Ուգանդա

Ուգանդայի Հանրապետություն
*Jamhuri ya Uganda*
Ուգանդայի Հանրապետություն ; Jamhuri ya Uganda
; Դրոշ	; Զինանշան
	Նշանաբան՝; Աստծո և երկրիս համար
	Ազգային օրհներգ՝ "Oh Uganda, Land of Beauty
	Ուգանդայի դիրքը
Մայրաքաղաք	Կամպալա
Ամենամեծ քաղաք	capital
	Անգլերեն; ՍվահիլիԼուգանդա, լուո, Ռունյանկորե, Ռունյորո, ատեսո, լումասաբա, լուսոգա, սամիերեն
Էթնիկ խմբեր (2002)	Բագանդացիներ 16.9%; Բանյանկոլեներ 9.5%; Բասոգաներ 8.4%; Բակիգաներ 6.9%; Իտեսոներ 6.4%; լանգհիներ 6.1%; Աչոլիներ 4.7%; Բագիսուներ 4.6%; Լուգբարաներ 4.2%; Բունյորոներ 2.7%; Այլ ազգեր 29.6%
Կառավարում	Գերակշիռ կուսակցային համակարգ
Անկախացել
Բնակչություն
ՀՆԱ (ԳՀ)	2010 գնահատում
ՀՆԱ (անվանական)	2010 գնահատում
Ջինի (1998)	43 (միջին)
ՄՆԶԻ (2010)	0.422 (ցածր) (143-րդ)
Արժույթ	Ուգանդական շիլլինգ (UGX)
Ժամային գոտի	EAT (արևելյան Աֆրիկայի ժամագոտի) (ՀԿԺ+3)
Ազգային դոմեն	.ug
Հեռախոսային կոդ	++2561

Ուգանդա, պաշտոնապես՝ Ուգանդայի Հանրապետություն, դեպի ծով ելք չունեցող պետություն Արևելյան Աֆրիկայում։ Երկիրը արևելքում սահմանակից է Քենիային, հյուսիսում՝ Հարավային Սուդանին, արևմուտքում՝ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությանը, հարավ-արևմուտքում՝ Ռուանդային, իսկ հարավում՝ Տանզանիային։

Երկրի հարավային մասը ներառում է Վիկտորիա լճի զգալի մասը, որը կիսում է Քենիայի և Տանզանիայի հետ։

2023 թվականի տվյալներով՝ այն ունի շուրջ 49,6 միլիոն բնակչություն, որից 8,5 միլիոնն ապրում է մայրաքաղաքում և ամենամեծ քաղաքում՝ Կամպալայում։ Բրիտանական համագործակցության անդամ է։

Երկրի տարածքն զբաղեցնում է Արևելաաֆրիկական սարահարթի հյուսիսարևմտյան մասը։ Գերակշռում են 1100–1500 մ բարձրության բլրավոր հարթավայրերը։ Կան բարձր լեռնազանգվածներ (Ռուվենզոր, 5109 մ), հրաբուխներ, հարավ-արևմուտքում Վիրունգա հանգած հրաբուխների խումբն է (Մուխավուրա հրաբուխ, 4127 մ), հարավ-արևելքում՝ Էլգոն հրաբուխը (4322 մ) և այլն։

Պաշտոնական լեզուն անգլերենն է, թեև Սահմանադրությունը սահմանում է, որ «ցանկացած այլ լեզու կարող է օգտագործվել որպես ուսուցման միջոց դպրոցներում կամ այլ ուսումնական հաստատություններում կամ օրենսդրական, վարչական կամ դատական նպատակներով, ինչպես դա կարող է նախատեսված լինել օրենքով»։

Լուգանդան՝ կենտրոնական տարածաշրջանի վրա հիմնված լեզու, լայնորեն խոսվում է երկրի կենտրոնական և հարավ-արևելյան շրջաններում, և մի քանի այլ լեզուներ նույնպես խոսվում են, այդ թվում՝ ատեսո, լանգո, աչոլի, ռունյորո, ռունյանկոլե, ռուկիգա, լուո, ռուտոորո, սամիա, ջոպադոլա։ , և Լուսոգա։ 2005 թվականին սուահիլիը, որը օտար է և համարվում է չեզոք, առաջարկվեց որպես Ուգանդայի երկրորդ պաշտոնական լեզու, սակայն այն դեռ պետք է վավերացվի խորհրդարանի կողմից։ Այնուամենայնիվ, 2022 թվականին Ուգանդան որոշեց սուահիլիը դարձնել պարտադիր առարկա դպրոցական ծրագրում։

