Nov Aquitania
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nov Aquitania esas nova regiono an la sud-westo di Francia, kreita per la teritoriala reformo di 2015, kun efiko pos la 1ma di januaro 2016. La nova regiono rezultis de l'uniono dil anciena regioni Aquitania (France Aquitaine), Limousin e Poitou-Charentes, e ante nomesis provizore Aquitaine-Limousin-Poitou-Charentes. Entote la regiono havas 84 061 km² (surfaco plu granda kam olta di Austria)[1], e 5 844 177 personi vivis ibe ye la 1ma di januaro 2013[2].
Bazala fakti pri Nov Aquitania.
Historio
[redaktar | redaktar fonto].svg)
Probable l'unesma Homo sapiens qui arivis en Aquitania esis la "Homo di Cro-Magnon", qui vivis en la regiono cirkum 40 mil yari ante nun. Ante l'arivo di Romani la regiono habitesis da l'Aquitani, populo qua facis la pikturi de la kaverno Lascaux. Kande Romani konquestis Gallia, li nomizis Aquitania a la regiono sude de la fluvio Garonne, e Iulius Caesar konsideris l'Aquitani populo simila a l'Iberi, ma fakte li posible esis Vaski, ancestri de nuna Baski. La poka vorti de la idiomo Aquitana notida da Romani semblas simila a Baska vorti. La Latina nomo Aquitania posible devenis de Aqua (aquo).
La regiono di Poitou, an la nordo di nuna Nov Aquitania, habitesis dal "pictavi", populo Kelta qua konquestesis da Iulius Caesar en 56 aK. En 51 aK, il anke konquestis altra vicina populo, le "Lemovici". En 27 aK, Augustus kreis la Romana provinco Gallia Aquitania, ed extensis lua surfaco til la sudo dil fluvio Loire, esinte plu granda kam la nuna regiono Nov Aquitania.
Dum la 5ma yarcento, Vizigoti de Okcitania e de Italia konquestis Aquitania dum la yari 412 e 413, e pose konquestis Poitou en 418. Pose, Aquitania konquestesis dal Franki e, fine en 671 ol divenis la nedependanta Dukio di Aquitania. Ante, en 602, kreesis la Dukio di Gaskonia o "Vaskonia", qua enkorpigis teritorii qui nun apartenas a Hispania.
En 720 l'Arabi (anke konocata kom "Mauri"), qui konquestabis granda parto di Iberia, trairis Pirenei, e de 721 til 725 konquestis l'anciena Galia Narbonensis, lore parto de Vizigota rejio. Ye la 9ma di junio 721 Odo (Eudes) la Granda, duko di Aquitania, vinkis la Mauri en la batalio di Toulouse, ma Charles Martel, princo di la Franki, deziregis la teritorio di Aquitania, ed atakis ol en 731. Pos perdar la batalio kontre la Franki, l'armeo di Odo divenis febla, ed Aquitania subisis du inkursi dal Mauri la sequanta yaro. Do, Odo invokis la helpo di Charles Martel, qua haltigis l'expanso di la Mauri tra Europa en la Batalio di Poitiers, en 732. La seniora filiulo di Charles Martel, Pipin la Basa-statura, divenis l'unesma rejulo di la Franki. En 768, pos la morto di Waifer, nepotulo di Odo, Aquitania perdis lua relativa nedependo e fine konquestesis dal Franki la sequanta yaro.
En 781 Karolus la Granda nomizis lua triesma filiulo, Louis la Pia, lor evante 3 yari, "rejo di Aquitania". La rejio Aquitania subordinis su al imperiestro di "Frankia" (Austrasia, Neustria), to esis, a Karolus. En 806 Karolus projetis la divido di lua rejio inter lua filii, ed anke donis Provenco e Burgundia a Louis. Pos la morto di Karolus en 814, Louis grantis Aquitania a lua filiulo Pepin la 1ma di Aquitania, qua mortis en 838, ante lua patro Louis. La nobeli selektis Pepin la 2ma, filiulo di Louis, kom rejo, ma Louis ne aceptis e donis la rejio a lua yuna filiulo, Charles la Kalva. Pos konflikto, fine Charles enkarcerigis Pepin la 2ma e deklaris sua filiulo Charles sucedinto a la trono. Tamen, Charles mortis en 866 ante heredir la trono, e la duesma filiulo di Charles la Kalva, Louis la stoterero, heredis la rejio en 877. Do, Aquitania komplete absorbesis en la Franka rejio. Tamen, la titulo "Duko di Aquitania" uzesis da la komti de Poitiers de la 10ma til la 12ma yarcento.
