Karayan Niger
 | |
 | |
| Etimolohia | Di ammo. Mabalin a manipud iti Bereberes para iti Karayan gher |
| Lokasion | |
| Pagilian | Guinea, Mali, Niger, Benin, Nigeria |
| Dagiti siudad | Tembakounda, Bamako, Timbuktu, Niamey, Lokoja, Onitsha |
| Pisikal a pakaidumdumaan | |
| Taudan | Tangtangkig ti Guinea |
| - lokasion | Guinea |
| Sabangan | Taaw Atlantiko |
- lokasion | Golpo to Guinea, Nigeria |
| Kaatiddog | 4,180 km (2,600 mi) |
| Kadakkel ti labneng | 2,117,700 km2 (817,600 sq mi) |
| Panagayus | |
| - lokasion | Delta ti Niger[1] |
| - kaadu | 500 m3/s (18,000 cu ft/s) |
| - natimbeng | 5,589 m3/s (197,400 cu ft/s)[2] |
| - kabassit | 27,600 m3/s (970,000 cu ft/s)[3] |
| Langlanga ti labneng | |
| Dagiti tributario | |
| - kanigid | Karayan Sokoto, Karayan Kaduna, Karayan Benue, Karayan Anambra |
| - kanawan | Karayan Bani |
Ti Karayan Niger ket isu ti kangrunaan a karayan iti akinlaud nga Aprika nga umabot iti agarup a 4,180 km (2,600 mi). Ti pagayusan a labnengna ket 2,117,700 km2 (817,600 sq mi) iti kalawa.[4] Ti taudanna ket idiay Kabanbantayan ti Guinea idiay abagatan a daya ti Guinea. Daytoy ket agayus nga immindayon babaen ti Mali, Niger, idiay pagbeddengan ti Benin ken babaen ti Nigeria, nga agayus babaen ti maysa a dakkel a delta, nga ammo pay kas ti Delta Niger wenno ti Lana a Karkarayan, a mapan idiay Golpo ti Guinea idiay Taaw Atlantiko. Ti Niger ket isu ti maikatlo a kaatiddogan a karayan idiay Aprika, a malabsan laeng babaen ti Nilo ken ti Karayan Kongo (nga ammo pay a kas ti Karayan Zaïre). Ti kangrunaan a tributariona ket ti Karayan Benue.
Etimolohia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Niger ket tinawtawagan iti Jeliba wenno Joliba "nalatak a karayan" iti Manding; Orimiri wenno Orimili "nalatak a danum" iti Igbo; Egerew n-Igerewen "karayan dagiti karayan" iti Tuareg; Isa Ber "dakkel a karayan" iti Songhay; Kwara iti Hausa; ken Oya iti Yoruba. Ti nagtaudan ti nagan a Niger, a kasisigud laeng a naipakat kadagiti katengngaan a sakup ti karayan, ket di ammo. Ti mabalin a taudanna ket ti maysa a pannakabalbaliw, babaen ti impluensia iti Latin a niger "nangisit", iti Tuareg a nagat ti egerew n-igerewen, nga inus-usar kadagiti igid ti katengngaan a sakup ti karayan iti law-law ti Timbuktu.[5][6] Gaputa ti Timbuktu ket adda iti akin-abagatan a gibus iti nangruna a dalan ti Trans-Sahara a pagtagilakuan a mapan idiay akinlaud a Mediteraneo, daytoy ti taudan ti kaaduan a pannakaaamo ti Europa iti daytoy a rehion.
Dagiti mediebal a mapa ti Europa ket nagipakpakat ti nagan a Niger kadagiti katengngaan a gay-at ti karayan, iti moderno a Mali, ngem ti Quorra (Kworra) kadagiti akin-baba a gay-at iti moderno a Nigeria, a kas dagitoy idi ket saan a nabigbigan nga isu met laeng nga agpadpada a karayan. Idi dagiti kolonia abileg ti Europa ket nangrugrugida a nagipatpatulod kadagiti barko iti igid ti Laud nga aplaya ti Aprika idi maika-16 ken maika-17 a sigsiglo, ti Karayan Senegal idi ket kanlnayon a naibagbaga nga isu ti mapan iti baybay a gibus iti Niger. Ti Delta Niger, a maibuybuyat iti Atlantiko babaen dagiti mangle a kalugnakan ken dagiti rinibu a distributario kadagiti igid ti ginasut a milia, ket naipanpanunotan idi a dagitoy ket aplaya a kalugnakan laeng. Idi laeng maika-18 a siglo a panagbisita ni Parke Mungo, a nagpababa a nagbanbaniaga iti Karayan Niger ken nangbisita dagiti nalatak nga imperio ti Sahel iti panawenna, ti husto a pananginagan ti dalan ti Niger dagiti Europeano, ken nangipadakkel ti nagan iti intero a dalanna.
