Jump to content

Կրոնի հիվանդություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կրոնի հիվանդություն
Ախտահարման օջախների երեք ամենատարածված տեղակայումները Կրոնի հիվանդության դեպքում
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն, հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
Հիվանդության ախտանշաններլուծ[1], մարմնի քաշի կորուստ[1], որովայնային ցավ[1] և հոգնածություն[1]
Բուժաքննությունբիոպսիա և բժշկական վիզուալիզացիա
Բժշկական մասնագիտությունաղեստամոքսաբանություն
Անվանվել էBurrill Bernard Crohn?
 Crohn's disease Վիքիպահեստում

Կրոնի հիվանդություն (անգլ.՝ Crohn's disease, կոչվում է նաև գրանուլեմատոզ էնտերիտ (աղեբորբ), տրանսմուրալ էնտերիտ, տեղային (ռեգիոնար) էնտերիտ, ծանր քրոնիկ գրանուլեմատոզ բորբոքում), աղիների քրոնիկ բորբոքային հիվանդություն, որը կարող է ախտահարել աղեստամոքսային տրակտի ցանկացած հատված՝ բերանի խոոռոչից մինչև հետանցք[2]։ Ախտանիշները ներառում են որովայնի ցավ, փորլուծություն (որը կարող է լինել արյունային, եթե բորբոքումը ծանր է ընթանում), տենդ և քաշի կորուստ[2][3]։ Արտաաղիքային բարդությունները ներառում են սակավարյունություն, մաշկի ցան, հոդաբորբ, աչքի բորբոքում և թուլություն[3]։ Մաշկի ցանը կարող է պայմանավորված լինել այնպիսի վարակային գործընթացով ինչպիսիք են գանգրենոզ պիոդերմիան կամ հանգուցավոր էրիթեման[3]։ Աղիքային անանցանելիությունը կարող է լինել քրոնիկ բորբոքման բարդություն և հանդիսանալ ռիսկի գործոն աղիների քաղցկեղի համար[3]։ Չնայած Կրոնի հիվանդության պատճառագիտությունը հայտնի չէ, սակայն համարվում է, որ գենետիկորեն նախատրամադրված անձանց մոտ այն պայմանավորված է շրջակա միջավայրի, իմուն և մանրէային գործոնների ազդեցությամբ[4][5][6]։ Որպես արդյունք առաջանում է քրոնիկ բորբոքային գործընթաց, երբ օրգանիզմի իմուն համակարգը՝ հավանաբար ուղղվելով մանրէային հակածնի դեմ, գրոհում է աղեստամոքսային տրակտը[5][7]։

Չնայած Կրոնի հիվանդությունը իմուն միջնորդված հիվանդություն է, սակայն չի հանդիսանում աուտոիմուն հիվանդություն, քանի որ իմուն համակարգը չի դրդվում անմիջապես օրգանիզմի կողմից[8]։ Հստակ պատճառը հայտնի չէ, սակայն հնարավոր է պատճառը լինի իմունային անբավարարությունը[7][9][10]։ Ռիսկի գործոնների կեսից ավելին կապված է ավելի քանի 70 գեների հետ[3][11]։ Ծխողները երկու անգամ ավելի հակված են ունենալու Կրոնի հիվանդություն չծխողների համեմատ[12]։ Հաճախ հիվանդությունը սկսում է գաստրոէնտերիտից հետո[3]։ Ախտորոշումը հիմնված է բիոպսիայի, աղիքի պատի վիճակի, բժշկական պատկերի և հիվանդության նկարագրության վրա[3]։ Նմանատիպ ախտանիշներով այլ վիճակների շարքին են պատկանում գրգռված աղու համախտանիշը և Բեխչետի հիվանդությունը[3]։

Դեռևս չկան դեղորայքային կամ վիրահատական միջոցներ, որոնք կարող են բուժել Կրոնի հիվանդությունը[3]։ Բուժական միջոցառումները ուղղված են ախտանիշների բարելավմանը, ախտադադարի պահպանմանն ու սրացման կանխարգելմանը[3]։ Նոր ախտորոշված անհատների մոտ սրացումը կանխարգելելու համարկորտիկոստերոիդները կարող են օգտագործվել կարճատև կուրսով զուգորդելով այն մետոտրեքսատի կամ թիոպուրինի հետ[3]։ Կրոնի հիվանդությամբ անհատներին խորհուրդ է տրվում դադարեցնել ծխելը[3]։ Այս հիվանդությունն ունեցող յուրաքանչյուր հինգերորդ անհատ ամեն տարի ընդունվում է հիվանդանոց և տասը տարվա կտրվածքով նրանցից կեսին անհրաժեշտ է լինում վիրահատական միջամտություն[3]։ Չնայած վիրահատական միջամտությունները պետք է կատարել հնարավորինս հազվադեպ, սակայն թարախակույտի, աղիքային անանցանելիության և քաղցկեղի դեպքում դրանք անհրաժեշտություն են[3]։ Հիվանդության սկզբից ութ տարի անց խորհուրդ է տրվում մի քանի տարի պարբերությամբ կատարել կոլոնոսկոպիա աղիների քաղցկեղի վաղ հայտնաբերման համար[3]։

Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում Կրոնի հիվանդությունը ախտահարում է մոտ 3.2 հոգու 1000 մարդու հաշվարկով[13]։ Ասիայում և Աֆրիկայում այն ավելի քիչ է տարածված[14][15]։ Պատմականորեն այս հիվադությունն ավելի տարածված էր զարգացած երկրներում[16], սակայն հիվանդության տեմպերը աճում են հատկապես զարգացող երկրներում սկսած 1970-ականներից[15][16]։ 2015 թվականին աղիների բորբոքային հիվանդություններից մահացել է 47,400 մարդ[17], ընդ որում Կրոնի հիվանդությամբ տառապողների կյանքի սպասվող միջին տևողությունը որոշակիորեն նվազել է[3]։ Հիվանդությունը կարող է ի հայտ գալ ցանկացած տարիքում, սակայն ավելի հակված է սկսել կյանքի երկրորդ և երրորդ տասնամյակում[2][3]։ Հիվանդությունը հավասարապես է ախտահարում տղամարդկանց և կանանց[2]։ Հիվանդությունը անվանվել է գաստրոէնտերոլոգ Բյուրիլ Բերնարդ Կրոնի պատվին, ով 1932 թվականին Նյու-Յորքի Մաունթ Սայնա հոսպիտալում իր երկու կոլեգաների հետ համատեղ նկարագրեց բարակ աղու և զստաղու վերջնահատվածի բորբոքմամբ մի շարք հիվանդների[18]։

Նշաններ և ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղեստամոքսային համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նշաններ և ախտանիշներ
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Դեֆեկացիա Հաճախ շիլայանման,[19]
երբեմն ստեատորեա		 Հաճախ լորձանման
և արյան առկայությամբ[19]
Տենեզմներ ավելի հազվադեպ[19] ավելի հաճախ[19]
Տենդ Հաճախ [19] Ծանր դեպքերում[19]
Խուղակ Հաճախ[20] հազվադեպ
քաշի կորուստ հաճախ հազվադեպ

Բազմաթիվ հիվանդներ ունենում են ախտանիշներ հիվանդության ախտորոշումից տարիներ առաջ[21]։ Սովորաբար սկիզբը 15-30 տարեկանում է, սակայն կարող է լինել ցանկացած տարիքում[22]։ Հիվանդության սկզբնական ախտանիշները ավելի մեղմ են արտահայտված քան խոցային կոլիտի դեպքում, որը պայմանավորված է նրա կտրտված տեղակայմամբ և հյուսվածքների ախտահարման խորությամբ։ Կրոնի հիվանդություն ունեցողների մոտ ի հայտ են գալիս հիվանդության ախտադադարի և սրացման քրոնիկ կրկնվող շրջաններ[23]։

Աֆտոզ խոցերի առկայություն բերանի խոռոչում Կրոնի հիվանդության դեպքում։

Սովորաբար որովայնի աջ ստորին հատվածում տեղակայված ցավը լինում է հիվանդության առաջին նշանը[24]։ Այն սովորաբար զուգակցվում է արյունային կամ ոչ արյունային փորլուծության հետ, հատկապես այն անձանց մոտ ովքեր վիրահատվել են այս հիվանդության կապակցությամբ։ Փորլուծության բնույթը պայմանավորված է ախտահարված օջախի տեղակայումից՝ հաստ կամ բարակ աղի։ Զստաղիքի (բարակ աղիքի վերջնահատված) բորբոքմանը բնորոշ է մեծ ծավալի ջրային կղանքի առաջացում։ Հաստ աղու բորբոքմանը ավելի բնորոշ է փոքր քանակության հաճախակի կղազատում։

Կղանքային զանգվածները կարող են լինել ջրայինից մինչև պինդ կոնսիստենցիայի։ Ծանր դեպքերում կարող են լինել օրական 20-ից ավելի անգամ կղազատման ակտեր այդ թվում նաև գիշերային ժամերին[3][25][26][27]։ Կղանքում արյան առկայությունն ավելի բնորոշ է խոցային կոլիտին, սակայն կարող է դիտվել նաև Կրոնի հիվանդության հաստաղիքային ձևի դեպքում[3]։ Այս պարագայում եթե կա արյուն կղանքում, ապա այն կարող է լինել ալ կարմիրից մինչև մուգ կարմիր։ Ծանր դեպքերում կարող է դիտվել առատ արյունահոսություն[25]։ Լրացուցիչ անհանգստության պատճառ կարող են դառնալ մետեորիզմն ու վքնածությունը[25]։ Որովայնային ցավն ավելի արտահայտված է աղիքային ստենոզի հատվածներում։ Մշտական փսխումն ու սրտխառնոցը խոսում են բարակ աղիքի խցանման կամ ստամոքսի, պիլորուսի, դուոդենումի հետ կապված խնդրի մասին[25]։ Կրոնի հիվանդությունը երբեմն կարող է զուգակցվել առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտի հետ, որը լեղուղիների բորբոքային հիվանդություն է, չնայած խոցային կոլիտին այն ավելի բնորոշ է[28]։

Հարհետանցքային դիսկոմֆորտը կարող է արտահայտված լինել Կրոնի հիվանդության դեպքում։ Քորի ու ցավի առկայությունը հետանցքի շրջանում կարող է վկայել բորբոքման, խուղակի, թարախակույտի[3] կամ էլ հետանցքի ճաքի առկայության մասին։ Հարհետանցքային մաշկային բարորակ գոյացությունների առկայությունը ևս բնորոշ է Կրոնի հիվանդությանը և կարող է վկայել կոլոռեկտալ պոլիպների մասին[29]։ Կրոնի հիվանդության հարհետանցքային արտահայտությունները կարող են ուղեկցվել նաև անկղապահությամբ։ Բերանի խոռոչում կարող են դիտվել կրկնվող խոցեր (աֆտոզ բերանաբորբ)։ Կերակափողն ու ստամոքսն ավելի հազվադեպ են ախտահարվում և ուղեկցվում են դժվարացած կլման ակտով՝ դիսֆագիայով, փսխումով, որովայնի վերին հատվածների ցավով[30]։

