Քյոսե-դաղի ճակատամարտ

Քյոսե-դաղի ճակատամարտ
Թվական	հունիսի 26, 1243
Մասն է	Mongol conquest of Anatolia?
Վայր	Քյոսե-դաղ, Չմանկատուկի մոտակայքում (այժմ՝ Ուզումլու, Թուրքիա)
Արդյունք	Մոնղոլ-հայկական հաղթանակ
Հակառակորդներ
Մոնղոլական կայսրություն; Խաչենի իշխանություն	Իկոնիայի սուլթանություն; Վրացական ուժեր; Տրապիզոնի կայսրություն; ֆրանգ վարձկաններ
Հրամանատարներ
Բաչու Նոյան; Հասան Ջալալ-Դոլա	Քեյխոսրով Բ; Դարվին Շերվաշիձե†
Կողմերի ուժեր
30000	80000
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Քյոսե-դաղի կամ Չմանկատուկի ճակատամարտ, մոնղոլների և Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության զորքերի միջև ճակատամարտ, որը տեղի է ունեցել Հայաստանում, 1243 թվականի հունիսի 26-ին։ Մոնղոլները վճռական հաղթանակ են տարել, ինչի հետևանքով ամրապնդվել է մոնղոլական տիտապետությունը Հայկական լեռնաշխարհում և Փոքր Ասիայում․ Իկոնիայի սուլթանությունը, Տրապիզոնի կայսրությունը և Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը վերածվել են Մոնղոլական կայսրության վասալների։

Տեղանք

Հայ պատմիչ Գրիգոր Ակներցին հաղորդում է, որ ճակատամարտը տեղի է ունեցել Կարինի և Երզնկայի միջև ընկած մի դաշտավայրում։ Կիրակոս Գանձակեցին վայրն անվանում է Չմանկատուկ, որը Հ․ Մանանդյանը նույնացնում է նոր ժամանակների Ճիմին գյուղին (այժմ՝ Թուրքիայի Երզնկայի մարզի Ուզումլու գյուղաքաղաք)^[1]^[2]։ Ռաշիդ ալ-Դինը վայրը կոչում է Քյոսե-դաղ, որը թուրքերեն նշանակում է «ճաղատ սար»^[2]։

Ճակատամարտ

1242-1243 թվականների ձմռանը հրամանատար Բաչուի գլխավորությամբ մոնղոլները հարձակվել են Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության վրա և գրավել Կարինը, ապա վերադարձել Մուղան վիթխարի ավարով^[2]։ Գարնանը Բաչուի զորքը վերստին ներժուխել է Իկոնիայի սուլթանության տարածք^[2]։ Սուլթան Ղիաթադին Քեյխոսրով Բ-ն իր զորքն է ժողովել և կոչ արել իր հարևաններին օգնության հասնել՝ մոնղոլական ներխուժմանը դիմակայելու համար։ Կիլիկիայի հայոց արքա Հեթում Ա-ն հապաղել է, հավանաբար ներքին տարաձայնությունների պատճառով, ուստի Ղիաթադինի բանակը մեկնել է առանց հայերի^[2]։ Սուլթանի զորքը համալրել են Տրապիզոնի կայսրության և վրացի մի քանի իշխանների զորքերը, ինչպես նաև մի խումբ ֆրանգ վարձկաններ^[3]։

Սուլթանի զորքը թվով գերազանցում էր մոնղոլների զորքին^[4]։ Գրիգոր Ակներցու հաղորդմամբ՝ սելջուկյան զորքի թիվը կազմում էր 160000, իսկ մեկ այլ պատմիչի խոսքով՝ 200000, որոնք վստահաբար չափազանցություններ են^[2]։ Ավելի հավանական թիվ է 80000^[2]։ Ըստ Հեթում Պատմիչի՝ մոնղոլ-թաթարները 30000-անոց զորքով են եկել^[2]։ Բաչուի զորքի մի մասը կազմել են վրացա-հայկական ուժեր, որոնց թվում եղել է Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալը^[2]։ Ասվում է, թե Բաչուն արհամարհել է իր վրացի սպաներից մեկի տագնապալից զեկուցումը թշնամու բանակի մեծության մասին և ասել․ «որքան մեծաթիվ լինեն նրանք, այնքան առավել փառավոր կլինի հաղթելը և այնքան առավել ավար կառնենք մենք»^[5]։

Համաձայն որոշ աղբյուրների՝ ռազմի դաշտում Սուլթան Ղիաթադինը մերժել է իր հրամանատարների առաջարկը՝ սպասելու մոնղոլների հարձակմանը։ Փոխարենը նա իր զորքից 20000-անոց գունդ է առանձնացրել և ուղարկել մոնղոլական բանակի դեմ՝ անփորձ հրամանատարների գլխավորությամբ։ Մոնղոլական բանակը նահանջ է ձևացրել, ապա ետ դառնալով՝ շրջապատել է սելջուկյան գունդը և ջախջախել այն։ Սելջուկյան բանակի մնացյալ մասը խուճապահար է եղել և դիմել փախուստի։ Սուլթանը մազապուրծ փախել է ռազմի դաշտից դեպի Անկարա^[2]։

Գրում է պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին իր «Պատմություն Հայոց» աշխատության ԼԵ գլխում․