Ուգանդայի ներկայիս նախագահը Յովերի Կագուտա Մուսևենին է, ով իշխանությունը վերցրեց 1986 թվականի հունվարին վեց տարի տևած պարտիզանական պատերազմից հետո։ Սահմանադրական փոփոխություններից հետո, որոնք վերացրեցին նախագահի պաշտոնավարման սահմանափակումները, նա կարողացավ առաջադրվել և ընտրվել նախագահ 2011, 2016 և 2021 թվականների համընդհանուր ընտրություններում։

Ընդերք

Ընդերքը հարուստ է երկաթի, ցիրկոնիումի, ապատիտի, բազմամետաղների, ոսկու, թանկարժեք քարերի պաշարներով։

Կենդանական աշխարհ

Կենդանական աշխարհը հարուստ և բազմազան է. կան փիղ, ռնգեղջյուր, գոմեշ, ընձուղտ, առյուծ, ընձառյուծ, կապիկ։ Շատ են թռչուններն ու սողունները։

Բնակչություն

Երկրի բնակչության 99%-ն աֆրիկացիներ են՝ բագանդա, բանյանկոլե, բասոգա և այլ ժողովուրդներ։

Մեծ քաղաքներ

Մեծ քաղաքներն են մայրաքաղաք Կամպալան, Ջինջան, Մբալեն:

Տնտեսություն

Տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է. մշակում են սրճենի, բամբակենի, թեյ, ծխախոտ, բատատ, ադամաթուզ և թաց տուտուզ և այլն, զբաղվում են քոչվոր անասնապահությամբ զբաղվուղ մարդկանց իրենց տարացքից վռնդելով և ձկնորսությամբ։

Արդյունաբերություն

Արդյունաբերության ճյուղերից համեմատաբար զարգացած են գյուղատնտեսական հումքի վերամշակումն ու հանքարդյունահանումը։

Պատմություն

Ուգանդան անվանվել է Բուգանդայի թագավորության պատվին, որն ընդգրկում է երկրի հարավի մեծ մասը, ներառյալ մայրաքաղաք Կամպալան, և որի լեզվով Լուգանդան լայնորեն խոսվում է ամբողջ երկրում։ 1894 թվականից տարածքը որպես պրոտեկտորատ կառավարվում էր Միացյալ Թագավորության կողմից, որը սահմանեց վարչական իրավունք ամբողջ տարածքում։ Ուգանդան Մեծ Բրիտանիայից անկախություն է ձեռք բերել 1962 թվականի հոկտեմբերի 9-ին։ Այդ ժամանակվանից ի վեր այդ ժամանակաշրջանը նշանավորվել է կատաղի հակամարտություններով, այդ թվում՝ ութ տարի տևած ռազմական դիկտատուրա՝ Իդի Ամինի գլխավորությամբ։

Ուգանդայի մեծ մասը բնակեցված էր կենտրոնական սուդանախոս և կուլյակախոս ֆերմերներով և հովիվներով մինչև 3000 տարի առաջ, երբ բանտու խոսողները ժամանեցին հարավ, իսկ նիլոտիկները՝ հյուսիս-արևելք։ 1500 թվականին նրանք բոլորը ձուլվել էին Էլգոն լեռան հարավում, Նեղոս գետից և Կյոգա լճից հարավ Բանտու խոսող մշակույթների մեջ^[3]։

Ըստ բանավոր ավանդույթի և հնագիտական ուսումնասիրությունների՝ Կիտարայի կայսրությունը ընդգրկում էր մեծ լճերի տարածքի կարևոր մասը՝ հյուսիսային Ալբերտ և Կյոգա լճերից մինչև հարավային Վիկտորիա և Տանգանիկա լճերը^[4]։

Արաբ առևտրականները 1830-ական թվականներին Արևելյան Աֆրիկայի Հնդկական օվկիանոսի ափից տեղափոխվեցին երկիր՝ առևտրի և առևտրի համար։ 1860-ականների վերջին Բունյորոն միջին-արևմտյան Ուգանդայում հայտնվեց հյուսիսից վտանգված Եգիպտոսի կողմից հովանավորվող գործակալների կողմից։

1869 թվականին Եգիպտոսի Խեդիվ Իսմայիլ փաշան, ձգտելով միացնել տարածքները Վիկտորիա լճի սահմաններից հյուսիս և Ալբերտ լճից արևելք և «Գոնդոկորոյից հարավ», բրիտանացի հետախույզ Սամուել Բեյքերին ուղարկեց ռազմական արշավախումբ։ Հյուսիսային Ուգանդայի սահմանները՝ նպատակ ունենալով ճնշել այնտեղ ստրկավաճառությունը և ճանապարհ բացել դեպի առևտուր և «քաղաքակրթություն»։ Բանյորոն դիմադրեց Բեյքերին, ով ստիպված էր հուսահատ պայքար մղել նրա նահանջն ապահովելու համար։ Բեյքերը դիմադրությունը համարեց դավաճանության արարք, և նա դատապարտեց Բանյորոյին մի գրքում, որը լայնորեն կարդացվում էր Բրիտանիայում^[5]։

1860-ականներին, մինչ արաբները ազդեցություն էին փնտրում հյուսիսից, բրիտանացի հետախույզները, ովքեր փնտրում էին Նեղոսի աղբյուրը, ժամանեցին Ուգանդա։ Նրանց հաջորդեցին բրիտանացի անգլիկան միսիոներները, ովքեր ժամանեցին Բուգանդայի թագավորություն 1877 թվականին, և ֆրանսիացի կաթոլիկ միսիոներները 1879 թվականին^[6]։

Բրիտանական կառավարությունը կանոնադրեց կայսերական բրիտանական արևելյան աֆրիկյան ընկերությանը (IBEAC)՝ 1888 թվականից սկսած տարածաշրջանում առևտրային համաձայնագրերի շուրջ բանակցություններ վարելու համար^[7]։

1886 թվականից Բուգանդայում մի շարք կրոնական պատերազմներ եղան, սկզբում մուսուլմանների և քրիստոնյաների միջև, իսկ հետո՝ 1890 թվականից՝ «բա-Ինգլեզա» բողոքականների և «բա-Ֆրանսա» կաթոլիկների միջև, որոնք կոչվում էին կայսերական տերությունների անուններով, որոնց հետ նրանք միավորված էին^[8]։

Ուգանդայի պրոտեկտորատ (1894–1962)

Ուգանդայի պրոտեկտորատը Բրիտանական կայսրության պրոտեկտորատն էր 1894-ից 1962 թվականներին։ 1893 թվականին կայսերական բրիտանական արևելյան աֆրիկյան ընկերությունը բրիտանական կառավարությանը փոխանցեց հիմնականում Բուգանդայի Թագավորությունից բաղկացած տարածքի կառավարման իրավունքները։ IBEAC-ը հրաժարվեց իր վերահսկողությունից Ուգանդայի վրա այն բանից հետո, երբ Ուգանդայի ներքին կրոնական պատերազմները նրան սնանկության հասցրին^[9]։

Պրոտեկտորատի կարգավիճակը զգալիորեն տարբերվում էր Ուգանդայի համար, քան տարածաշրջանը հարևան Քենիայի պես գաղութ դարձնելու դեպքում, քանի որ Ուգանդան պահպանում էր ինքնակառավարման մի աստիճան, որն այլապես սահմանափակված կլիներ լիարժեք գաղութային վարչակազմի ներքո^[10]։

1890-ականներին Բրիտանական Հնդկաստանից 32,000 բանվորներ հավաքագրվեցին Արևելյան Աֆրիկա, որպեսզի կառուցեն Ուգանդայի երկաթուղին։ Որոնց մեծ մասը վերադարձավ տուն, բայց 6724-ը որոշեցին մնալ Արևելյան Աֆրիկայում։ Հետագայում, ոմանք դարձան առևտրականներ և իրենց վերահսկողության տակ վերցրին բամբակ արտադրությունը և մանրածախ առևտուրը^[11]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը խրախուսեց Ուգանդայի գաղութային վարչակազմին հավաքագրել 77 143 զինվոր՝ թագավորի համար ծառայելու նպատակով։

Աղբյուրներ

↑ «Ուգանդական հասարակությունը» in Library of Congress . Վերցված է 29 հունիս, 2009.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 «Ուգանդա». Արժույթի միջազգային հիմնդադրամ. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 21-ին.
↑ Schoenbrun, David L. (1993-03). «We Are What We Eat: Ancient Agriculture Between the Great Lakes». The Journal of African History. 34 (1): 1–31. doi:10.1017/s0021853700032989. ISSN 0021-8537.
↑ Ronnenberg, Ryan (2011 թ․ դեկտեմբերի 8). «Mwakikagile, Godfrey». Oxford University Press. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ Baker, Samuel White (2011 թ․ մայիսի 11). Ismailïa. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-03096-0.
↑ «Current Population Survey, August 2007: Veterans Supplement». ICPSR Data Holdings. 2008 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
↑ Stonehouse, A. (2013 թ․ սեպտեմբերի 2). «Two Kingdoms of Uganda: Snakes and ladders in the Scramble for Africa». African Affairs. 112 (449): 695–696. doi:10.1093/afraf/adt060. ISSN 0001-9909.
↑ Beachey, R. W. (1962-11). «The Arms Trade in East Africa in the Late Nineteenth Century». The Journal of African History. 3 (3): 451–467. doi:10.1017/s0021853700003352. ISSN 0021-8537.
↑ Griffiths, Tudor (2001). «Bishop Alfred Tucker and the Establishment of a British Protectorate in Uganda 1890-94». Journal of Religion in Africa. 31 (1): 92–114. doi:10.1163/157006601x00040. ISSN 0022-4200.
↑ Harry Johnston, Uganda Protectorate, Ordinance No. 8 of 1902, ‘King’s African Rifles’ (1902). Routledge. 2017 թ․ նոյեմբերի 1. էջեր 471–500. ISBN 978-1-351-21750-7.
↑ Ogunyemi, Adetunji Ojo (2014 թ․ հուլիսի 17). «Historical Evidence of Corruption in Colonial Nigeria: An Analysis of Financial Records in the Decolonisation Period, 1950–1960». Journal of Asian and African Studies. 51 (1): 60–76. doi:10.1177/0021909614541250. ISSN 0021-9096.

Արտաքին հղումներ

* Գրականություն Ուգանդայի մասին Արխիվացված 2008-06-07 Wayback Machine
* Ուգանդայի քարտեզը
* Uganda Արխիվացված 2008-06-07 Wayback Machine from UCB Libraries GovPubs.
* Country Profile from BBC News.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուգանդա» հոդվածին։

[1] «Ուգանդական հասարակությունը» in Library of Congress . Վերցված է 29 հունիս, 2009.

[imf2-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 «Ուգանդա». Արժույթի միջազգային հիմնդադրամ. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 21-ին.

[3] Schoenbrun, David L. (1993-03). «We Are What We Eat: Ancient Agriculture Between the Great Lakes». The Journal of African History. 34 (1): 1–31. doi:10.1017/s0021853700032989. ISSN 0021-8537.

[4] Ronnenberg, Ryan (2011 թ․ դեկտեմբերի 8). «Mwakikagile, Godfrey». Oxford University Press. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[5] Baker, Samuel White (2011 թ․ մայիսի 11). Ismailïa. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-03096-0.

[6] «Current Population Survey, August 2007: Veterans Supplement». ICPSR Data Holdings. 2008 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.

[7] Stonehouse, A. (2013 թ․ սեպտեմբերի 2). «Two Kingdoms of Uganda: Snakes and ladders in the Scramble for Africa». African Affairs. 112 (449): 695–696. doi:10.1093/afraf/adt060. ISSN 0001-9909.

[8] Beachey, R. W. (1962-11). «The Arms Trade in East Africa in the Late Nineteenth Century». The Journal of African History. 3 (3): 451–467. doi:10.1017/s0021853700003352. ISSN 0021-8537.

[9] Griffiths, Tudor (2001). «Bishop Alfred Tucker and the Establishment of a British Protectorate in Uganda 1890-94». Journal of Religion in Africa. 31 (1): 92–114. doi:10.1163/157006601x00040. ISSN 0022-4200.

[10] Harry Johnston, Uganda Protectorate, Ordinance No. 8 of 1902, ‘King’s African Rifles’ (1902). Routledge. 2017 թ․ նոյեմբերի 1. էջեր 471–500. ISBN 978-1-351-21750-7.

[11] Ogunyemi, Adetunji Ojo (2014 թ․ հուլիսի 17). «Historical Evidence of Corruption in Colonial Nigeria: An Analysis of Financial Records in the Decolonisation Period, 1950–1960». Journal of Asian and African Studies. 51 (1): 60–76. doi:10.1177/0021909614541250. ISSN 0021-9096.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]