Համակարգային

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդությունը լինելով քրոնիկ բորբոքային հիվանդություն առաջացնում է բազմաթիվ համակարգային ախտանիշներ[3]։ Երեխաների շրջանում տարածված է աճի կանգը։ Բազմաթիվ երեխաների մոտ առաջին անգամ ախտորոշվում է Կրոնի հիվանդությունը հիմնվելով աճի կանգի վրա[31]։ Քանի որ այս հիվանդությունը հաճախ արտահայտվում է սեռական հասունացման ընթացքում հետևաբար երեխաների ավելի քանի 30%-ի մոտ կարող է դիտվել աճի հապաղում[32]։ Տենդը ևս կարող է լինել համակարգային ախտանիշ, չնայած 38.5 °C-ից բարձր ջերմաստիճան հազվադեպ է հանդիպում, բացառությամբ թարախակույտի առկայության դեպքում[3]։ Ավելի մեծ տարիքային խմբում, Կրոնի հիվանդությունն արտահայտվում է քաշի անկումով, որը սովորաբար պայմանավորված է սննդից հրաժարվելով, ախորժակի բացակայությամբ, քանի որ աղիքային ախտանիշների առկայության դեպքում սննդի ընդունման հետ կապված հիվանդների ինքնազգացողությունը վատթարանում է[31]։ Հիվանդների քաշի անկումը կարող է նաև լինել բարակ աղիքի լայնածավալ ախտահարման պատճառով առաջացած ածխաջրերի և ճարպերի մալաբսորբցիայով (ներծծման խանգարում)[33]։

Արտաաղիքային

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ոտքի գանգրենոզ պիոդերմիա Կրոնի հիվանդության դեպքում

Բացի տեղային և համակարգային ախտանիշներից Կրոնի հիվանդությունը կարող է ախտահարել նաև այլ օրգան-համակարգեր[34]։ Դրանցից աչքի առաջային մասի բորբոքման՝ ուվեիտի դեպքում առաջանում է մշուշոտ տեսողություն, աչքի ցավ, հատկապես լույսի ազդեցության դեպքում (ֆոտոֆոբիա)[35]։ Բորբոքումը կարող է ընդգրկել նաև աչքի սպիտակ հատվածը (սկլերա, սպիտապատյան), որը կոչվում է էպիսկլերիտ[35]։ Ինչպես էպիսկլերիտը, այնպես էլ ուվեիտը բուժման բացակայության դեպքում բերում են կուրության։

Զստաղու ախտահարման դեպքում լեղաթթուների հետներծծումը բարակ աղիքից տուժում է և լեղին արտազատվում է կղանքի հետ, արդյունքում խոլեստերոլ/լեղի հարաբերությունը լեղապարկում աճում է բարձրացնելով լեղաքարերի առաջացման ռիսկը[35]։

Կրոնի հիվանդությունը ասոցացված է ռևմատոլոգիական հիվանդություններից շճաբացասական սպոնդիլոարթրոպաթիայի հետ[35]։ Հիվանդությունների այս խումբը բնորոշվում է մեկ կամ մեկից ավելի հոդերի բորբոքմամբ(հոդաբորբ), էնթեզիտով՝ մկանի ոսկրին ամրացման հատվածի բորբոքմամբ[35]։ Կրոնի հիվանդության դեպքում հոդաբորբը բաժանվում է երկու տեսակի։ Առաջինի դեպքում ախտահարվում են խոշոր հոդերը՝ ծնկան (առավել հաճախ), կոնքազդրային, ուսային, արմնկային[35]։ Երկրորդ դեպքում ախտահարվում են ձեռքի և ոտնաթաթի սիմետրիկ տեղակայված հինգ և ավել մանր հոդեր[35]։ Եթե հոդաբորոբի դեպքում ախտահարվի ամբողջ ողնաշարը կառաջանա անկիլոզացնող (անշարժացնող) սպոնդիլիտ, իսկ սրբոսկրազստային հոդի ախտահարման դեպքում՝ սակրոիլեիտ[35]։ Հոդաբորբի ախտանիշները ներառում են ցավոտ, այտուցված, տաք, սահմանափակված շարժունակությամբ և ֆունկցիայով հոդեր[36]։

Կրոնի հիվանդությունը կարող է ընդգրկել նաև մաշկը, արյան և էնդոկրին համակարգերը։ Մաշկային առավել տարածված ախտահարումներից է հանգուցավոր էրիթեման, այն ենթամաշկային բջջանքի բորբոքային գործընթաց է, դրսևորվում է խտրոցային պանիկուլիտով (ենթամաշկային ճարպաբջջանքի բորբոքում) և արտահայտվում է սրունքների վրա մաշկից բարձր, ցավոտ կարմիր հանգույցիկների առկայությամբ[35][37][37]։ Մեկ այլ մաշկային ախտահարում է գանգրենոզ պիոդերմիան, որն իրենից ներկայացնում է ցավոտ խոցոտվող հանգույցիկ է։ Կրոնի հիվանդությունը բարձրացնում է թրոմբների առաջացման ռիսկը[35], ստորին վերջույթի ցավոտ այտուցվածությունը կարող է լինել խորանիստ երակների թրոմբոզի նշան, իսկ դժվարացած շնչառությունը թոքային էմբոլիզմի նշան։ Կրոնի հիվանդության հաճախակի արտահայտություններից է նաև աուտոիմուն հեմոլիտիկ անեմիան, որի դեպքում իմուն համակարգը գրոհում է էրիթրոցիտների վրա։ Այն արտահայտվում է հոգնածության զգացումով, գունատությամբ և սակավարյունությանը բնորոշ այլ նշաններով։ Կրոնի հիվանդության դեպքում կարող են նաև լինել թմբկափայտի մատներ՝ մատների ծայրերի դեֆորմացիա։ Կրոնի հիվանդությունը հանդիսանում է ռիսկի գործոն օստեոպորոզի՝ ոսկրերի փխրունության զարգացման համար, որը բարձրացնում է ոսկրերի կոտրվածքների զարգացման հավանականությունը[35][38]։

Կրոնի հիվանդության դեպքում կարող է զարգանալ վիտամին B12 պակասորդային, ֆոլաթթու պակասորդային, երկաթ պակասորդային սակավարյունություններ կամ քրոնիկ հիվանդության սակավարյունություն[39][40]։ Ամենահաճախը հանդիպում է երկաթ պակասորդային սակավարյունությունը[39], որի պատճառներն են քրոնիկ արյան կորուստը, սննդի նվազ ընդունումը, կայուն բորբոքումը (բարձրացնում է հեփսիդինի մակարդակը) և տասներկու մատնյա աղում երկաթի ներծծման ընկճումը[40]։ Քանի որ Կրոնի հիվանդությունը առավելապես ախտահարում է զստաղիքի վերջնահատվածը, որտեղ կատարվում է վիտամին B12/ կաստլի ներքին գործոն կոմպլեքսի ներծծումը, ապա կարող ենք տեսնել B12 պակասորդային սակավարյունություն[40]։ Սա ավելի շատ հանդիպում է զստաղիքի մասնահատումից (ռեզեկցիա) հետո[39]։ Աղիճ աղիքի և տասներկու մատնյա աղիքի ընդգրկման պարագայում խանգարվում են մի շարք այլ սննդանյութերի ներծծումը, այդ թվում ֆոլաթթվի։ Ստամոքսի ախտահարման դեպքում ընկճվում է Կաստլի ներքին գործոնի սինթեզը։

Կրոնի հիվանդությունը կարող է առաջացնել նյարդաբանական բարդություններ (ըստ տեղեկությունների 15%-ից ավելի)[41]։ Առավել հաճախ դիտվում է էպիլեպտիկ նոպա, կաթված, միոպաթիա, ծայրամասային նեյրոպաթիա, գլխացավ, և դեպրեսիա[41]։

Կրոնով հիվանդները ունենում են նաև բարակ աղիքի մանրէներեի հավելյալ աճի համախտանիշ, որն ունի նմանատիպ ախտանիշներ[42]։

Բերանի խոռոչում գրանուլեմատոզ շրթնաբորբը և այլ տեսակների դիմածնոտային գրանուլեմատոզները, թարախային բերանաբորբը, կրկնվող աֆտոզ բերանաբորբը, աշխարհագրական լեզուն և միգրացվող բերանաբորբը ավելի շատ տարածված են Կրոնի հիվանդություն ունեցողների մոտ քան ընդհանուր պոպուլյացիայում[43]։

Պատճառագիտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռիսկի Գործոններ
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Ծխել Բարձր ռիսկ ծխողների համար Ցածր ռիսկ ծխողների համար[44]
Տարիք Uկիզբը սովորաբար
15-ից 30 տարեկանում[45]		 հիվանդացության գագաթնակետը
15-ից 25 տարեկանում

Չնայած հստակ պատճառն անհայտ է, բայց համարվում է որ այն պայմանավորված է շրջակա միջավայրի գործոններով և գենետիկ նախատրամադրվածությամբ[46]։ Կրոնի հիվանդությունը առաջիններից է, որի համար գենետիկ ռիսկի գործոնների և իմուն համակարգի կապը մանրամասնորեն ուսումնասիրվել է[47]։ Յուրաքանչյուր ռիսկային մուտացիա ունի իր ներդրումը Կրոնի զարգացման հարցում (մոտավորապես 1:200)։ Գենետիկ տվյալները և իմուն համակարգի վիճակը ցույց են տալիս բնածին իմուն համակարգի անբավարարությունը[48]։ Այս տեսանկյունից քրոնիկ բորոբոքումը առաջանում է երբ ադապտիվ իմուն համակարգը փորձում է կոմպենսացնել բնածին իմուն համակարգի թերգործունեությունը[49]։

Գենետիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
NOD2 գենի մոդելը սխեմատիկ դիագրամում։ Երկու N-ծայրային CARD դոմենները (կարմիր) կապված են կենտրոնական NBD դոմենի հետ(կանաչ) պարուրաձև կապող հատվածով (կապույտ)։ C-ծայրային մասում LRR դոմենն է գտնվում (երկնագույն)։ Բացի այդ որոշ մուտացիաներ, որոնք ասոցացված են կոնկրետ հիվանդությունների հետ նշված են կարմիր գույնով[50]։

Կրոնի հիվանդությունն ունի գենետիկ բաղադրիչ[51]։ Այս պատճառով հիվանդների հարազատ քույրերի և եղբայրների մոտ 30 անգամ ավելի հաճախ է դեիտվում այս հիվանդությունը քան ընդհանուր պոպուլացիայում։

