Խաղաղական Ովկիանոս
Խաղաղական ովկիանոս, Երկիր մոլորակի ամէնէն ընդարձակ մակերեսով եւ ամէնէն խորունկ ովկիանոսն է: Կը գտնուի՝ Արեւմուտքէն Եւրասիոյ եւ Աւստրալիոյ ցամաքամասերուն, արեւելքէն՝ Ամերիկայի եւ հարաւէն՝ Անթարքթիքայի միջեւ։
Հիմնական բնութագրական տուեալներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկայնքը մօտաւորապէս 15,8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք՝ 19,5 հազար քմ է։ Ծովերուն հետ միասին տարածութիւնը 178,684 միլիոն մ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մ։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10, 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)[1]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածութեամբ՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսուան փոփոխման գիծը[2]։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածութիւնը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքին մակերեսը՝ գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ[3]:
Պատմութիւն եւ ծագումնաբանութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիէս տը Պալպոանն էր[4] (սպ.՝ Vasco Núñez de Balboa)։ Ան 1513-ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։
28 Նոյեմբեր 1520-ին, փորթուկալցի ծովագնաց Ֆերտինանտ Մակելան կը դառնայ Խաղաղական ովկիանոսը հատող առաջին անձնաւորութիւնը: (Ferdinand Magellan)[5]։ Ան ովկիանոսը կը հատէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիփինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին[6]։ Ամբողջ նաւարկութեան ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որուն համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական[7]։
ԺԹ. դար
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]_over_the_Marianas_Trench,_23_January_1960_(NH_96797).jpg)
ԺԹ. դարուն աճող նուաճողական քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք, Ովկիանոսին մեծ մասը կը գրաւեն եւրոպական տէրութիւնները, այնուհետեւ՝ Ճափոնը եւ Միացեալ Նահանգները: Ովկիանագիտութեան նշանակալի իրադարձութիւն մըն էր 1830-ականներուն «Պիկլ» (անգլերէն՝ Beagle) նաւուն ճամբորդութիւնը Չարլզ Տարուինին հետ, Չելէնճըրինը (անգլերէն՝ Challenger)՝ 1870-ականներուն, Tuscarora-ինը՝ 1873-76-ին եւ գերմանական Gazelle-ինը 1874-76-ին:
Ովկիանիոյ մէջ, Ֆրանսա յառաջատար դիրք կը գրաւէ 1842-ին եւ 1853-ին Թահիթիի եւ Նոր Քալետոնիոյ վրայ տիրապետութիւն հաստատելէ ետք:[8] 1875-ին եւ 1887-ին դէպի Զատիկ կղզի կատարած նաւարկային այցելութիւններէն ետք, չիլիցի ծովային սպայ Փոլիքարփօ Թորօ կը յաջողի բնիկներուն հետ բանակցելով կղզին մուծել Չիլիի կազմին մէջ:[9]1900-ին, Խաղաղական ովկիանոսին մօտաւորապէս բոլոր կղզիները Անգլիոյ, Ֆրանսայի, ԱՄՆ-ի, Գերմանիոյ, Ճափոնի եւ Չիլիի հսկողութեան տակ կը գտնուէին:[8]
Թէեւ Միացեալ նահանգները վերահսկողութիւն հաստատած էին Կուամի եւ Ֆիլիփինի վրայ 1898-ին զանոնք առնելով Սպանիայէն,[10] 1914-ին Ճափոն կը վերահսկէ արեւմտեան Խաղաղականի մեծ մասին եւ կը նուաճէ բազմաթիւ այլ կղզիներ՝ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին: Այդ պատերազմին աւարտին Ճափոն կը պարտուի եւ Միացեալ նահանգներու նաւատորմը կը դառնայ ովկիանոսին տիրակալը: Բ.Պատերազմին աւարտէն ետք, Խաղաղականի կարգ մը գաղութներ անկախութիւն ձեռք կը բերեն:
Աշխարհագրական Տուեալներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Խաղաղական Ովկիանոսը Ամերիկաներէն կը բաժնէ Ասիան եւ Աւստրալիան: Հասարակածին միջոցով զայն կը բաժնէ հարաւային եւ հիւսիսային մասերու եւ կը տարածէ հարաւին, Անթարքթիքայէն մինչեւ հիւսիս՝ Արքթիքա: Խաղաղական Ովկիանոսը կը զբաղեցնէ Երկիրին մակերեւոյթին մօտաւորապէս մէկ երրորդը, ունենալով 165, 200 000 մ2 մակերես:[11]
Մօտաւորապէս 15,000 քմ տարածուելով Պերինկի Ծովէն մինչեւ Հարաւային Ովկիանոսին հիւսիսային շրջագիծը 60-րդ հարաւային զուգահեռականին վրայ, Խաղաղականը կը հասնի իր առաւելագոյն լայնքին 5րդ հիւսիսային զուգահեռականին մօտակայքը, որ կը կազմէ մօտաւորապէս 19, 800 քմ Ինտոնիսիայէն մինչեւ Քոլոմպոյի ափը՝ Երկիրին շրջագիծին կէսը:[12] Երկիրին մեզի ծանօթ ամէնէն ցած կէտը՝ Մարիանայի Իջուածքը 10,911 մ խորութեան վրայ է: Միջին խորութիւնը 4,280 մ է, ջուրին ամբողջ ծաւալը՝ 10 միլիար մ3: Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառով, Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0,52 մ2 չափ ընդլայնումով: Անոր հակառակ, Ադլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:[13][14]
Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամէնէն մեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, Ճափոնի Ծովը, Հարաւչինական ծովը, Թասմանի Ծովը եւ Դեղին Ծովը:[15]
Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Բազմաթիւ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականին կղզիները:[5] Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:[16] Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:[17]
Կենդանական Աշխարհ Եւ Բուսականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Խաղաղական ովկիանոսին կը պատկանի Համաշխարհային ովկիանոսին ամբողջ կենսազանգուածին 50%-ը: Կեանքը ովկիանոսին մէջ առատ է եւ բազմազան, յատկապէս արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային գօտիներուն մէջ՝ Ասիոյ եւ Աւստրալիոյ ափերուն: Հոս հսկայական տարածքներ կը զբաղեցնեն քորալեան խութերն ու մանկրային բուսականութիւնը:
Խաղաղական ովկիանոսին կենդանական աշխարհը 3-էն 4 անգամ հարուստ է միւս ովկիանոսներու կենդանական աշխարհներէն: Յատկապէս հարուստ են արեւադարձային գօտիներու ջուրերը: Ինտոնեսիական ծովերուն մէջ նշանաւոր են երկու հազար տեսակի ձուկեր, մինչ հիւսիսային ծովերուն մէջ այդ տեսակներու քանակը մօտաւորապէս 300 է: Արեւադարձային գօտիի ջուրերուն մէջ կը բնակին վեց հազար տեսակի փափկամարմիններ, իսկ Պերինկի Ծովուն մէջ ընդամէնը 200 տեսակի: Խաղաղական ովկիանոսին բուսական աշխարհին համար բնորոշ առանձնայատկութիւն մըն է կարգաբանական խումբերու հնութիւնն ու բնաշխարհիկութիւնը: Կաթնասուններու բնաշխարհիկ տեսակներէն են՝ ծովոզնին, թրապոչերը: Խաղաղական ովկիանոսի հիւսիսային ջուրերուն բնորոշ անասուններ են վիթխարի երկփեղկանիներ՝ միտիաներ եւ ոստրէներ: Հասարակածային գօտիի ջուրերուն մէջ ապրող երկփեղկանիներու առանձին տեսակներուն կշիռքը կը հասնի 300 քկ-ի: Խաղաղական ովկիանոսին հսկայական գերճնշման, ցած ջերմաստիճանի եւ աւելի քան 8 ու կէս քմ խորութեան պայմաններուն մէջ կ'ապրին 45 անասուններու տեսակներ, որոնց 71%-ը բնաշխարհիկ են:
Առափնեայ Երկիրները
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Արեւմտեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)
- Ռուսիոյ դաշնութիւն
- Ճափոն
- Հարաւային Քորէա
- Չինաստան
- Վիեթնամ
- Աւստրալիա
- Նիու Զիլանտա
Արեւելեան ափ (հիւսիսէն հարաւ)
- Ալասքա Միացեալ նահանգներ
- Քանատա
- Միացեալ նահանգներ
- Մեքսիքօ
- Փանամա
- Փերու
- Չիլի
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ [1]
- ↑ Agno, Lydia (1998)։ Basic Geography։ Goodwill Trading Co., Inc.։ էջեր 25–։ ISBN 978-971-11-0165-7։ արտագրուած է՝ 9 Յունիս, 2013
- ↑ "Pacific Ocean". Britannica Concise. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
- ↑ Ober Frederick Albion։ Vasco Nuñez de Balboa։ Library of Alexandria։ էջ 129։ ISBN 978-1-4655-7034-5։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
- ↑ 5,0 5,1 "Pacific Ocean: The trade winds", Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Camino, Mercedes Maroto. Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606), p.76. 2005.
- ↑ "Life in the sea: Pacific Ocean" Archived 2014-10-14 at the Wayback Machine., Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ 8,0 8,1 Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. The Asia-Pacific Profile. Routledge. p. 250.
- ↑ William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, 1990 by the University of Georgia Press, 0-8203-1249-5
- ↑ Tewari Nita, Alvarez Alvin N. (17 September 2008)։ Asian American Psychology: Current Perspectives։ CRC Press։ էջ 161։ ISBN 978-1-84169-749-9։ արտագրուած է՝ 12 June 2013
- ↑ "Area of Earth's Land Surface", The Physics Factbook. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Nuttall Mark (2005)։ Encyclopedia of the Arctic: A-F։ Routledge։ էջ 1461։ ISBN 978-1-57958-436-8։ արտագրուած է՝ 10 June 2013
- ↑ "Plate Tectonics", Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.
- ↑ Young Greg (2009)։ Plate Tectonics։ Capstone։ էջեր 9–։ ISBN 978-0-7565-4232-0։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
- ↑ International Hydrographic Organization (1953)։ Limits of Oceans and Seas։ International Hydrographic Organization։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
- ↑ Shirley Rousseau Murphy (1979)։ The Ring of Fire։ Avon։ ISBN 978-0-380-47191-1
- ↑ Bryant Edward (2008)։ Tsunami: The Underrated Hazard։ Springer։ էջեր 26–։ ISBN 978-3-540-74274-6։ արտագրուած է՝ 9 June 2013
Գրականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Juan J. Morrone (1994)։ «On the Identification of Areas of Endemism»։ Systematic Biology 43 (3): 438–441։ doi:10.1093/sysbio/43.3.438։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-04-03-ին։ արտագրուած է՝ 2021-09-17
- CDL Orme, RG Davies, M Burgess, F Eigenbrod եւ այլք (18 Օգոստոս, 2005)։ «Global hotspots of species richness are not congruent with endemism or threat»։ Nature 436 (7053): 1016–9։ Bibcode:2005Natur.436.1016O։ PMID 16107848։ doi:10.1038/nature03850
- JT Kerr (Հոկտեմբեր 1997)։ «Species Richness, Endemism, and the Choice of Areas for Conservation»։ Conservation Biology 11 (55): 1094–1100։ JSTOR 2387391։ doi:10.1046/j.1523-1739.1997.96089.x։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 09-08-2017-ին։ արտագրուած է՝ 10-03-2013