Albania
| Albania | ||
| Republika e Shqipërisë | ||
|
| |
| Standardo di Albania | Blazono di Albania | |
| Nacionala himno: | ||
| Hymni I Flamurit | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Tirane | |
| · Habitanti: | 418 495 (2011)[1] | |
| Precipua urbo: | Tirane | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Albaniana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Bajram Begaj | |
| · Chefministro: | Edi Rama | |
Surfaco: (139ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 28 748 km² | |
| · Aquo: | 4,7 % | |
Habitanti: (98ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 876 591[2] (2017) | |
| · Denseso di habitantaro: | 111,1 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Lek | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | AL
| |
ALB
| ||
008
| ||
| Reto-domeno: | .al | |
Albania (Albaniane Shqipëri/Shqipëria) esas lando jacanta an sudal Europa. Ol havas kom vicini Montenegro nord-weste, Kosovo (regiono neagnoskata da Serbia kom nedependanta) nord-este, Norda Makedonia este, e Grekia sude. Weste jacas la litoro di Adriatiko. Albania distas min kam 72 km de Italia, tra l'Adriatiko.
Bazala fakti pri Albania
Historio
[redaktar | redaktar fonto]_-_Monument_of_Agonothetes.JPG)
| Precipua artiklo: Historio di Albania |
Greki unesmafoye mencionis Iliria, regiono partale okupata dal teritorio di la nuna Albania, cirkume 3.000 aK. En 588 aK, Greki de Korfu e Korinto fondis l'urbo Apolonia, qua havis prosperoza skolo pri filozofio. L'urbo divenis richa pro la komerco di sklavi e di asfalto, produkturo qua uzesis por igar nepermeebla la ligno di la navokorpi. En 148 aK l'urbo divenis parto di la provinco Romana Epirus Nova.
Dum la periodo dil Romana imperio la nuna teritorio di Albania dividesis inter provinci Dalmatia, Makedonia (precipue Epirus Nova) e Supra Moesia. La teritorio esis sub Romana e pose sub Bizancana dominaco til la 7ma yarcento, kande Slavi enmigris vers la regiono. Albania divenis parto dil Unesma Bulgara Imperio dum la 9ma yarcento.
L'Otomani komencis konquestar la regiono dum la 14ma yarcento e transformis ol en Sanjak (provinco). Dum la 15ma yarcento, de 1443 til 1468, Gjergj Kastrioti Skanderbeg konquestis la nedependo del Otoman imperio e divenis rejulo di parto di la nuna Albania, ma en 1478 l'Otomani rikonquestis komplete la regiono.
Granda parto di la habitantaro adoptis Mohamedana religio, e l'Albaniani esis la lasta populo Europana qua deziris separar su del Otoman imperio.[3] Tamen, dum la fino dil 19ma yarcento eventis multa revolti kontre Turka dominaco. Albania nedependanteskis del Otoman imperio erste ye la 28ma di novembro 1912. Ol adoptis republiko kom sistemo di guvernerio en 1920. En 1928 Ahmet Zogu, lua unesma prezidanto, adoptis la rejala titulo Zog la 1ma, e la lando divenis monarkio.
En 1939, Italiani invadis Albania ed okupis la lando til 1943, kande Germani remplasis li e restis ibe til oktobro 1944. Nacionalista grupi, qui inkluzis komunista partisani, kombatis unesme kontre l'Italiani e pose kontre Germani sen Sovietiana helpo. Enver Hoxha, chefo dil Albaniana Partiso di Laboro (komunista) divenis chefo di la lando. Ilu federis su kun Sovietiani til 1960, ma ruptis ca federo kande Nikita Hrushchyov denuncis la krimini di Stalin. Do, Hoxha federis su kun Popul-Republiko Chinia.
