkrieg“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt júní 2024.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Phoney War“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt júní 2024.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Spøgelseskrigen“ á dönsku útgáfu Wikipedia. Sótt júní 2024.