██ Francia ante 1214
██ Aquiraji Franca til 1330
██ Anglia e Guyenne/Gaskonia en 1330
Aquitania divenis parto di Francia en 1137, kande la dukino Éléonore de Aquitania mariajis la rejulo Louis la 7ma di Francia, ma lia mariajo nuligesis en 1152. Kande Éléonore mariajis Henry la 2ma di Anglia la regiono, inkluzite Poitou-Charentes e Limousin, divenis Angla posedajo (nun nomizita "Imperio Angevina", pro la regiono di Angers). Aquitania restis Angla teritorio til la fino dil centyara milito en 1453, kande la teritorio anexesis da Francia. Dum la triacent yari sub Angla guvernado, la ligili di Aquitania kun Anglia plufortigesis, e granda quanti de vino produktita en la regiono exportacesis a London, Southampton ed altra Angla portui.
La regiono di Alta Navara (France: Navarre) restis parto di l'anciena rejio Navara til 1512, kande Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania konquestis la teritorii qui nun formacas la Hispana teritorio di Navara. Tamen, Karolus abandonis l'Alta Navara, pro esir nefacila lua defenso. La regiono restis kun propra legaro til Henrike la 3ma di Navara, l'unesma rejulo de la dinastio Bourbon, asumante anke la trono di Francia kun la titulo "Henri la 4ma di Francia". La sucedinto di Henri/Henrike, Louis la 13ma di Francia, unionis Alta Navara definitive a Francia en 1620.
Aquitania servis kom "fortifikajo" por la hugenoti dum la 16ma e 17ma yarcenti kontre la persekuti da Franca katoliki. En 1789 eventis revolto di rurani en Limousin e Poitou-Charentes qui anticipis Franca revoluciono. Poitou unionesis kun Franca krono en 1416 e restis provinco Franca til la Revoluciono, kande ol dividesis en tri departmenti: Vienne, Deux-Sèvres, e Vendée.
Dum l'unesma mondomilito, de la 2ma di septembro[3] til decembro 1914,[4] la guvernerio di Francia refujis en Bordeaux,[3] pro ke Paris minacesis per l'avanco da Germani.[3] Pos finir la milito, l'ekonomio di Bordeaux rikonvertesis, e tri industrii divenis importanta: la metalurgiala, la kemiala e la produktado di nutrivi.[4]
Ante la fino dil Interna milito en Hispania, mili de Baski fugis vers Francia, ube li sendesis a "centri di acepto", fakte koncentreyi, quale Gurs en Béarn.[5] Dum la duesma mondomilito la litoro di Aquitania okupesis dal Nacional-socialisti, qui deklaris la regiono militistala zono interdiktita por la Franci, ecepte por lokala habitanti, qui bezonis specala pas-posibligo.[6] Kom parto de lia programo por krear l'"Atlantika Murego" kontre invadi, la Germani instalis bazo por konstruktar submara navi en Bordeaux.[4] Kande la milito finis, l'Usani apertis universitato en Biarritz por preparar lia soldati por la civila vivo en Usa.[6][7] Pos la milito, l'ekonomio di la regiono durigis kreskar e modernigar su. La descentraligo teritoriala di Francia en 1960 kreis tri regioni en la teritorio di la nuna Nov Aquitania: Aquitania, Limousin e Poitou-Charentes, qui unionesis per lego aprobita en 2015 por krear la regiono Aquitaine-Limousin-Poitou-Charentes, pose rinomizita Nov Aquitania.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La litoro Atlantika di Nov Aquitania havas preske 720 km di extenso totala,[8] ed inkluzas l'insuli de l'arkipelago di Charente. Notora balnala urbi en la regiono esas Arcachon, Biarritz e Royan. La lineo di la litoro esas preske rekta e kovrata per duni, lagi e lageti, de la peninsulo di Arvert til la rivo di Labourd (Baske: Lapurdi). La foresto di Landes kovras preske 1 milion hektari de la regiono,[9] e kompozesas precipue per pini de la speco pinus pinaster, ed esas la maxim granda artificala bosko de Europa.
La sudo di la regiono esas regiono montoza. Weste (zono di Labourd) l'altitudo esas min granda: esas precipue verda kolini infre 1 000 metri di altitudo. Este, la maxim alta monto di la Baska regiono di Francia esas la monto Orhy, kun 2017 m di altitudo. La maxim alta monto di Nov Aquitania esas la monto Palas, an la Pirenei, kun 2 974 metri di altitudo. An la sama regiono, existas la monti Midi d'Ossau (2 884 m), Arriel (2824 m), Ger (2613 m), Anie (2504 m), Latte de Bazen (2472 m), Ansabère (2377 m), la Arraille (2147 m) ed Arlas (2044 m). La valo di Osseau, un ek la tri vali de la regiono di Béarn, iras de la suburbi di Pau til Pourtalet, an la frontiero kun Hispania. Lua lagi, floro e fauno richa protektesas en la Naciona Parko di Pirenei.
Apartenanta a la Montaro Centrala, l'anciena regiono Limousin havas alta planaji e verda vali kun boski di querki e kastanieri. La fluvio Vienne, qua trairas Limoges ed esas enfluanto di la fluvio Loire, esas un de la precipua di la regiono. L'anciena provinco di Poitou, norde de nuna Nov Aquitania, esas famoza pro lua vitoberi an la valo dil fluvio Vienne, qui produktas la vino etiketizita Haut-Poitou. An l'anciena regiono Charentes, esistas granda areo marshi qui extensas su de La Rochelle til Rochefort. La fluvio Charente ekfluas en l'Atlantiko poke distanta de La Rochelle.
L'estuario di Gironde, larja de 3 til 11 km e longa de 65 km, esas la maxim granda estuario sovaja de Europa[10]. En lua vicineso jacas granda marshi e kolineti ube kultivesas la vitoberi qui produktas la vino di Bordeaux. La fluvio Dordogne, longa de 483 km, ekfluas en l'estuario, qua donas lua nomo a la departmento Gironde.
An la departmento Lot-et-Garonne, qua recevas ta nomo pro la fluvii Lot (longa de 481 km) e Garonne (longa di 602 km), existas la naturala regiono di Entre-deux-Mers, kun richa agrokultivo e famoza pro lua vini blanka e sika o liquoratra (cadillac, loupiac, sainte-croix-du-mont), e pro lua pruni. Marmande, en Lot-et-Garonne, esas famoza pro lua kultivi di tomato e tabako.
La klimato di la regiono esas dominacante oceanala, dum ke sude la klimato havas influi de Pirenei. La regiono recevas mezavalore 2000 til 2200 hori di suno omnayare, simile a kelka regioni de Mediteraneo. L'arei an la litoro recevas plua pluvi kam l'arei litorofore. Dum la sturmi an la litoro, la venti povas superirar 100 km/h (la rekordo esis 198 km/h en 1999, dum la tempesto Martin an la municipo Saint-Denis-d'Oléron). En Limousin la klimato esas plu humida e kolda, kun milda printempi, e la regiono recevas mezavalore 1850 hori di suno omnayare. Fine en Béarn, proxim la Pirenei, esas frequa la «tampona efekti» (effets de bouchon), kande la venti de nordo e nord-nordwesto frapas la monti. La vali de la regiono formacas vera «funeli di nubi» (entonnoirs à nuages) qui koncentras la pluvi. Dum la vintri, nivas en altitudi super 1.200 metri en la regiono. La valo di Pau havas mikroklimato sunoza (cirkume 1900 hori di suno omnayare), bona pluvo-quanto (1.100 mm omnayare) e preske nula frosto dum la vintro.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
L'ekonomio di la regiono esas variigata: richa agrokultivo, variigata e moderna industrio, ed importanta turistala loki. La regiono anke havas kin importanta universitati (l'universitati di Bordeaux, La Rochelle, Limoges, Poitiers e Pau) e diversa Grandes Écoles (fakultati) qui kontributas por la inquesti ciencala e por formacar habila labor-povo.
Aquitania esas regiono di karaktero rurala, e l'agrokultivo employas direte o nedirete plu kam 180,000 personi, inkluzite ti qui laboras en la produkturo di nutrivi, vino e liquori. Ol produktas 9.4 miliard Euri en revenui, esante la maxim richa agrokultivala regiono de Europa. Existas 85,000 farmerii en la regiono (la maxim granda quanto di farmerii de Francia), ed ol havas la maxim importanta edukado di bovaro de Francia. Existas multa regionala rasi di bovaro, exemple la Lemozina, la blonde de Aquitania, e la Bearnesa. La bovaro kreesas sive por karno sive por lakto. La regiono havas la duesma maxim importanta edukado di mutoni de Francia (por karno e por lakto), ed anke havas importanta edukado di porki, asni e kavali. La pesko duras esar importanta, quankam la quanto diminutis dum recenta yari. La precipua portuo por la komerco di fisho de la regiono esas Saint-Jean-de-Luz-Ciboure, ube vendesas omnayare 7.6 mil toni di fisho, equivalanta a 23 milion Euri.[11]
La regiono esas la duesma maxim granda produktero di vino de Francia, havante 20% de la vitoberi di Francia. Famoza en tota mondo esas la vini de Bordeaux, Bergerac, Cognac, Armagnac e Haut-Poitou. La konyako produktita en la regiono Cognac anke esas famoza. Ank importanta esas la kultivi di cereali (frumento e maizo), tabako (an la regiono Landon, e proxim La Réole, Auros, Monségur ed altra - entote 14% de la tabako produktita en Francia kultivesas ibe), di nuco en Périgord, di pomi en Limousin, di fragi en Dordogne e Périgord, edc. Fine, esas importanta la industriesko di nutrivi, qua employas cirkume 55,000 personi.
Kun tri milion hektari di boski e foresti de la regiono, Nov Aquitania esas la precipua regiono di Francia por extraktado di ligno, note en bosko di Landes (forêt des Landes de Gascogne), artificale kreita per la kultivo di pini de la speco Pinus pinaster, ma anke extraktesas ligno en Dordogne, Corrèze e Haute-Vienne. La granda industrii qui segas ligno o transformas ol en papero e celuloso, e la meza e mikra industrii di moblaro ank esas importanta.
Ultre nutrivi e produkturi de ligno, l'industrio aeronautikala ed aerospacala ank esas importanta por la regiono. Dassault Aviation havas kin fabrikerii e produktas l'avioni Rafale e Falcon ibe, Airbus Defense And Space produktas kompozanti por la fuzei Ariane, Turbomeca, (nune Safran Helicopter Engines, qua fabrikas turbini por helikopteri) havas fabrikerii en Pau e Bordes, e SNECMA (qua reparas motori di militala avioni) havas filialo en Châtellerault.
L'industrio medikamentala di Bordeaux esas la triesma maxim granda de Francia. La grupi Sanofi, Merck, Meda Pharma e Bristol-Meyers-Squibb havas fabrikerii ibe. Limoges, qua ante havis importanta shua e ceramika industrii, nun produktas ceramiko di alta teknologio por industrial uzado e por elektrala equipuri. La centro Ester Technopôle kreesis en la urbo por developar inquesti ed aferi pri ceramiko e nova materii, elektroniko, optiko, telekomuniko, bioteknologio, ed altri, asociita kun l'Universitato di Limoges.
La sektoro di asekuri ja developabis dum kelk yari en Niort e, nune, l'urbo esas la 4ma maxim importanta financala centro di asekuri en Francia (pos Paris, Lyon e Lille).[12] Cirkume 18% de la labor-povo del urbo laboras en la financala sektoro, kontre mezavalore 3.7% por l'altra regioni de lando.[13]
Fine, turismo esas altra importanta sektoro por la regiono. Meze l'atraktivi por turisti esas la plaji kun milda e sunoza klimato e bona por la praktiko di surf, la famoza vitoberi (por ti qui praktikas "enoturismo", t.e. la turismo por konocar vini e lia produktado) e variata peizaji ed anciena konstrukturi. Inter la loki qui recevas granda nombro di viziteri (plu kam 1 milion personi omnayare) esas: la parko Futuroscope en Poitiers (1.8 milion viziteri), l'anciena urbo Sarlat (1.5 milion viziteri), la duno di Pilat, proxim Arcachon (1.4 milion viziteri[14]), la historiala urbo Saint-Émilion, proxim Libourne (cirkume 1 milion viziteri omnayare)[15].
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]Entote la regiono havis 5 844 177 habitanti ye la 1ma di januaro 2013.[2]
| La 10 maxim granda urbi di Nov Aquitania (2013) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Bordeaux  Limoges | |||
| 1ma | Bordeaux | 243 626 | |
| 2ma | Limoges | 135 038 | |
| 3ma | Poitiers | 87 424 | |
| 4ma | Pau | 77 575 | |
| 5ma | La Rochelle | 74 344 | |
| 6ma | Mérignac | 68 386 | |
| 7ma | Pessac | 60 663 | |
| 8ma | Niort | 57 393 | |
| 9ma | Bayonne | 47 492 | |
| 10ma | Brive-la-Gaillarde | 46 794 | |
| Fonto: [16] | |||
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Insee - Population - Aquitaine, Limousin et Poitou-Charentes : 5,8 millions d'habitants en 2012 - Publikigita da www.insee.fr. URL vidita ye 23ma di decembro 2015. .
- ↑ 2,0 2,1 Populations légales 2013 des régions 2016 - Publikigita da Institut national de la statistique et des études économiques, Insee. URL vidita ye 1ma di januaro 2016.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 2 septembre 1914 : le gouvernement quitte Paris en catimini - Publikigita da Franceinfo. URL vidita ye 13ma di novembro 2016. Idiomo: Franca.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Chronologie - Bordeaux d'une guerre à l'autre (1914 - 1945) - Publikigita da Mairie de Bordeaux. URL vidita ye 13ma di novembro 2016. Idiomo: Franca.
- ↑ Vascos en la Segunda Guerra Mundial - Publikigita da Auñamendi Eusko Entziklopedia. URL vidita ye 12ma di oktobro 2016. Idiomo: Hispana.
- ↑ 6,0 6,1 Biarritz City Guide » CellarTours - URL vidita ye 12ma di novembro 2016. Idiomo: Angla.
- ↑ WW2 People's War - The Biarritz American University (The BAU) - Publikigita da BBC. URL vidita ye 12ma di novembro 2016.
- ↑ Aquitaine-Limousin-Poitou-Charentes : Que sera notre nouvelle région ? - Publikigita da France 3 Aquitaine. Dato di publikigo: 6ma di decembro 2015.
- ↑ Centre régional de la propriété forestière d'Aquitaine
- ↑ Estuaire de la Gironde - Site Objectifs Biodiversités
- ↑ Top 10 des plus grands ports de pêche, sito* Parcours France.com, 7ma di novembro 2014.
- ↑ Niort entretient sa « bosse » des finances, article de Charles Desjardins paru dans Commerce international, 2ma di mayo 2004
- ↑ Niort, une ville qui vit au rythme des mutuelles - Publikigita da L'argus de l'assurance. Dato di publikigo: 8ma di junio 2012.
- ↑ L'économie du tourisme en Aquitaine, Conseil régional d'Aquitaine
- ↑ Saint-Emilion très endetté, qui l’eût cru ? - Publikigita da Libération. Dato di publikigo: 28ma di oktobro 2011. Idiomo: Franca.
- ↑ Insee - Populations légales 2013 - Populations légales 2013 des régions 2016 - Publikigita da Insee. URL vidita ye 4ma di januaro 2016. Idiomo: Franca.