Ye la 11ma di aprilo 1985 Hoxha mortis. Lua sucedinto, Ramiz Alia pokope komencis politikala aperto. Dum marto 1991 organizesis libera elekti en Albania, e Ramiz Alia vinkis l'unesma prezidantala elekto. Tamen, generala striko koaktis la guvernerio abandonar komunista rejimo. Ramiz Alia guvernis Albania til lua renunco, ye la 3ma di aprilo 1992. Nova elekti eventis, e Sali Berisha elektesis prezidanto.
Ye la 4ma di aprilo 2009 Albania membreskis NATO.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Albania esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato ed elektesas por 5-yara periodo da Nacional Asemblitaro. La chefministro esas la chefo di guvernerio, ilqua esas nun Edi Rama.
La parlamento (Kuvendi i Republikës së Shqipërisë - Nacional Asemblitaro di Albania) esas singlachambra kun adminime 140 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari, segun sistemo di listi di kandidati qui elaboresas dal partisi. La fundamenti dil elektala sistemo esas sekreta ed universala votado, segun l'artiklo 45ma de la konstituco Albaniana.
Judiciala povo konsitas ek konstitucala korto, kasaco-korto, apelo-korti e distriktala korti. La membri dil konstitucala korto elektesas dal parlamento por admaxime 9-yara periodo. La nuna konstituco adoptesis ye la 28ma di novembro 1998. La bazo di Albaniana legaro esas Napoleonala kodexo, e la korti di la lando subdividesas en du tipi: administrala korti, e civila e kriminala korti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Albania havas 172 km de frontieri kun Montenegro, 115 km kun Kosovo,[4] 151 km kun Norda Makedonia e 282 km kun Grekia. Lua litoro esas longa de 487 km. Stretajo Oronto separas Albania de Italia ed esas larja de min kam 100 kilometri.
La reliefo di la lando konsistas ek monti, kolini e mikra plana tereni. La maxim alta monto esas Golem Korab, kun 2.754 metri de altitudo, jacanta an tale nomizita "Albanian Alpi". La maxim longa fluvio di la lando esas Drin, longa de 335 km.
An la litoro la klimato esas Mediteraneala, kun mezavalora temperaturi di 7°C dum vintro e 24°C dum somero, kontre ke en montoza regioni la klimato esas kontinentala, kun mezavalora temperaturi di −1 °C dum vintro e 21,8 °C dum somero. La maxim alta temperaturo enrejistrata en la lando esis 43,89 °C, ye la 18ma di julio 1973 en Kuçovë.
Existas 15 nacionala parki en Albania, 4 marshoza tereni prezervata, ed 1 rezerveyo di la biosfero.
Politikala subdividuro
[redaktar | redaktar fonto]Segun la politikala subdividuro adoptita ye la 31ma di julio 2000, Albania subdividesas en 12 komtii (Qark), nomizita segun lia chef-urbi:
 |
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Albania |
Albania duras esar povra lando kande komparata al altra Europana stati[5]. Lua TNP po persono esas 26% del mezavaloro dil Europana Uniono en 2010.[6]
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Albania havis 3 057 220 habitanti.[7] La maxim multa (82,6%) esas Albaniani. Greki esas 0,9%, altri esas 1%, e 15,5% esas sen specigo, segun la demografiala kontado di 2011.[7] La mezavalora evo dil Albaniana habitantaro esas 28,9 yari,[8] yuna, kande komparata ad altra Europana landi. De 1991 til 2004 cirkume 900 000 Albaniani ekmigris, de qui cirkume 600 000 establisis su en Grekia.[9]
L'oficala linguo di la lando esas Albaniana, parolata da 98,8% de la habitantaro. Ol havas du precipua dialekti, Gheg e Tosk, ed altra dialekti (Arbanasi, Arbëreshë) parolata en vicina landi (Kroatia, Italia, edc). La Greka parolesas da 0,5%; 0,6% parolis altra lingui, e 0,1% ne informis pri linguo en 2011.[7]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo: 56,7% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 10%, Ortodoxi esas 6,8%, ateisti esas 2,5%, bektashi (religio qua originis de Sufismo) esas 2,1%, 5,7% praktikis altra religii e 16,2% ne mencionis religio.[7]
La maxim populoza urbo esas Tirane. Altra importanta urbi esas Durrës ed Elbasan.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]L'arto, la tradicioni e la religio di Albania influesis da multa antiqua e mezepokala populi. L'influi di Bizancana ed Otomana imperii dum Mezepoko esas videbla en multa mozaiki ed arkitekturala verki en tota lando. Multa exempleri di anciena arkitekturo esas videbla en kasteli, ed en edifici komercala e religiala, en qui povas videsar l'evoluciono di arkitekturala tekniki. Dum la 19ma yarcento, l'arkitekturo influesis dal Art Nouveau e da Neoklasikismo, e dum la komenco dil 20ma yarcento, ol influesis da moderna stilo ariktekturala Italiana. Anke dum la 20ma yarcento, multa historiala e religiala edifici destruktesis dum la komunista rejimo.