Dagiti moderno a pagilian ti Nigeria ken Niger ket nakaala ti naganda manipud iti karayan, a nagmarmarka dagiti sinuppiatan a nailian a panagtunton babaen kadagiti bileg ti kolonia iti "Akinngato", "Akinbaba" ken "Tengnga" a labneng ti karayan Niger idi las-ud ti Innagaw para iti Aprika idi gibus ti maika-19 a siglo.
Heograpia
[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Karayan Niger ket maysa a "nalitnaw" a karayan, nga agaw-awit laeng ti maysa a maikasangapulo a sedimento a kas ti Nilo gapu ta dagiti taudan ti danum ti Niger ket naisanglad kadagiti taga-ugma a bato a mangited laeng ti bassit a lan-ak.[7] Kasla ti Nilo, ti Niger ket tinawen a malayusan; daytoy ket mangrugi ti Septiembre, ken kumaro iti Nobiembre, ken malpas iti Mayo.[7]
Ti maysa a naisangsangayan a langa ti karayan ket ti Akin-uneg a Delta Niger, nga agporma ti kellaat a panagpabassit ti bukodna a gradiente.[7] Ti pagbanaganna ket ti maysa a rehion dagiti naisallapid nga alog stream, dagiti kalugnakan, ken dagiti danaw a kasla ti kadakkel iti Belhika; dagiti tiempo a layus ket mangaramid ti Delta a nasayaat nga agpataud para iti panagkalap len agrikultura.[8]
Ti karayan ket 'makapukaw' ti ganggani a dua a pagkatlo ti mabalin a panagayusna idiay Akin-uneg an Delta a baetan ti Ségou ken Timbuktu babaen panagagsep ken panagbawbaw. Amin a danum manipud iti Karayan Bani , nga agayus iti Delta idiay Mopti, ket saan a makasukat para kadagitoy a 'pannakapukaw'. Ti katimbengan a 'pukaw' ket nakarkulo iti 31 km3/tungngal maysa a tawen, ngem adu ti adu a pagdumadumaanna iti tinawen.[9] Ti karayan ket tiponanto babaen dagiti nadumaduma a tributario, ngem mapukawan pay ti adu a danum babaen ti panagbawbaw. Ti kaadu ti danum a sumsumrek iti Nigeria ket narukrukod idiay Yola ket nakarkulo idi iti 25 km3/ti tunggal maysa a tawen sakbay ti tawtatwen ti 1980 ken iti 13.5 km3/ti tunggal maysa a tawen idi las-ud ti tawtawen ti 1980. Ti kangrunaan a tributario ti Niger idiay Nigeria ket ti Karayan Benue a tumipon iti karayan idiay Lokoja, Nigeria. Ti dagup a tomo dagiti tributario idiay Nigeria ket innem nga ad-adu ngem ti uneg a panagayus idiay Nigeria, nga adda ti panagayus idiay asideg ti sabangan ti karayan iti 177.0 km3/ti tunggal maysa tawen sakbay ti tawtawen ti 1980 ken 147.3 km3/ti tunggal maysa a tawen idi las-ud ti tawtatwen ti 1980.[9]
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ "WWD Continents". www.geol.lsu.edu. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 8 Oktubre 2017. Naala idi 28 Abril 2018.
- ^ "WWD Continents". www.geol.lsu.edu. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 8 Oktubre 2017. Naala idi 28 Abril 2018.
- ^ Castano, Ing. Antonio. "A STUDY ON THE HYDROLOGICAL SERIES OF THE NIGER RIVER AT KOULIKORO, NIAMEY AND LOKOJA STATIONS". webcache.googleusercontent.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2016-01-01. Naala idi 28 Abril 2018.
- ^ Gleick, Peter H. (2000), Ti Danum ti Lubong, 2000–2001: Ti Mamindua a tawen a ti Nasadiwa a Danum, Island Press, p. 33, ISBN 1-55963-792-7; online idiay Lilibro ti Gppgle
- ^ Ti Arabiko a nagan iti nahr al-anhur ket maysa a dagus a pannakaipatarus iti Tuareg.
- ^ nga Etimplohiko a Diksionario ti Niger
- ^ a b c Reader 2001, p. 191
- ^ Reader 2001, pp. 191–192
- ^ a b FAO:Pannakabalin a Panagsibbo idiay Aprika: Ti labneng, arngian, Ti Labneng Niger, 1997
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- Reader, John (2001), Aprika, Washington, D.C.: National Geographic Society, ISBN 0-620-25506-4
- Thomson, J. Oliver (1948), Pakasaritaan ti Taga-ugma a Heograpia, Biblo & Tannen Publishers, ISBN 0-8196-0143-8
- Welcomme, R.L. (1986), "Ti Sistema ti Karayan Niger", iti Davies, Bryan Robert; Walker, Keith F. (dagiti ed.), Ti Ekolohia dagiti Karayan a Sistema, Springer, pp. 9–60, ISBN 90-6193-540-7
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Karayan Niger iti Wikimedia Commons