Իսկ զօրավարն Բաչու՝ ըստ խորագէտ իմաստութեանն իւրեանց, բաժանեալ զզօրս իւր ի բազում առաջս ի ձեռն գլխաւորացն քաջաց եւ զեկամուտ զօրսն, որ յազգաց ազգաց ի նոսա եկեալսն՝ ցրուեալ, զի մի՛ նենգ ինչ գործեսցեն, եւ ընտրեալ յամենեցունց զարիսն եւ զքաջս, յառաջապահս կարգեալ ինքեանց, որք երթեալք հանդիպեցան զօրաց սուլտանին եւ մարտուցեալք՝ ի փախուստ դարձուցին զնոսա։ Փախեաւ եւ սուլտանն մազապուր՝ թողեալ զկահ եւ զկարասի անդէն ի տեղւոջն։ Եւ սոցա զհետ մտեալ՝ կոտորեցին անխնայ զզօրսն, սրոյ ճարակ տուեալ, եւ ապա դարձան ի կապուտ անկելոցն^[6]։

Կիրակոս Գանձակեցին Չմանկատուկում մոնղոլների հաղթանակը վերագրում է զորավար Բաչուի հմուտ հրամանատարությանը, իսկ Ակներցին այն վերագրում է մոնղոլական զորքին կից վրացա-հայկական ուժերին^[2]։ Պարսիկ պատմիչներ Աղսարայի և Իբն Բիբի սելջուկների պարտությունը բացատրում են սուլթանությունում տեղի ունեցող ներքին խռովություններով^[2]։

Սուլթան Ղիաթադինի փախուստից հետո իր մայրը, կինը և դուստրն ապաստանել են Կիլիկիայի հայոց թագավորի մոտ։ Բաչուի պահանջով Հեթում Ա-ն Ղիաթադինի հարազատներին հանձնել է մոնղոլներին, ինչին ի պատասխան սելջուկյան զորքը ներխուժել է Կիլիկիա և մի քանի ամրոց գրավել, որոնք կարճ ժամանակ անց վերադարձվել են՝ կրկին մոնղոլների պահանջով^[7]։

Հետևանքներ

Սելջուկյան բանակը պարտության մատնելուց հետո մոնղոլները գրավել են Սեբաստիան և Կեսարիան։ Նույն տարի մոնղոլները գրավել են Երզնկան, Մալաթիան և Տևրիկը։ Սուլթան Ղիաթադինը ստիպված է եղել հաշտություն կնքել Բաչուի հետ և մեծ տուրք վճարել մոնղոլներին^[2]։ Քյոսե-դաղի ճակատամարտից հետո Իկոնիայի սուլթանությունը, ինչպես նաև Տրապիզոնի կայսրությունը և Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը հպատակվել են Մոնղոլական կայսրությանը։ Ճակատամարի հետևանքով հաստատվել է մոնղոլների գերիշխանությունը Փոքր Ասիայում և Հայկական Լեռնաշխարհում^[8]։ Սելջուկների իշխանությունը զգալիապես թուլացել է ճակատամարտի հետևանքով․ 14-րդ դարի սկզբին այն մասնատվել է տարբեր փոքր իշխանությունների, որոնք հետագայում միավորվել են Օսմանյան կայսրության դրոշի տակ։

Ծանոթագրոթյուններ

↑ Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4 [Ն-Վ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1986, էջ 259 — 804 էջ։
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 Dashdondog, Bayarsaikhan (2011). The Mongols and the Armenians (1220-1335). Leiden & Boston: Brill. էջեր 61–63, 76. ISBN 978-90-04-18635-4.
↑ Cahen, Claude (1968). Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History c. 1071-1330. Sidgwick & Jackson. ISBN 0-283-35254-X. OCLC 464917.
↑ Claude Cahen, “Köse Dagh” Encyclopaedia of Islam, ed. by P. Bearman, et al.
↑ Martin, H. Desmond (1943). «The Mongol Army». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1): 81. ISSN 0035-869X.
↑ Կիրակոս Գանձակեցի. Պատմութիւն Հայոց․ գլուխ ԼԵ.
↑ Der Nersessian, Sirarpie (1973). «The Kingdom of Cilician Armenia». Byzantine and Armenian Studies. Vol. I. Louvain: Imprimerie Orientaliste. էջ 346.
↑ Josef W. Meri, Jere L. Bacharach-Medieval Islamic Civilization: A-K, index, p.442

[1] Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4 [Ն-Վ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1986, էջ 259 — 804 էջ։

[:0-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 Dashdondog, Bayarsaikhan (2011). The Mongols and the Armenians (1220-1335). Leiden & Boston: Brill. էջեր 61–63, 76. ISBN 978-90-04-18635-4.

[3] Cahen, Claude (1968). Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History c. 1071-1330. Sidgwick & Jackson. ISBN 0-283-35254-X. OCLC 464917.

[4] Claude Cahen, “Köse Dagh” Encyclopaedia of Islam, ed. by P. Bearman, et al.

[5] Martin, H. Desmond (1943). «The Mongol Army». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1): 81. ISSN 0035-869X.

[6] Կիրակոս Գանձակեցի. Պատմութիւն Հայոց․ գլուխ ԼԵ.

[7] Der Nersessian, Sirarpie (1973). «The Kingdom of Cilician Armenia». Byzantine and Armenian Studies. Vol. I. Louvain: Imprimerie Orientaliste. էջ 346.

[8] Josef W. Meri, Jere L. Bacharach-Medieval Islamic Civilization: A-K, index, p.442

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]