Meshari ("la mesolibro") da Gjon Buzuku publikigita en 1555 judikesas kom la maxim anciena libro en Albaniana linguo, ma existas evidentaji ke ca linguo ja skribesis dum la 14ma yarcento. Dum la 19ma yarcento eventis "Albaniana rivivigo" kun influi de romantikismo, e kelka skriptisti divenis notora en Albaniana literaturo: la romanisti Jeronim De Rada e Naim Frashëri, e la poeti Ndre Mjeda e Andon Zako Çajupi. La maxim bone konocata nuntempa skriptisto en Albaniana linguo esas Ismail Kadare.
Albania havas richa folklorala muziko, ed ol esas parto di la nacional identeso. Ol havas influi Iliriana, Greka, Romana, Bizancana ed Otomana. Existas granda stilistikala diferi inter la muziko da le Gheg (qui habitas norde de la lando) e da le Tosk e le Labs (qui habitas sude di la lando). Pri la moderna muziko, ol recevis influi del Ocidentala rock, hip hop e pop. Recente, kelk artisti naskinta en Albania, Kosovo, od en la Albaniana diasporo ganis internaciona notoreso, exemple Silva Gunbardhi, Bebe Rexha, Action Bronson (artala nomo di Ariyan Arslani) Elvana Gjata e Dua Lipa.
Sporti
[redaktar | redaktar fonto]
Albania partoprenis unesmafoye l'Olimpiala Ludi en München, 1972. Ol ne partoprenis la Ludi de 1976 til 1988, ma itere partoprenis de 1992 til nun. En 2006 ol unesmafoye partoprenis la Vintrala Olimpiala Ludi. La lando nulatempe ganis medalii en la Ludi, ma lua atleti ordinare konkursas pri natado, atletismo, haltero-levo, sporta pafado e luktado. De 1987 til nun la lando partoprenis en la Mediteranea Ludi, e lua atleti ganis entote 43 medalii, de qui 8 ora, de 1987 til 2013.
Inter la maxim populara sporti esas futbalo, haltero-levo, basketbalo, volebalo, teniso, natado, rugbio e gimnastiko.
Noti e referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Censusii Populsisë dhe Banesave - Population and Housing Census - URL vidita ye 8ma di januaro 2021.
- ↑ Popullsia e Shqipërisë, 1 Janar 2017 - Publikigita da INSTAT. URL vidita ye 23ma di marto 2019.
- ↑ "NATIONAL AWAKENING AND THE BIRTH OF ALBANIA Publikigita da Area Handbook of the US Library of Congres. URL vidita ye 23ma di marto 2019.
- ↑ Kosovo ne agnoskesas kom nedependanta stato da Serbia. La Nacional Asemblo di Kosovo unlatere deklaris sua nedependo ye la 17ma di februaro 2008.
- ↑ Albania Country Brief Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)
- ↑ "Albania's GDP per capita in PPS (2008)"] eurostat.eu
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Albania - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 23ma di marto 2019. Idiomo: Angla.
- ↑ Women, Men and shefit's in Albania 2006
- ↑ Albania:looking beyond borders. Migration Policy Institute
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |