Nova-Zelando
| Nova-Zelando | ||
| New Zealand Aotearoa | ||
|
| |
| Standardo di Nova-Zelando | Blazono di Nova-Zelando | |
| Nacionala himno: | ||
| God Defend New Zealand | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Wellington | |
| · Habitanti: | 386 000 (2009) | |
| Precipua urbo: | Auckland | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Angla, Maori | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejo: | Charles la 3ma | |
| · Chefministro: | Christopher Luxon | |
Surfaco: (74ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 268 021 km² | |
| · Aquo: | 2.1 % | |
Habitanti: (123ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 5 109 702[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 19,5 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Dolaro di Nova-Zelando | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | NZ
| |
NZL
| ||
554
| ||
| Reto-domeno: | .nz | |
Nova-Zelando o Nov-Zelando esas lando jacanta an Oceania, sude del Pacifiko. Ol konsistas ek 2 precipua insuli, Nordal Insulo e Sudal Insulo, ed altra mikra vicina insuli.
Bazala fakti pri Nova-Zelando.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Nova-Zelando |
L'unesma habitanti di Nova-Zelando, le Maori, arivis en l'arkipelago inter la 9ma e la 14ma yarcenti pos Kristo. L'unesma Europano qua arivis ibe esis Nederlandan explorero Abel Tasman en 1642.
L'unesma Britaniano esis James Cook, qua arivis en l'insuli en 1769. Britaniana misionisti komecis arivar e konvertar le Maori pos la 19ma yarcento. Britaniana suvereneso agnoskesis sur la teritorio ye la 6ma di februaro 1840, tra la pakto di Waitangi.
En 1852, Unionita Rejio aprobis lego kreanta reprezentiva administrado por Nova-Zelando. Lua unesma elektita parlamento kunsidis en 1854. En 1893, Nova-Zelando divenis l'unesma stato qua darfis mulieri votar.[2]
Nova-Zelando nedependanteskis del Unionita Rejio ye la 26ma di septembro 1907. En 1947, adoptesis la statuto di Westminster, qua deklaras ke la lando esas rejio nedependanta, membro de la Commonwealth.[2]
Nova-Zelando suportis l'Unionita Rejio dum l'Unesma e la Duesma mondomiliti. La lando kreskis rapide pos la duesma mondomilito, ma kande Unionita Rejio eniris l'Europana Ekonomiala Komunitato en 1973, ol perdis granda parto de lua precipua merkato.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Nova-Zelando esas konstitucala monarkio kun parlamentala demokratio,[3] malgre ne havar kodexigita konstituco.[4] La rejino di Anglia, Charles la 3ma, esas la chefo di stato di la lando.[5] El indikas la generala guvernisto, sub konsilo di la chefministro, qua reprezentas el en la lando. La nuna generala guvernisto esas Cindy Kiro. La generala guvernisto povas indikar o revokar ministri e povas revizar kazi pri ne-yusteso. La povi di la rejino e di la generala guvernisto esas limitizita e ordinare la konsilo dil ministraro bezonesas.
La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua ordinare esas la chefo dil partiso qua havas la majoritato di la deputati, o la chefo di la koalisuro. Lu ank esas chefo dil ministraro, e omna ministri mustas esar membri del parlamento. La nuna chefministro esas Christopher Luxon.
La parlamento havas unika chambro, House of Representatives (Chambro di Deputati) kun 121 membri qui elektesas dal populo por servar admaxime dum 3 yari. Ek la membri dil parlamento, 71 elektesas direte en lua regioni kontre ke l'altra 50 elektesas segun la tantimo di voti recevita da singla partiso. Omna civitani evante 18 yari o pluse povas votar.
La Supra Korto havas 6 membri, ed esas la maxim alta judiciala korto di Nova-Zelando. La sideyo di l'Apelo-Korto jacas en Wellington, e ordinare la majoritato di la rekursi judiciesas da ol. L'Alta Korto administras la tribunali en Nova-Zelando, kontre ke lokale funcionas la distriktala korti - entote 66.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Nova-Zelando konsistas ek du precipua insuli: la Nordal Insulo havas 113 729 km² e 3 250 700 habitanti en 2008, e la Sudal Insulo, la maxim granda, havas 151 215 km² e 1 017 300 habitanti en 2008. La stretajo di Cook, larja de 20 km en lua maxim streta punto, separas la du insuli. La tota surfaco di la lando esas poke plu granda kam l'Unionita Rejio.
La maxim alta monto di la lando esas Monto Cook (Maori-linguo: Aoraki), kun 3.754 metri di altitudo. La maxim longa fluvio esas Waikato, longa de 425 km, e la maxim volumoza esas Clutha, qua jetas 613 m³ per sekundo che la maro. Entote existas plua kam 180 mil km di fluvii en Nova-Zelando, la maxim multa esanta ne navigebla, tamen uzebla por produktar elektro. La lago maxim vasta esas Lago Taupo, kun 613 km², an la Nordal Insulo.
Nova-Zelando havas moderema klimato kun marala influo (Cfb, segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun mezvalora yarala temperaturi di 10°C en Sudal Insulo e 16°C en Nordal Insulo.[6] La maxima temperaturo enrejistrita dum la historio di la lando esis 42.4 °C en Rangiora, Canterbury, kontre ke la minima esis −25.6 °C en Ranfurly, Otago.[7] Ek la 7 maxim populoza urbi, Christchurch recevas la min granda pluvo-quanto: 640 mm omnayare; kontre ke Auckland recevas la maxim granda: plu kam 1000 mm omnayare. Inundadi esas la maxim ordinara danjero naturala di Nova-Zelando, e poka regioni eskapas de la vintrala inundadi.
Cirkume 14 mil ter-tremi eventas omnayare en Nova-Zelando, nam la lando jacas ube la ter-plako del Pacifiko konstriktas la ter-plako Indo-Australiana. Volkanal agado existas nome en Nordal Insulo. Ondegi povas frapar la lando pos forta ter-tremi.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Nova-Zelando |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Nova-Zelando havas 5 109 702 habitanti.[1] La maxim multa (71,2%) esas decendanti de Europani. Maori esas 14,1%, Aziani esas 11,3%, populi de altra loki di Pacifiko esas 7,6%, Afrikani, Latin-Amerikani e populi de Avan Azia esas 1,1%, altri esas 1,6%, e ne saveskas pri l'etnio di 5,4% de la habitantaro.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Angla, parolata da 89,8% de la habitantaro, 3,5% parolas Maori-linguo, 2% parolas la Samoana, 1,6% parolas Hindi, 1,2% parolas la Franca, 1,2% parolas norda Chiniana e 1% parolas Yue.[1]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas kristanismo: 44,3% de la habitantaro (11,6% katoliki, 10,8% Anglikani, 7,8% Presbiteristi, 2,4% Metodisti, 1,8% Pentekostisti, e 9,9% altri), Hindui esas 2,1%, Budisti esas 1,4%, Maori kristani esas 1,3%, Mohamedani esas 1,1%, 1,4% praktikas altra religii, 38,5% deklaris ne praktikar religio, 8,2% ne informis religio, e 4,2% refuzis informar pri religio.[1]
| La 10 maxim granda urbi di Nova-Zelando (2015) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Auckland  Wellington | |||
| 1ma | Auckland | 1 454 300 | |
| 2ma | Wellington | 398 300 | |
| 3ma | Christchurch | 381 800 | |
| 4ma | Hamilton | 224 000 | |
| 5ma | Tauranga | 130 800 | |
| 6ma | Napier-Hastings | 129 700 | |
| 7ma | Dunedin | 117 400 | |
| 8ma | Palmerston North | 83 500 | |
| 9ma | Nelson | 64 800 | |
| 10ma | Rotorua | 56 800 | |
| Fonto: Statistiki por 2015[8] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto],_New_Zealand,_North_Island,_Maori_people,_Te_Arawa_people,_Ngati_Tarawhai_style,_20th_century,_wood_-_De_Young_Museum_-_DSC01178.JPG)
Le Maori adportis tropikala Polineziana kulturo, ma adaptis ol a lokala ambiento, e fine kreis lia propra kulturo. Recente, kelk artisti lansis muziki en Maori-linguo, e la danso Haka divenis un ek la simboli di Nova-Zelandana kulturo. La skulto uzesas dal Maori ambe por rakontar legendi e por religiala skopi.
La koquoarto di le Maori havas Polineziana origino, adaptita a kolda klimato. Ol uzas patato, radiki de filiko ed altra planti, uceli e fishi, qui koquesas en forni konstruktita sur sulo. Le Maori esas un ek la poka populi qui ne developis alkoholala drinkaji.
Le Maori ank adoptis la literaturo por expresar lia idei, e konvertis multa legendi e poemi en skriptita formo. Multa ek l'unesma skriptisti Angle parolanta de Nova-Zelando rezidis exterlande, exemple Katherine Mansfield (1888-1923). Pos la yari 1950a, kelka skriptisti developis literaturala karieri en la lando, malgre neprofitoza, exemple Frank Sargeson e Janet Frame. Skriptistino Margaret Mahy (1936-2012) skribis plua kam 100 libri, 40 noveli e 20 rakonti por pueri ed adolecanti.
La muziko di Nova-Zelando havas influi de blues, jazz, country, rock and roll e hip hop, ma ta jenri recevas lokala influo. Reggae ank esas populara, exemple muzik-bandi Herbs, Katchafire, 1814, House of Shem ed Unity Pacific. Kelka Novazelandan artisti obtenis internaciona suceso, exemple Lorde,[9] Split Enz, Crowded House, OMC, ed altri.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim multa sporti praktikata en Nova-Zelando havas Britaniana origino.[10] Rugbio* judikesas kom la nacionala sporto,[11] ed atraktas la maxim multa spektanti.[12] Adulti preferas golfo, netball, teniso e kriketo, kontre ke la yunaro preferas netbal, rugbio* e futbalo. Cirkume 54% del adolecanti di Nova-Zelando praktikas e konkursas en sporti por lua skoli.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 New Zealand - The World Factbook - URL vidita ye 24ma di decembro 2023.
- ↑ 2,0 2,1 Political and constitutional timeline New Zealand
- ↑ Queen and New Zealand - Publikigita da The British Monarchy. URL vidita ye 28ma di aprilo 2010. Idiomo: Angla.
- ↑ Factsheet - New Zealand - Political Forces - Publikigita da The Economist Group. URL vidita ye 4ma di agosto2009. Idiomo: Angla.
- ↑ New Zealand Legislation: Royal Titles Act 1974 - Publikigita da New Zealand Government. Dato di publikigo: Februaro 1974. URL vidita ye 8ma di januaro 2011.
- ↑ Climate - New Zealand’s climate - Publikigita da Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. Dato di publikigo: March 2009. URL vidita ye 15ma di januaro 2011.
- ↑ Summary of New Zealand climate extremes - Publikigita da National Institute of Water and Atmospheric Research. Dato di publikigo: 2004. URL vidita ye 30ma di aprilo 2010. Idiomo: Angla.
- ↑ Infoshare; Group: Population Estimates - DPE; Table: Estimated Resident Population for Urban Areas, at 30 June (1996+) (Annual-Jun) - Publikigita da Statistics New Zealand. Dato di publikigo: 22ma di oktobro 2015. URL vidita ye 23ma di oktobro 2015.
- ↑ Lorde's 'Royals' Reigns On Hot 100 for Eighth Week -
- ↑ English - Popular culture - Publikigita da Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. Dato di publikigo: March 2009. URL vidita ye 22ma di januaro 2012.
- ↑ Sport, Fitness and Leisure - Publikigita da Statistics New Zealand. Dato di publikigo: 2000. Nomo di la publikigo: New Zealand Official Yearbook. URL vidita ye 21ma di julio 2008.
- ↑ Sports and leisure - Organised sports - Publikigita da Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. Dato di publikigo: Februaro 2011. URL vidita ye 23ma di marto 2011.
Extera ligilo
[redaktar | redaktar fonto]- Guvernerio di Nova-Zelando (Angla)
| Landi e teritorii en Oceania |
| Atolo Johnston | Atolo Midway | Australia | Estal Timor| Fidji | Franca Polinezia | Guam | Havayi | Insulo Baker | Insuli Cook | Insulo Howland | Insulo Jarvis | Insulo Wake | Insuli Marshall | Insuli Salomon | Kingman Rifo | Kiribati | Federita Stati di Mikronezia | Nauru | Nova Kaledonia | Nova-Zelando | Niue | Norfolk | Norda Mariani | Palau | Palmyra | Papua-Nova-Guinea | Pitkern | Samoa | Tokelau | Tonga | Tuvalu | Usana Samoa | Vanuatu | Wallis e Futuna |