Առաջին հայտնաբերված մուտացիան, որը կապված է Կրոնի հիվանդության հետ NOD2 գենի հաշվառման շրջանակի շեղման տիպի մուտացիան է (նաև հայտնի է որպես CARD15 գեն)[52], որից հետո հայտնաբերվեցին կետային մուտացիաները[53]։ Ավելի քանի 30 գեներ ասոցացված են Կրոնի հիվանդության հետ, որոնցից մեծ մասի գործառույթը հայտնի է։ Օրինակ XBP1 գենի մուտացիան, որը ներառված է էնդոպլազմային ցանցի չֆոլդավորված սպիտակուցային պատասխանի ուղու մեջ[54][55]։ NOD2/CARD15 գենի տարբերակների դեպքում ընդգրկվում է բարակ աղին[56]։ Կրոնի հիվանդության հետ կապված այլ լավ ուսումնասիրված գեներից են ATG16L1[57], IL23R[58], IRGM[59], SLC11A1[60]։ Միկոբակտերիալ հիվանդությունների ու աղիների քրոնիկ բորբոքային հիվանդությունների համար պատասխանատու լոկուսների միջև կա նշանակալի կապ[61]։ Գենոմի հետ կապված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Կրոնի հիվանդությունը գենետիկորեն կապված է ցելիակայի հետ[62]։

LRRK2 գենի մի տարբերակի հետ կապված լինելու դեպքում բարձրացնում է Կրոնի առաջացման ռիսկը 70%-ով, մինչդեռ մեկ այլ տարբերակ նվազեցնում է այն 25%-ով։ Այս գենը ապահովում է բջջի նյութափոխանակության վատ արգասիքների հավաքագրման ու ոչնչացման համար պատասխանատու սպիտակուցի սինթեզը, ինչպես նաև ասոցացված է Պարկինսոնի հիվանդության հետ[63]։

Իմունային համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կար հիպոթեզ, որ Կրոնի հիվանդությունը առաջնային T բջջային աուտոոիմուն հիվանդություն է, չնայած ներկայիս վարկածի համաձայն այն առաջանում է բնածին իմունիտետի անբավարարության պատճառով[64]։ Ավելի ուշ նկարագրվեցին մակրոֆագերի կողմից ցիտոկինների արտադրման խանգարումները, որոնք նպաստում են բնածին իմուն անբավարարությանը և հանգեցնում աղիներում մանրէ-ասոցացված բորբոքային պատասխանին, որտեղ բակտերիային ծանրաբեռնվածությունը բարձր է[5][48]։ Մեկ այլ թեորիա վկայում է, որ բորբոքումը պայմանավորված է գերակտիվ Th1 և Th17 ցիտոկինային պատասխանով[65][66]։

2007 թվականին հայտնաբերվեց, որ Կրոնի հիվանդության հետ կապված ATG16L1 գենը կարող է խթանել աուտոֆագիան և խանգարել օրգանիզմի ունակությունը գրոհելու ինվազիվ բակտերիայի վրա[57]։ Մեկ այլ հետազոտության համաձայն մարդու իմուն համակարգը զարգանում է օրգանիզմում մակաբույծների առկայության դեպքում, իսկ ներկայիս հիգիենիկ բարձր ստանդարտների պատճառով թուլացրել է իմուն համակարգը։ Հետազոտվողներին նորից վարակել են անվնաս մակաբույծներով և ստացել են դրական արդյունք[67]։

Մանրէներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կա վարկած, որ կոմենսալ միկրոօրգանիզմների աճի կարգավորումը աղեստամոքսային համակարգում խանգարվում է ինչպես իմուն կարգավորման խանգարման պատճառով այնպես էլ դրա արդյունքում[68][69]։

Բազմաթիվ հետազոտություններ որպես պատճառային գործոն առաջարկում են միկոբակտերիում ավիումի ենթատեսակ պարատուբերկուլոզիսը (Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis, MAP), որը առաջացնում է նմանատիպ հիվանդություն՝ Ջոնսի հիվանդություն խոշոր եղջերավոր անասունների մոտ[70][71]։

NOD2 գենը Կրոնի հիվանդությանը նախատրամադրող գեներից է։ Այն ասոցացված է մակրոֆագերի՝ MAP ֆագոցիտելու նվազած ակտիվության հետ։ Այս նույն գենը աղեստամոքսային համակարգում կարող է ընկճել բնածին և ձեռքբերովի իմունային համակարգերը և ընկճել MAP բակտերիայի հարուցած ինֆեկցիային դիմակայելու ունակությունը[72]։ MAP-ին ֆագոցիտող մակրոֆագերը արտազատում են TNF-α-ի մեծ քանակություն[73][74]։

Այլ հետազոտություններ կապված են էնտերոադհեզիվ Е.coli-ի կոնկրետ շտամերի հետ[75]։ Ադհեզիվ-ինվազիվ աղիքային ցուպիկը (Adherent-invasive Escherichia coli, AIEC), ավելի հաճախ է հանդիպում Կրոնի հիվանդության դեպքում[75][76][77] և ունի կենսաթաղանթ սինթեզելու ուժեղ հատկություն ի համեմատ ոչ-AIEC շտամերի, որոնք կորելացվում են նեյտրոֆիլների բարձր ադհեզիայի ու ինվազիայի[78][79] և աուտոֆագիան (բջջի ինքնամարսում) աուտոլիզոսոմալ փուլում ճնշելու ունակության հետ, ինչն էլ հնարավորություն է տալիս բակտերիային գոյատևել բջջի ներսում և հարուցել բորբոքային գործընթաց[80]։ Բորբոքումը խթանում է AIEC-ի բազմացմանը և զստաղու դիսբիոզին անկախ գենոտիպից[81]։ AIEC-ի շտամերը ռեպլիկացվում են առավելապես մակրոֆագերի ներսում խթանելով մեծ քանակության TNF-α-ի արտադրություն[82]։

Մկների վրա կատարված հետազատությունները ցույց են տալիս, որ Կրոնի հիվանդության, խոցային կոլիտի և գրգռված աղու համախտանիշի հիմքում ընկած է միևնույն պատճառը։ Հետազոտության տվյալներով բոլոր երեք խմբերի պացիենտների հաստ աղու բիոպսիոն նմուշներն արտադրում էին մեծ քանակությամբ սերինային պրոտեազ[83]։ Սերինային պրոտեազի փորձարարական ներարկումը մկների մոտ առաջացրեց տարածուն ցավեր կապված գրգռված աղու համախտանիշի և կոլիտի (հաստ աղու բորբոքում) զարգացման հետ, որը դիտվում է բոլոր երեք հիվանդությունների ժամանակ[84]։ Այս հիվանդությունների տեղային և ժամանակային տարբերությունները կապված են նախակենդանի Բլաստոցիստի հետ[85]։

"Սառը շղթայի" վարկածի համաձայն փսիխոֆիլ բակտերիաները (փսիխոֆիլ են այն բակտերիաներն են, որոնք աճում և բազմանում են ցածր ջերմաստիճանում) ինչպիսիք են Յերսինիան և Լիստերիան նպաստում են հիվանդության առաջացմանը։ Ստատիստիկ կորելացիա է հայտնաբերվել ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում սառնարանային տեխնիկայի օգտագործման և հիվանդության աճի միջև[86][87][88]։

Միկոբակտերիայի, այլ պաթոգեն բակտերիաների, Կրոնի հիվանդության և գենետիկ մարկերների միջև կա ակնհայտ կապ[89][90]։ Բազմաթիվ մարդկանց մոտ գենետիկ գործոնները նախատրամադրում են MAP-ով հարուցված վարակի առաջացմանը։ Այս բակտերիան սինթեզում է մանին, որը պաշտպանում է ֆագոցիտոզից և՛ իրեն, և՛ այլ բակտերիաներին, արդյունքում առաջնում են շատ երկրորդային վարակներ[91]։

Դեռևս հստակ պարզ չէ յուրահատուկ բակտերիաների և Կրոնի հիվանդության միջև կապը[92][93]։

Կա նախնական ասոցիացիաներ Կանդիդայով կոլոնիզացիայի և Կրոնի հիվանդության միջև[94]։

Շրջակա միջավայրի գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդության տեմպերի աճը ինդրուստրացվող աշխարհում ցույց է տալիս շրջակա միջավայրի դերը հիվանդության զարգացման գործում։ Կրոնի հիվանդությունը կապված է կենդանական ու կաթի սպիտակուցների բարձր օգտագործման և օմեգա-6 / օմեգա 3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուների հարաբերության բարձրացման հետ[95]։ Բանջարեղենի օգտագործումը սննդում կապված է հիվանդության զարգացման ավելի ցածր ռիսկի հետ։ Ձկնեղենի օգտագործման և հիվանդության միջև կապ չկա[95]։ Ծխելը բարձրացնում է հիվանդության սրացման հավանականությունը[12]։ ԱՄՆ-ում 1960-ականներին հորմանալ հակաբեղմնավորիչների ներմուծումը բերեց հիվանդություն դրամատիկ աճի և առաջ քաշվեց այն վարկածը, որ հորմոնալ հակաբեղմնավորիչները ազդում են մարսողական համակարգի վրա այնպես ինչպես ծխելը[96]։ Իզոտրետինոնինը ասոցացված է Կրոնի հիվանդության հետ[97][98][99]։ Չնայած համարվում է, որ սթրեսը խորացնում է հիվանդության ընթացքը, սակայն այն հաստատող փաստեր չկան[100]։ Ուսումնասիրվել են նաև սննդային միկրոմասնիկները, ինչպիսիք օրինակ կան ատամի մածուկում, քանի որ դրանք ազդում են իմուն համակարգի վրա, սակայն հետազոտությունը բավարար քանակի պացիենտների մոտ չի կատարվել[101][102]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ախտաֆիզիոլոգիա
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Ցիտոկինային
պատասխան		 ասոցացված է
Th17-ի հետ[103]		 աղոտ կերպով
ասոցացված է Th2-ի հետ

Կոլոնոսկոպիայի ընթացքում ստացված բիոպսիոն նմուշները անհրաժեշտ են հիվանդության հաստատման նպատակով։ Որոշ բնորոշ նշաններ վկայում են Կրոնի հիվանդության մասին և ցույց են տալիս բորբոքման տրանսմուրալ՝ աղիքի պատի ամբողջ հաստությունն ընդգրկող տիպը[3]։ Խոցոտումը հատկապես լավ է երևում հիվանդության ակտիվ փուլի ընթացքում, ընդ որում խոցոտված և առողջ հյուսվածքի միջև կտրուկ անցումը բնորոշ է հիվանդությանը և հայտնի է որպես ցատկող,թռիչքաձև, ընդհատվող ախտահարում։ Հաստ աղիքի ախտահարված հյուսվածքը մանրադիտակով դիտելիս երևում է լորձաթաղանթի բորբոքում, նեյտրոֆիլների կուտակում էպիթելի մեջ։ Սա սովորաբար լինում է ավշային կուտակումներն ընդգրկող հատվածներում։ Նեյտրոֆիլները, մոնոնուկլեար բջիջները կարող են ինֆիլտրացնել կրիպտաները առաջացնելով կրիպտիտ կամ աբսցես՝ կրիպտաբսցես։

Գրանուլոմաները՝ մակրոֆագերի ածանցյալների ագրեգատները, որ հայտնի են որպես հսկա բջիջներ, հայտնաբերվում են 50% դեպքերում և շատ բնորոշ են Կրոնի հիվանդությանը։ Կրոնի հիվանդության դեպքում գրանուլոմաներին բնորոշ չի կազեոզ նեկրոզը (պանրանման տեսքով ախտահարում, որը բնորոշ է տուբերկուլոզին)։ Բիոպսիոն նմուշները կարող են ցույց տալ լորձաթաղանթի քրոնիկ վնասում, որն արտահայտվում է կրիպտաների հարթեցմամբ, ոչ բնորոշ ճյուղավորումներով և հյուսվածքի տիպի փոփոխմամբ (մետապլազիա)։ Նմանատիպ մետապլազիայի տեսակ է Պանետի բջիջների (տեղակայված են բարակ աղիքում և աղիքային բակտերիալ ֆլորայի կարգավորիչ են) մետապլազիան աղեստամոքսային համակարգի այլ հատվածներում[104][105]։

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդության ախտորոշումը երբեմն բավականին բարդ է[21] և բազմաթիվ հետազոտություններ են անհրաժեշտ լինում ախտորոշման հաստատման համար[25]։ Նույնիսկ հետազոտությունների ամբողջ փաթեթի կատարման դեպքում հնարավոր է հստակ ախտորոշումը դնելն անհնար լինի։ Կոլոնոսկոպիան մոտ 70% դեպքերում արդյունավետ է, մնացած հետազոտությունները պակաս արդյունավետ են։ Բարակ աղիքի ախտահարումն ավելի դժվար է հայտնաբերելը, քանի որ դասական կոլոնոսկոպիայի համար հասանելի է հաստ աղին ու բարակ աղիքի ծայրային հատվածները։ Այս դեպքում պատիճային էնդոսոկոպիան օգնում է ախտորոշման հարցում[106]։ Հսկա բազմակորիզ բջիջները Կրոնի հիվանդության դեպքում հաճախ հանդիպող նշան են, իսկ գունափոփոխ որքինի դեպքում ավելի քիչ է դիտվում[107]։

  • Կրոնի հիվանդության ժամանակ դիտվող հաստ աղիքի խորը խոցային ախտահարումների էնդոսկոպիկ պատկեր:
    Կրոնի հիվանդության ժամանակ դիտվող հաստ աղիքի խորը խոցային ախտահարումների էնդոսկոպիկ պատկեր:
  • Կրոնի հիվանդության ժամանակ ստամոքսի հատակի պատկերավորում համակարգչային շերտագրության միջոցով:
    Կրոնի հիվանդության ժամանակ ստամոքսի հատակի պատկերավորում համակարգչային շերտագրության միջոցով:
  • Էնդոսկոպիկ բիոպսիա, որը ցույց է տալիս հաստ աղու գրանուլեմատոզ բորբոքումը Կրոնի հիվանդության ժամանակ։
    Էնդոսկոպիկ բիոպսիա, որը ցույց է տալիս հաստ աղու գրանուլեմատոզ բորբոքումը Կրոնի հիվանդության ժամանակ։
  • Կոլեկտոմիայից ստացված հյուսվածքաբանական պրեպարատ, որի վրա երևում է տրանսմուրալ բորբոքումը։
    Կոլեկտոմիայից ստացված հյուսվածքաբանական պրեպարատ, որի վրա երևում է տրանսմուրալ բորբոքումը։
  • Մասնահատված զստաղի Կրոնի հիվանդության դեպքում։
    Մասնահատված զստաղի Կրոնի հիվանդության դեպքում։

Դասակարգում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Distribution of gastrointestinal Crohn's disease.

Կրոնի հիվանդությունը աղիների քրոնիկ բորբոքային հիվանդությունների տեսակ է և որպես կանոն ախտահարում է աղեստամոքսային համակարգը և դասակարգվում է ախտահարված հատվածների հիման վրա։ Տարբերում են իլեիտ, կոլիտ, իլեոկոլիտ, գաստրոդուոդենալ տարբերակ, յեյունոիլեիտ։ 50% դեպքերում դիտվում է իլեոկոլիտ, երբ ընդգրկվում են հաստ աղին և զստաղին (բարակ աղիքի ծայրային հատվածը, որը միացնում է բարակ և հաստ աղիները) միաժամանակ։ 30% դեպքերում դիտվում է իլեիտ՝ ախտահարվում է միայն զստաղին։ 20% դեպքերում լինում է կոլիտ, որն ախտահարում է հաստ աղին և դժվար է այն տարբերակել խոցային կոլիտից։

Ստամոքս-կերակրափողային տարբերակի դեպքում բորոբոքային գործընթացը տեղակայվում է ստամոքսում և բարակ աղու սկզբնական հատվածում՝ 12-մատնյա աղում։ Յեյունոիլեիտի դեպքում առաջանում են բորբոքային բծեր բարակ աղիքի միջնահատվածում՝ աղիճ աղիքում[108]։ Հիվանդությունը կարող է ընդգրկել աղեստամոքսային համակարգի ցանկացած հատված՝ բերանից մինչև հետանցք։ Այնուամենայնիվ ախտահարված օջախները կարող են լինել այս դասակարգումից դուրս, տեղակայվելով այլ հատվածներում[3]։

Կրոնի հիվանդությունը կարող է նաև դասակարգվել ըստ հիվանդության առաջընթացի։ Այս դասակարգումը հաստատվել է Վիենական հիվանդությունների դասկարգման խորհդրում[109]։ Կրոնի հիվանդության արտահայտման երեք տեսակներ կան՝ նեղացնող, թափանցող(պենետրացվող) և բորբոքային։ Նեղացնող տարբերակի դեպքում առաջանում է աղիների նեղացում, որը կարող է հանգեցնել կղանքային զանգվածների հաստության փոփոխության, աղիների խցանման։ Պենետրացվող տարբերակի դեպքում առաջանում են խուղակներ աղիների և այլ կառուցվածքների միջև, օրինակ՝ մաշկի։ Բորբոքային տարբերակի դեպքում (չպենետրացվող, չնեղացնող) առաջանում է բորոբոքում առանց նեղացման և խուղակների[109][110]։

Էնդոսկոպիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոլոնոսկոպիան հանդիսանում է Կրոնի հիվանդության ախտորոշման լավագույն մեթոդ, քանի որ հնարավորություն է տալիս ուղղակիորեն տեսանելի դարձնել հաստ աղին և զստաղիքի վերջնահատվածը ու ստանալ հիվանդության ընդգրկումը փաստող նմուշ։ Որոշ դեպքերում հիվանդությունը կարող է շրջանցել զստաղիքի վերջնահատվածը, բայց այն փոփոխական է տարբեր մարդկանց մոտ։ Էնդոսկոպիկ միջամտության ընթացքում գաստրոէնտերոլոգը կարող է կատարել բիոպսիա, վերցնել աղիքային հյուսվածքի փոքր նմուշներ և ուղարկել լաբարատոր ախտորոշման հիվանդության ախտորոշումը հաստատելու համար։ Քանի որ Կրոնի հիվանդության 30% դեպքերում ընդգրկվում է միայն զստաղին[3] հետևաբար զստաղիքի վերջնահատվածի կաթետերիզացիան անհրաժեշտ է հիվանդության հաստատման համար։ Էնդոսկոպիայի ժամանակ Կրոնի հիվանդությանը բնորոշ նշան է հաստ աղիքում կամ զստաղիքում բծավոր գծերի առկայությունը առանց ուղիղ աղիքի ընդգրկման[111]։ Պատիճային էնդոսկոպիայի օգտագործման արդյունավետությունը այս պարագայում դեռևս հստակ չէ[112]։ 40% դեպքերում կոլոնոսկոպիայի ժամանակ հայտնաբերվում է «սալաքարային ճանապարհի» պատկեր պայմանավորված առողջ և խոցոտված հատվածների կողք կողքի գտնվելով։

Ռադիոլոգիական հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարակ աղիքի ռենտգեն-կոնտրաստային հետազոտությունը կարող է լինել օգտակար եթե հիվանդությունն ընդգրկում է միայն բարակ աղին։ Քանի որ կոլոնոսկոպիան և գաստրոսկոպիան թույլ են տալիս ուղղակիորեն տեսանելի դարձնել զստաղու վերջնահատվածը և տասներկու մատնյա աղու սկզբնական հատվածը, դրանք չեն կարող օգտակար լինել բարակ աղու հետազոտման համար։ Ռենտգեն-կոնտրաստային հետազոտության դեպքում բարիումի սուլֆատի սուսպենզիան խմելուց հետո որոշ ժամանակ անց կատարվում է ռենտգենոգրաֆիա բարակ աղիքի բորոբոքման և նեղացումների հայտնաբերման նպատակով[113]։ Բարիումային հոգնաների դեպքում բարիումը ներմուծվում է ուղիղ աղի հետագա ռադիոլոգիական հետազոտությունների համար, սակայն ներկայումս կոլոնոսկոպիայի առկայության հետ կապված ավելի հազվադեպ են կատարում։ Այն օգտագործվում է, երբ հաստ աղիքի նեղացման աստիճանը թույլ չի տալիս մուտք ապահովել կոլոնոսկոպի համար, կամ առկա են հաստ աղիքային խուղակներ (այս դեպքում օգտագործվում է յոդային կոնտրաստ)[114]։

ՀՇ և ՄՌՏ-ն օգտակար են բարակ աղիքի հետազոտման համար եթե ըստ ուղեցույցի կատարվում է էնտերոկլիզ (բարիումով կոնտրաստային հետազոտության տեսակ)[115]։ Այս հետազոտությունները նաև կատարվում են ներորովայնային բարդությունների՝ թարախակույտերի, բարակ աղիքի խցանումների, խուղակների կասկածի դեպքում[116]։ ՄՌՏ-ն ավելի թանկարժեք և ոչ միշտ հասանելի տարբերակ է[117], սակայն նրա որոշ տեսակներ ավելի զգայուն են խոցոտումների ու բորբոքման հանդեպ քանի ՀՇ-ն[118][119]։

Արյան հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արյան ընդհանուր անալիզով կարող ենք տեսնել սակավարյունություն, որը սովորաբար պայմանավորված է երկաթի պակասորդ առաջացնող արյան քրոնիկ կորստով կամ զստաղու ախտահարման պատճառով վիտամին B12-ի ներծծման ընկճումով։ Հազվադեպ կարող է դիտվել աուտոիմուն հեմոլիզ[120]։ Երկաթ պակասորդային սակավարյունության ախտորոշմանն օգնում է ֆերիտինի քանակի որոշումը։ Բորբոքման աստիճանի որոշման համար ստուգվում են էրիթրոցիտների նստեցման արագության (ԷՆԱ) և C-ռեակտիվ սպիտակուցի մակարդակները։ Սա կարևոր է, քանի որ ֆերիտինի մակարդակը կարող է բարձրանալ նաև բորբոքման դեպքում[121]։ Շիճուկային երկաթի, ընդհանուր երկաթ կապելու տարողության և տրանսֆերինի հագեցվածության որոշումը կարող է ավելի կարևոր լինել բորբոքման որոշման համար։ Նորմոցիտեմիկ սակավարյունությունը քրոնիկ հիվանդության սակավարյունության արդյունք է։

Սակավարյունության այլ պատճառները ներառում են աղիների քրոնիկ բորբոքային հիվնադությունների դեպքում այնպիսի դեղորայքի օգտագործումը, որոնք առաջացնում են ցիտոպենիա (օրինակ՝ ազաթիոպրինը), ֆոլաթթվի պակասորդը, (օրինակ՝ սուլֆասալազինը)։ Saccharomyces cerevisiae-ի (խմորասնկի տեսակ) հանդեպ հակամարմինների (ASCA) և հականեյտրոֆիլային հակամարմինների (antineutrophil cytoplasmic antibodies (ANCA)) հայտնաբերումը որոշվում է աղիների բորբոքային հիվանդություներն ախտորոշելու համար[122] և Կրոնի հիվանդությունը խոցային կոլիտից տարբերակելու համար[123]։ Բացի այդ շճաբանական հակամարմինների քանակի բարձրացումը ինչպիսիք են ASCA, անտիլամինարիոբիոզիդ [Glc(β1,3)Glb(β); ALCA], անտիխիտոբիոզիդ [GlcNAc(β1,4)GlcNAc(β); ACCA], անտիմաննոբիոզիդ [Man(α1,3)Man(α)AMCA], անտիլամինարին [(Glc(β1,3))3n(Glc(β1,6))n; anti-L] անտիխիտին [GlcNAc(β1,4)n; anti-C] ասոցացված են հիվանդության տիպի և վիրահատության հետ և կարող են օգնել Կրոնի հիվանդության կանխատեսմանը[124][125][126][127]։

Վիտամին D-ի ցածր մակարդակները կապված են Կրոնի հիվանդության հետ[128]։ Ներկայումս կատարվում են հետազոտություններ ավելի մանրամասն հետազոտելու այդ կապը[128]։

Խոցային կոլիտի հետ համեմատություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվ՛ Կրոնի հիվանդությունը, և՛ խոցային կոլիտը աղիների քրոնիկ բորբոքային հիվանդություններ են և կլինիկական նշանները հաճախ շատ նման են միմյանց։ Շատ կարևոր է այս հիվանդությունները միմյանցից տարբերակել, քանի որ հիվանդության ընթացքն ու բուժումը տարբերվում են։ Այնուամենայնիվ որոշ դեպքերում անհնար է լինում դրանք տարբերակել և ախտորոշումը դրվում է որպես միջանկյալ կոլիտ[3][25][26]։

Ախտորոշիչ տվյալներ
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Զստաղիքի վերջնահատվածի ընդգրկում Բնորոշ է Հազվադեպ
Հաստ աղիքի ընդգրկում Սովորաբար Միշտ
Ուղիղ աղիքի ընդգրկում Հազվադեպ Սովորաբար [44]
Հետանցքի շրջանի ընդգրկում Բնորոշ է [20] Հազվադեպ
Լեղուղիների ընդգրկում Առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտի զարգացման ռիսկը չի բարձրանում Ռիսկը բարձրանում է [129]
Բորբոքման տարածումը Ընդհատումներով բծավոր հատվածներ (թռիչքաձև ախտահարում) Առանց ընդհատումների [44]
էնդոսկոպիա Խորը գծային,աշխարհագրական և օձաձև խոցեր Ձուլվող խոցեր
Բորբոքման խորությունը Խորը, ամբողջ պատի ընդգրկումով [20][130] Մակերեսային, լորձային, ենթալորձային շերտի ընդգրկում
Ստենոզ բնորոշ է հազվադեպ
Գրանուլոմաներ բիոպիսայով Չնեկրոզվող կրիպտային գրանուլոմաներ [20][131][132] կրիպտային գրանուլոմաներ չկան[44]

Տարբերակիչ ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նմանատիպ ախտանիշներով այլ հիվանդություններ են տուբերկուլոզը, Բեխչետի հիվանդությունը, խոցային կոլիտը, ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղորայք ասոցացված էնտերոպաթիան, գրգռված աղու համախտանիշը և ցելիական[133]։ Գրգռված աղու համախտանիշը բացառվում է, եթե առկա են բորբոքման նշաններ[133]։ Ցելիական չենք կարող բացառել, ոչ յուրահատուկ հակամարմինների բացասական լինելու (հակատրանսգլուտամինազային հակամարմիններ)[134][135] ոչ էլ աղիքային թավիկների ատրոֆիայի բացակայության դեպքում[136][137]։

Հիվանդության վարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիվանդության վարում
Կրոնի հիվանդության
բուժում		 Խոցային կոլիտի
բուժում
Մեսալազին Քիչ արդյունավետ[138] Արդյունավետ[138]
Հակաբիոտիկներ Երկարաժամկետ
արդյունավետություն [139]		 Արդյունավետ չէ [140]
Վիրահատություն Հաճախ կրկնվում է
ախտահարված հատվածի
մասնահատումից հետո		 Սովորաբար բուժվում է
հաստ աղիքի
մասնահատումից հետո

Կրոնի հիվանդության բուժում գոյություն չունի և սրացման դեպքում այն կարող է երկարաձգվել, իսկ ախտադադարի հասնելը կարող է անհնար լինել։ Այն դեպքերում երբ ախտադադարը հնարավոր է, ռեցիդիվը կարող ենք կանխարգելել ախտանիշները վերահսկելով դեղորայքային միջոցներով, սննդակարգի և ապրելակերպի, ուտելու սովորությունների փոփոխմամբ (ուտել հաճախակի և փոքր չափաբաժիններով), սթրեսի կանխարգելմամբ և միջին ծանրաբեռնվածության ֆիզիկական աշխատանքով։ Ընդհանուր առմամբ վիրահատությունները հակացուցված են և չեն նպաստում ախտադադարի պահպանմանը։ Հիվանդության պատշաճ վերահսկման դեպքում Կրոնի հիվանդությունը էականորեն չի սահմանափակում առօրյա կյանքը[141]։ Կրոնի հիվանդության ակտիվ բուժում կատարվում է միայն ախտանիշների սրացման և հիվանդության ակտիվ դրսևորման ժամանակ։ Առաջին հերթին բարելավում են սուր վիճակը, այնուհետև պահպանում են ախտադադարը։

Ապրելակերպի փոփոխություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրելակերպի որոշակի փոփոխություններ կարող են նվազեցնել ախտանիշները, ներառյալ սննդակարգի կարգավորումը, տարրական դիետան, պատշաճ հիդրացիան (օրական ջրի ադեկվատ չափաբաժինների ընդունում) և ծխելուց հրաժարվելը։ Սննդաթելերով և մրգերով հարուստ սննդակարգը նվազեցնում է ռիսկը, իսկ ընդհանուր ճարպերը, պոլիչհագեցած ճարպաթթուները, միսը և օմեգա-6 ճարպաթթուները բարձրացնում են հիվանդության ռիսկը[142]։ Ծխախոտը կարող է բարձրացնել Կրոնի հիվանդության ռիսկը։ Փոքր քանակությամբ սննդի հաճախակի ընդունումը նպաստում է ախորժակի ընկճմանը։ Հիվանդության վերահսկման համար անհրաժեշտ է բալանսավորված սննդակարգ սննդի չափաբաժնի հստակ վերահսկմամբ։ Թուլությունն ու հոգնածությունը կարելի է կարգավորել կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվության, առողջարար սննդի և բավարար քնի միջոցով։ Սննդային օրագիրը (գրառվում է ընդունված սնունդը) կարող է օգտակար լինել ախտանիշների սրացմանը նպաստող սննդի հայտնաբերման համար։ Որոշ մարդիկ պետք է բջջանյութի ցածր քանակությամբ սննդակարգի հետևեն, որպեսզի հսկեն սուր ախտանիշները հատկապես եթե տվյալ մարդու մոտ բջջանյութը նպաստում է ախտանիշների սրացմանը[141]։ Որոշ հետազոտություններ առաջարկում են սննդակարգից լիովին հանել կաթի կազեին սպիտակուցը և գլուտենը։ Նրանք կարող են ունենալ յուրահատուկ սննդային անտանելիություն, որը ալերգիա չէ[143]։

Դեղամիջոցներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուր բուժման համար օգտագործում են վարակների դեմ ուղղված դեղորայք (հակաբիոտիկներ), և բորբոքումը նվազեցնող դեղամիջոցներ (ամինոսալիցիլատներ, հակաբորբոքային դեղամիջոցներ և կորտիկոստերոիդներ)։ Ախտադադարի փուլում պետք է պահպանել կայուն վիճակը և խուսափել սրացումից։ Կորտիկոստերոիդները օգտագործվում են կարճատև ժամկետով, քանի որ երկարատև օգտագործումն առաջացնում է կողմնակի ազդեցություններ։ Այլընտրանքային տարբերակ է միայն ամինոսալիցիլատների օգտագործումը, սակայն շատ դեպքերում այն արդյունավետ չէ և անհրաժեշտ է լինում կիրառել իմունոսուպրեսիվ դեղորայք[20]։ Հակաբիոտիկները փոփոխում են աղիների միկրոֆլորան և դրանց շարունակական կիրառումը կարող է նախապայմաններ առաջացնել որոշ պաթոգենների, օրինակ՝ Clostridium difficile տեսակի բակտերիայի բազմացման համար[144]։

Կրոնի հիվանդության դեպքում կիրառելի դեղամիջոցներից են 5-ամինոսալիցիլաթթու (5-aminosalicylic acid, 5-ASA), պրեդնիզոն, իմունոմոսուպրեսիվ դեղորայք՝ ազաթիոպրին, մետոտրեքսատ, ինֆլիքսիմաբ, ադալիմումաբ[26], ցերտոլիզումաբ[145], վերդոլիզումաբ, նատալիզումաբ[146][147]։ Հիդրոկորտիզոնը օգտագործում են սուր գրոհների ժամանակ[148]։ Կենսաբանական թերապիան օգտագործվում է ստերոիդների երկարատև օգտագործումից խուսափելու, բորբոքման նվազեցման, և թարախակույտեր ու խուղակներ ունեցող անձանց բուժման համար[24]։ Մոնոկլոնալ հակամարմին ուստեկինումաբը հանդիսանում է բուժման անվտանգ տարբերակ և օգնում է հիվանդության թեթև ու միջին աստիճանի ծանրության դեպքերում[149]։ Հակամարմինների երկարատև ազդեցության անվտանգությունն ու արդյունավետությունը հայտնի չեն։ Մոնոկլոնալ հակամարմին բրիակինումաբը արդյունավետ չէ հիվանդության ծանր դեպքերում[149]։

Արյան աստիճանական կորուստը աղեստամոքսային համակարգից և քրոնիկ բորբոքումը հաճախ հանգեցնում են սակավարյունության, այդ իսկ պատճառով մասնագիտական ուղեցույցները խորհուրդ են տալիս ռուտին կերպով հետազոտվել[150][151][152]։ Հիվանդության ադեկվատ հսկումը սովորաբար կարգավորում է քրոնիկ հիվանդության սակավարյունությունը, բայց երկաթի պակասորդը պետք է լրացնել երկաթի հավելումների ընդունմամբ։ Երկաթի ներմուծման եղանակը տարբերվում է ուղեցույցներում։ Բացի դրանցից, հնարավոր խնդիրներ են նաև ներծծման սահմանափակումը և աղիքային բակտերիաների աճը։ Ոմանք[152] խորհուրդ են տալիս երկաթի պարէնտերալ (ներարկման ճանապարհով) ներմուծումը, քանի որ այս դեպքում շրջանցվում են աղեստամոքսային համակարգում առաջացող կողմնակի ազդեցությունները և աղիներում քրոնիկ բորբոքային գործընթացը չի ազդում ներծծման վրա։

Այլ ուղեցույցներ[151] խորհուրդ են տալիս երկաթի ներքին ընդունման տարբերակը որպես առաջին գծի միջոց, քանի որ սա ավելի մատչելի տարբերակ է, իսկ պարէնտերալ ներմուծումը խորհուրդ են տալիս կիրառել եթե ներքին ընդունման դեպում պատշաճ պատասխան չի լինում։ Արյան փոխներարկման եղանակի ցածր անվտանգության, բուժման երկարաժամկետ ազդեցության բացակության և բարձր գնի պատճառով այն ցուցված է սրտանոթային անկայունություն ունեցող անձանց։ Ծանր սակավարյունության դեպքում (հեմոգլոբինը ցածր է 10գ/դլ) ցուցված է երկաթի պարէնտերալ ներմուծումը[151]։

Վիրահատական միջամտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած աղիների մասնակի կամ լրիվ խցանման դեպքում (աղիքային անանցանելիություն) կիրառվում է վիրահատական եղանակը, սակայն Կրոնի հիվանդությունը վիրահատական ճանապարհով չի բուժվում, քանի որ վերջնական արդյունքում միևնույնն է հիվանդությունը ռեցիդիվում է[153]։ Վիրահատական միջամտությունները անհաժշտ է կատարել բարդությունների՝ թարախակույտերի, խուղակների, խցանումների դեպքում կամ երբ հիվանդությունը չի պատասխանում դեղորայքին։ Առաջին վիրահատությունից հետո, ախտահարումները սովորաբար կրկնվում են այն հատվածներում, որտեղ հեռացվել է աղիքի ախտահարված հատվածը և աղիների առողջ ծայրերը միացվել են միմյանց, սակայն հնարավոր է նաև այլ հատվածներում տեղակայվեն։ Աղիների մասնահատումից հետո ձևավորվում է սպիական հյուսվածք և ստրիկտուրաներ (աղիքի լուսանցքի նեղացում և կղանքային զանգվածների հեռացման դժվարացում), որոնք կարող են հանգեցնել անանցանելիության։ Առաջին մասնահատումից հետո հաջորդը կարող է անհաժեշտ լինել հինգ տարվա ընթացքում[154]։ Ստրիկտուրայի պատճառով խցանում առաջանալու դեպքում վիրահատական եղանակներն են ստրիկտուրոպլաստիկան և տվյալ հատվածի մասնահատումը։ Տասներկու մատնյա աղու ախտահարման դեպքում միայն ստրիկտուրոպլաստիկայի և մասնահտման հետ զուգակցված ստրիկտուրոպլաստիկայի արդյունավետության միջև չկա հստակ տարբերություն։ Կրկնակի վիրահատություն պահանջվել է դեպքերի 31% և 27% դեպքերում համապատասխանաբար, այդ իսկ պատճառով ստիկտուրոպլաստիկան համարվում է արդյունավետ և անվտանգ բուժման եղանակ տասներկու մատնյա աղու ախտարման դեպքերում[155]։

Կրոնի հիվանդության դեպքում հետվիրահատական կրկնությունները հարաբերականորեն հաճախ են։ Ախտահարված գոտիները գրեթե միշտ հայտնաբերվում են մասնահատված հատվածի շրջանում։ Վիրահատությունից հետո մասնահատված աղիքի ծայրերի միացման հատվածի (անաստոմոզ) վիճակը կարելի է ստուգել կոլոնոսկոպիայի ժամանակ երբ հիվանդության ակտիվությունը նվազած է։ «Ռութջերսի սանդղակ»-ը Կրոնի հիվանդության էնդոսկոպիկ գնահատման մեթոդ է։ Հետվիրահատական թեթև ախտադարձերը գնահատվում են որպես i1 և i2, միջինից ծանր վիճակները գնահատվում են որպես i3 և i4[156]։ Հիմնվելով գնահատման արդյունքների վրա բուժման պլանը այնպես է ընտրվում, որ պացիենտի մոտ հնարավորինս նվազեցվի հիվանդության ախտադարձը[157]։

Կարճ աղիքի համախտանիշը առաջանում է բարակ աղիքի մասնահատման հետևանքով։ Սովորաբար այն զարգանում է բարակ աղիքի կեսից ավելի մասնահատման դեպքում[158]։ Գլխավոր ախտանիշը փորլուծությունն է, այլ նշաններից են քաշի կորուստը, աղեկծկանքը (սպազմ), վքնածությունը և այրոցը։ Կարճ աղիքի համախտանիշը բուժվում է սննդակարգի փոփոխման, ներերակային սնուցման, վիտամինային և հանքային նյութերի հավելումների և դեղորայքի միջոցով։ Կարճ աղիքի համախտանիշի որոշ դեպքերում կարող է անհրաժեշտ լինել աղիքային տրանսպլանտացիոն վիրահատություն, չնայած այս վիրահատությունն առաջարկող կենտրոնները բավականին քիչ են և այս վիրահատությունը կապված է նաև վարակի և տրանսպլանտատի մերժման բարձր ռիսկի հետ[159]։

Լեղաթթվային փորլուծությունը մեկ այլ բարդություն է, որը կապված է զստաղու վերջնահատվածի հեռացման հետ։ Սա հանգեցնում է մեծ քանակությամբ ջրային փորլուծության։ Համարվում է որ զստաղիքի վերջնահատվածի մասնահատումից հետո լեղաթթուների ներծծումը ընկճվում է։ Սա լեղաթթուների ներծծման խանգարման (մալաբսորբցիայի) առաջին տիպն է[160]։

Հոգեկան առողջություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդության պատճառով կարող են առաջանալ տագնապային վիճակներ, տրամադրության խանգարումներ, հատկապես այն անձանց մոտ, ովքեր ունեն աճի հապաղում կամ տառապում են անկղապահության պատճառով[161]։ Հակադեպրեսանտների կամ տագնապմարիչների օգտագործումը կարող է որոշակիորեն բարելավել վիճակը[161]։

2017 թվականից սկսած կան հետազոտություններ որոնք հիմնված են գիտակցվածության բարձրացման թերապիայի, հիպնոթերապիայի և կոգնիտիվ վարքային թերապիայի վրա[162]։

Այլընտրանքային բժշկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդությամբ տառապող մարդկանց մոտ շատ տարածված է այլընտրանքային բժշկությունը[163]։ Սրանք ընդգրկում են դիետան, պրոբիոտիկները, ձկան յուղը և այլ բուսական ու սնուցողական հավելումները։

  • Ակուպունկտուրան օգտագործվում է Չինաստանում աղիների բորբոքային հիվանդությունների բուժման համար և ավելի հաճախ օգտագործվում է արևմտյան հասարակությունում[164]։ Դեռևս ակուպունկտուրայի արդյունավետությունը ապացուցված չէ, այդ իսկ պատճառով այն դեռևս խորհուրդ չի տրվում որպես բուժական մեթոդ[163]։
  • Գերմանիայում կատարված 2006 հարցումների արդյունքում պարզել են, որ աղիների բորբոքային հիվանդություն ունեցող անձանց կեսը օգտվում է ալտերնատիվ բժշկության որոշ մեթոդներից, առավելապես հոմեոպաթիայից։ Ֆրանսիայում նմանատիպ հետազոտության արդյունքների համաձայն մոտ 30%-ն օգտվում են ալտերնատիվ բժշկությունից[165]։ Հոմեոպաթիկ դեղամիջոցների արդյունավետությունը հաստատված չէ, կատարված լայնամասշտաբ հետազոտությունները վկայում են, որ այն ավելի արդյունավետ չէ քան պլացեբոն[166][167][167][168][168][169][170][171]։
  • Աղիների բորբոքային հիվանդությունների վրա բժշկական կաննաբիսի ազդեցության վերաբերյալ հետազոտությունները հակասական են[172]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդությունը քրոնիկ հիվանդություն է, որի բուժումը դեռևս անհայտ է։ Այն բնութագրվում է բարելավման շրջաններով որին հաջորդում են ախտանիշների սրացման շրջանները։ Բուժման դեպքում քաշը նորմալանում է և մահացության մակարդակը հարաբերականորեն ցածր է լինում։ Այն կարող է տատանվել հիվանդություն թեթև ընթացքից մինչև ծանր և ախտանիշները համապատասխանաբար կարող են դրսևորվել մեկ էպիզոդով կամ լինել շարունակական։ Սովորաբար հիվանդությունը ռեցիդիվում է, չնայած շատ մարդկանց մոտ կարող է տարիներով ախտադադարը պահպանվել։ Մեծ մասամբ Կրոնի հիվանդության դեպքում կյանքի տևողությունը նորմալ է[173]։ Այնուամենայնիվ Կրոնի հիվանդությունը մի փոքր բարձրացնում է բարակ աղիների և կոլոռեկտալ քաղցկեղի զարգացման ռիսկը[174]։

Բարդություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդությունը կարող է հանգեցնել աղեստամոքսային համակարգի ծանր մեխանիկական բարդությունների առաջացմանը՝ խցանում (օբստրուկցիա)[175], խուղակ[176], թարախակույտ[177]։ Օբստրուկցիան սովորաբար առաջանում է աղիքի լուսանցքը նեղացնող ստրիկտուրաներից կամ կպումներից, որոնք խանգարում են սննդային զանգվածի առաջ տեղաշարժը։ Խուղակը կարող է զարգանալ աղիների երկու գալարների միջև, աղիքի և այլ օրգանների միջև՝ միզապարկի, հեշտոցի, մաշկի։ Թարախակույտերը կարող են տեղակայվել որովայնում, հարհետանցքային շրջանում։ Կրոնի հիվանդությունը 10% դեպքերում միզապարկ-աղիքային խուղակների առաջացման պատճառ է և միզապարկ-զստաղիքային խուղակների հիմնական պատճառն է[178]։

Հաստ աղու քաղցկեղի կոլոնոսկոպիկ պատկեր տեղակայված սիգմայաձև աղում։

Կրոնի հիվանդությունը նաև բարձրացնում է բորբոքային օջախում քաղցկեղի զարգացման ռիսկը։ Օրինակ բարակ աղիքի ախտահարման դեպքում բարձր է բարակ աղիքի քաղցկեղի զարգացման հավանականությունը։ Համապատասխանաբար հաստ աղիքի ախտահարման դեպքում, հաստ աղիքի քաղցկեղի զարգացման հարաբերական ռիսկը 5.6 է[179]։ Կոլոնոսպոիան խորհուրդ է տրվում նրանց, ուվքեր ութ տրվա կտրվածքով ունեն Կրոնի հիվանդություն[180] Որոշ հետազոտություններ ենթադրում են, որ քեմոպրոտեկցիան ունի մեծ դեր կոլոռեկտալ քաղցկեղի կանխարգելման համար։ Այդ նպատակով առաջարկված են ֆոլաթթուն և մեզալամինը[181]։ Իմունոսուպրեսանտները և կենսաբանական ագենտները,որոնք օգտագործվում են հիվանդության բուժման համար կարող են նպաստել արտաաղիքային քաղցկեղի զարգացմանը[182]։

Կրոնի հիվանդությամբ անհատները թերսնուցման բարձր ռիսկ ունեն պայմանավորված ներծծման խանգարմամբ և սննդի ընդունման նվազմամբ։

Ռիսկը բարձրանում է բարակ աղու մասնահատումից հետո։ Նմանատիպ մարդիկ սննդային հավելումների կարիք ունեն, որպեսզի ապահովեն ընդունած սննդի կալորիականությունը, կամ ծանր դեպքերում՝ ընդհանուր պարէնտերալ սնուցում պետք է տալ։ Կրոնի հիվանդությանն միջին կամ ծանր դեպքերում մեծամասնությունը դիմում է դիետոլոգի սննդակարգի կարգավորման համար[183]։ Կրոնի հիվանդության կարևորագույն բարդություններն են աղիքային անանցանելիությունը, թարախակույտերը, աղիքի թափածակումը դեպի ազատ որովայնի խոռոչ և արյունահոսությունը, որը ծանր դեպքերում կարող է մահացու լինել[184][185]։

Կրոնի հիվանդությունը կարող է առաջացնել խնդիրներ հղիության ընթացքում և որոշ դեղամիջոցներ կարող են պտղի կամ մոր համար ունենալ անբարենպաստ ազդեցություն։ Անհարժեշտ է խորհրդակցել գաստրոէնտերոլոգի և գինեկոլոգի հետ։ Որոշ դեպքերում հիվանդության ընթացքում կարող է ախտադադար լինել։ Որոշ դեղամիջոցներ կարող են նվազեցնել սերմնահեղուկի քանակությունը կամ այլ կերպ ազդեն տղամարդկանց պտղաբերության վրա[186]։

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի հիվանդություն ունեցող մարդկանց քանակը ԱՄՆ-ում և Նորվեգիայում կազմում է 6-ից 7.1:100,000։ Ամերիկյան Կրոնի հիվանդության և Կոլիտի հիմնադրամը մեջբերում է այս թիվը մոտավորապես 149:100,000, Առողջության ազգային ինստիտուտը(National Institute of Health) ցիտում է որպես 28-ից 199 100,000 հոգու հաշվով[187][188]։ Կրոնի հիվանդությունը ավելի տարածված է հյուսիսային երկրներում և ավելի բարձր է այդ երկրների հյուսիսային հատվածներում[189]։ Նմանատիպ պատկեր է Եվրոպայում, իսկ Ասիայում և Աֆրիկայում այն ավելի քիչ է տարածված[187]։ Բացի այդ այն տարածված է Աշքենազի հրեաների[3][190] և ծխողների[191] մոտ։

Կրոնի հիվանդությունը հիմնականում սկսվում է կյանքի երկրորդ և երրորդ տասնամյակում ինչպես նաև 50-ից 70 տարեկաններում[3][25]։ Այն հազվադեպ է ախտորոշվում վաղ մանկական հասակում։ Սովորաբար աղջիկների մոտ ավելի ծանր է ընդանում քան տղաների մոտ[192] իսկ կանանց մոտ այն թեթևակիորեն ավելի բարձր է քան տղամարդկանց մոտ[193]։ Կրոնի հիվանդություն ունեցող անձանց ծնողների, քույր եղբայրների կամ երեխաների մոտ 3-20 անգամ ավելի հավանական է հիվանդության զարգացումը[194]։ Երկվորյակների հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ երկվորյակներից մեկի հիվանդացության դեպքում 55% հավանականությամբ հիվանդ կլինի նաև մյուսը[195]։

Կրոնի հիվանդության տարածվածությունը աճում է Եվրոպայում[196], նոր ինդուստրացված երկրներում[197]։ Օրինակ Բրազիլիայում ակսած 1990 թվականից հիվանդացության տարեկան 11% աճ է գրանցվել[197]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղիների բորբոքային հիվանդությունները նկարագրվել են Ջովաննի Բատտիստա Մորգանիի(1682–1771) և շոտլանդացի բժիշկ Քեննեդի Դալզիլի կողմից 1913 թվականին[198]։

Զստաղիքի վերջնահատվածի բորբոքումը առաջին անգամ նկարագրվել է լեհ վիրաբույժ Անտոնի Լեսնիովսկիի կողմից 1904 թվականին, չնայած այն վերջնականորեն չէր տարբերակվել աղիքային տուբերկուլոզից[199]։ Լեհաստանում այն կոչվում է Լեսնիովսկի-Կրոնի հիվանդություն։ Ամերիկացի գաստրոէնտերոլոգ Բյուրիլ Բերնարդ Կրոնը 1932 թվականի Նյու-Յորքի Մաութ Սինա հոսպիտալում նկարագրել է հիվանդության 14 դեպք և ներկայացրել է այն Ամերիկյան բժշկական ասոցիացիայում "Տերմինալ իլեիտ, նոր կլինիկական օբյեկտ"։ Ավելի ուշ այդ տարում, նա իր կոլեգաներ Լեոն Գինզբուրգի և Գորդոն Օպենհեմերի հետ նա տպագրեց "Ռեգիոնալ իլեիտ, պաթոլոգիական և կլինիկան օբյեկտ" հոդվածը[18]։

Հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ տվյալներ փաստում են, որ Միկոբակտերիում ավիումը Կրոնի հիվանդության պատճառն է։ Որպես բուժման հիմք հետազոտողները դիտարկում են Միկոբակտերիում ավիումի էռադիկացիան[200]։ Հակաբիոտիկների միջոցով Միկոբակտերիում ավիումի բուժման արդյունքներն անհստակ են, սակայն օգտակար են[201][202]։ Միկոբակտերիում ավիումի դեմ վակցինացիան ևս հետազոտվել է, այն արդյունավետ է և չունի կողմնակի ազդեցություններ մկների և խոշոր եղջերավոր անասունների մոտ[200][203]։ Մարդկանց վրա հետազոտությունները ապասվում են առաջիկայում[204]։

Կրոնի հիվանդությունը տարածված է մակաբուծային ցածր կոլոնիզացիայով տեղանքներում և գրեթե չկա այն տեղանքներում որտեղ մարդկանց մեծամասնությունը ունի մակաբուծային հիվանդություն։ Հելմինթային վարակները փոփոխում են աուտոիմուն պատասխանը, ինչը հիվանդության զարգացման պատճառ է։ Trichuris suis որդից ստացված էքստրակտի արդյունքները հուսադրող են աղիների բորբոքային հիվանդություն ունեցող անձանց համար[205][206][207]։ Այնուամենայնիվ այս հետազոտությունները ձախողվել են կլինիկական փորձարկումների երկրորդ փուլում և չեն շարունակվել Հյուսիսային Ամերիկայում ու Եվրոպայում[208][209]։

Բազմաթիվ նախակլինիկական հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ CB1 և CB2 կաննաբիոիդային ընկալիչներն ունեն կենսաբանական ազդեցություն աղեստամոքսային համաարգի վրա[210]։CB1 և CB2 ընկալիչների ակտիվացումը կենդանիների մոտ առաջացրել է ուժեղ հակաբորբոքային ազդեցություն[211]։ Կաննաբիոիդային համակարգի ակտիվացումը նոր թերապևտիկ միջոց է բազմաթիվ աղեստամոքսային հիվանդությունների համար ներառյալ աղիների բորբոքային հիվանդությունները[212]։ Որոշ հետազոտություններում դիտարկվել է բժշկական կաննաբիսի հնարավոր օգտագործում, սական անհրաժեշտ են ավելի շատ հետազոտություններ դրա արդյունավետության հաստատման համար[172]։

Չկան հավաստի տվյալներ թալիդոմիդի կամ լենալոմիդը օգտակար են ռեմիսիայի հասնեու համար[213][214]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 PubMed — 1997.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Crohn's Disease». National Digestive Diseases Information Clearinghouse (NDDIC). 2013 թ․ հուլիսի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 12-ին.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 Baumgart DC, Sandborn WJ (2012 թ․ նոյեմբեր). «Crohn's disease». Lancet. 380 (9853): 1590–605. doi:10.1016/S0140-6736(12)60026-9. PMID 22914295.հրապարակում բաց հնարավորություն
  4. ↑ Cho JH, Brant SR (2011 թ․ մայիս). «Recent insights into the genetics of inflammatory bowel disease». Gastroenterology. 140 (6): 1704–12. doi:10.1053/j.gastro.2011.02.046. PMC 4947143. PMID 21530736.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Dessein R, Chamaillard M, Danese S (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Innate immunity in Crohn's disease: the reverse side of the medal». Journal of Clinical Gastroenterology. 42 Suppl 3 Pt 1: S144–7. doi:10.1097/MCG.0b013e3181662c90. PMID 18806708.
  6. ↑ Stefanelli T, Malesci A, Repici A, Vetrano S, Danese S (2008 թ․ մայիս). «New insights into inflammatory bowel disease pathophysiology: paving the way for novel therapeutic targets». Current Drug Targets. 9 (5): 413–8. doi:10.2174/138945008784221170. PMID 18473770.
  7. ↑ 7,0 7,1 Marks DJ, Rahman FZ, Sewell GW, Segal AW (2010 թ․ փետրվար). «Crohn's disease: an immune deficiency state». Clinical Reviews in Allergy & Immunology. 38 (1): 20–31. doi:10.1007/s12016-009-8133-2. PMC 4568313. PMID 19437144.
  8. ↑ Casanova JL, Abel L (2009 թ․ օգոստոս). «Revisiting Crohn's disease as a primary immunodeficiency of macrophages». The Journal of Experimental Medicine. 206 (9): 1839–43. doi:10.1084/jem.20091683. PMC 2737171. PMID 19687225.
  9. ↑ Lalande JD, Behr MA (2010 թ․ հուլիս). «Mycobacteria in Crohn's disease: how innate immune deficiency may result in chronic inflammation». Expert Review of Clinical Immunology. 6 (4): 633–41. doi:10.1586/eci.10.29. PMID 20594136.
  10. ↑ Yamamoto-Furusho JK, Korzenik JR (2006 թ․ նոյեմբեր). «Crohn's disease: innate immunodeficiency?». World Journal of Gastroenterology. 12 (42): 6751–5. PMC 4087427. PMID 17106921. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 31-ին.
  11. ↑ 12,0 12,1 Cosnes J (2004 թ․ հունիս). «Tobacco and IBD: relevance in the understanding of disease mechanisms and clinical practice». Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology. 18 (3): 481–96. doi:10.1016/j.bpg.2003.12.003. PMID 15157822.
  12. ↑ Molodecky NA, Soon IS, Rabi DM, Ghali WA, Ferris M, Chernoff G, Benchimol EI, Panaccione R, Ghosh S, Barkema HW, Kaplan GG (2012 թ․ հունվար). «Increasing incidence and prevalence of the inflammatory bowel diseases with time, based on systematic review». Gastroenterology. 142 (1): 46–54.e42, quiz e30. doi:10.1053/j.gastro.2011.10.001. PMID 22001864.
  13. ↑ Prideaux L, Kamm MA, De Cruz PP, Chan FK, Ng SC (2012 թ․ օգոստոս). «Inflammatory bowel disease in Asia: a systematic review». Journal of Gastroenterology and Hepatology. 27 (8): 1266–80. doi:10.1111/j.1440-1746.2012.07150.x. PMID 22497584.
  14. ↑ 15,0 15,1 Hovde Ø, Moum BA (2012 թ․ ապրիլ). «Epidemiology and clinical course of Crohn's disease: results from observational studies». World Journal of Gastroenterology. 18 (15): 1723–31. doi:10.3748/wjg.v18.i15.1723. PMC 3332285. PMID 22553396.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  15. ↑ 16,0 16,1 Burisch J, Munkholm P (2013 թ․ հուլիս). «Inflammatory bowel disease epidemiology». Current Opinion in Gastroenterology. 29 (4): 357–62. doi:10.1097/MOG.0b013e32836229fb. PMID 23695429.
  16. ↑ GBD 2015 Mortality Causes of Death Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». The Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  17. ↑ 18,0 18,1 Crohn BB, Ginzburg L, Oppenheimer GD (2000 թ․ մայիս). «Regional ileitis: a pathologic and clinical entity. 1932». The Mount Sinai Journal of Medicine, New York. 67 (3): 263–8. PMID 10828911.
  18. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 internetmedicin.se > Inflammatorisk tarmsjukdom, kronisk, IBD By Robert Löfberg. Retrieved Oct 2010 Translate.
  19. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Hanauer SB, Sandborn W (2001-03-01). «Management of Crohn's disease in adults» (PDF). American Journal of Gastroenterology. 96 (3): 635–43. doi:10.1111/j.1572-0241.2001.03671.x. PMID 11280528. Վերցված է 2009-11-07-ին.
  20. ↑ 21,0 21,1 Pimentel M, Chang M, Chow EJ, Tabibzadeh S, Kirit-Kiriak V, Targan SR, Lin HC (2000 թ․ դեկտեմբեր). «Identification of a prodromal period in Crohn's disease but not ulcerative colitis». The American Journal of Gastroenterology. 95 (12): 3458–62. doi:10.1111/j.1572-0241.2000.03361.x. PMID 11151877.
  21. ↑ «Crohn's Disease: Get Facts on Symptoms and Diet». eMedicineHealth. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  22. ↑ National Research Council (US) Committee on Diagnosis and Control of Johne's Disease (2003). Diagnosis and Control of Johne's Disease. National Academies Press (US). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  23. ↑ 24,0 24,1 «What I need to know about Crohn's Disease». www.niddk.nih.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  24. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 25,6 Disease 172940, բաժին Crohn Disease(անգլ.) EMedicine կայքում
  25. ↑ 26,0 26,1 26,2 Podolsky DK (2002 թ․ օգոստոս). «Inflammatory bowel disease». The New England Journal of Medicine (Submitted manuscript). 347 (6): 417–29. doi:10.1056/NEJMra020831. PMID 12167685.
  26. ↑ Mueller MH, Kreis ME, Gross ML, Becker HD, Zittel TT, Jehle EC (2002 թ․ օգոստոս). «Anorectal functional disorders in the absence of anorectal inflammation in patients with Crohn's disease». The British Journal of Surgery. 89 (8): 1027–31. doi:10.1046/j.1365-2168.2002.02173.x. PMID 12153630.
  27. ↑ Kumar V, Abbas AK, Fausto N (2004 թ․ հուլիսի 30). «The Gastrointestinal Tract». Robbins and Cotran: Pathologic Basis of Disease (7th ed.). Philadelphia, Pennsylvania: Elsevier Saunders. էջ 847. ISBN 978-0-7216-0187-8.
  28. ↑ Taylor BA, Williams GT, Hughes LE, Rhodes J (1989 թ․ օգոստոս). «The histology of anal skin tags in Crohn's disease: an aid to confirmation of the diagnosis». International Journal of Colorectal Disease. 4 (3): 197–9. doi:10.1007/BF01649703. PMID 2769004.
  29. ↑ Fix OK, Soto JA, Andrews CW, Farraye FA (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Gastroduodenal Crohn's disease». Gastrointestinal Endoscopy. 60 (6): 985. doi:10.1016/S0016-5107(04)02200-X. PMID 15605018.
  30. ↑ 31,0 31,1 Beattie RM, Croft NM, Fell JM, Afzal NA, Heuschkel RB (2006 թ․ մայիս). «Inflammatory bowel disease». Archives of Disease in Childhood. 91 (5): 426–32. doi:10.1136/adc.2005.080481. PMC 2082730. PMID 16632672.
  31. ↑ Büller HA (1997 թ․ փետրվար). «Problems in diagnosis of IBD in children». The Netherlands Journal of Medicine (Submitted manuscript). 50 (2): S8–11. doi:10.1016/S0300-2977(96)00064-2. PMID 9050326.
  32. ↑ O'Keefe SJ (1996). «Nutrition and gastrointestinal disease». Scandinavian Journal of Gastroenterology. Supplement. 220: 52–9. doi:10.3109/00365529609094750. PMID 8898436.
  33. ↑ Danese S, Semeraro S, Papa A, Roberto I, Scaldaferri F, Fedeli G, Gasbarrini G, Gasbarrini A (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Extraintestinal manifestations in inflammatory bowel disease». World Journal of Gastroenterology. 11 (46): 7227–36. PMC 4725142. PMID 16437620. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 7-ին.
  34. ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 35,10 Trikudanathan G, Venkatesh PG, Navaneethan U (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Diagnosis and therapeutic management of extra-intestinal manifestations of inflammatory bowel disease». Drugs. 72 (18): 2333–49. doi:10.2165/11638120-000000000-00000. PMID 23181971.
  35. ↑ «Arthritis». Healthline Networks, Inc. 2008 թ․ հոկտեմբերի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  36. ↑ 37,0 37,1 Thrash B, Patel M, Shah KR, Boland CR, Menter A (2013 թ․ փետրվար). «Cutaneous manifestations of gastrointestinal disease: part II». Journal of the American Academy of Dermatology. 68 (2): 211.e1–33, quiz 244–6. doi:10.1016/j.jaad.2012.10.036. PMID 23317981.
  37. ↑ Bernstein M, Irwin S, Greenberg GR (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Maintenance infliximab treatment is associated with improved bone mineral density in Crohn's disease». The American Journal of Gastroenterology. 100 (9): 2031–5. doi:10.1111/j.1572-0241.2005.50219.x. PMID 16128948.
  38. ↑ 39,0 39,1 39,2 Lomer MC (2011 թ․ օգոստոս). «Dietary and nutritional considerations for inflammatory bowel disease». The Proceedings of the Nutrition Society. 70 (3): 329–35. doi:10.1017/S0029665111000097. PMID 21450124.
  39. ↑ 40,0 40,1 40,2 Gerasimidis K, McGrogan P, Edwards CA (2011 թ․ օգոստոս). «The aetiology and impact of malnutrition in paediatric inflammatory bowel disease». Journal of Human Nutrition and Dietetics (Review). 24 (4): 313–26. doi:10.1111/j.1365-277X.2011.01171.x. PMID 21564345.հրապարակում բաց հնարավորություն
  40. ↑ 41,0 41,1 Crohn's disease Արխիվացված Օգոստոս 5, 2007 Wayback Machine. professionals.epilepsy.com. Retrieved July 13, 2007.
  41. ↑ MedlinePlus|MedlinePlus Encyclopedia Small bowel bacterial overgrowth
  42. ↑ Zadik Y, Drucker S, Pallmon S (2011 թ․ օգոստոս). «Migratory stomatitis (ectopic geographic tongue) on the floor of the mouth». Journal of the American Academy of Dermatology. 65 (2): 459–460. doi:10.1016/j.jaad.2010.04.016. PMID 21763590.
  43. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Kornbluth A, Sachar DB (July 2004). «Ulcerative colitis practice guidelines in adults (update): American College of Gastroenterology, Practice Parameters Committee» (PDF). American Journal of Gastroenterology. 99 (7): 1371–85. doi:10.1111/j.1572-0241.2004.40036.x. PMID 15233681. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից April 6, 2008-ին. Վերցված է 2009-11-07-ին.
  44. ↑ Crohn's Disease Overview
  45. ↑ Braat H, Peppelenbosch MP, Hommes DW (2006 թ․ օգոստոս). «Immunology of Crohn's disease». Annals of the New York Academy of Sciences. 1072 (1): 135–54. doi:10.1196/annals.1326.039. PMID 17057196.
  46. ↑ Henckaerts L, Figueroa C, Vermeire S, Sans M (2008 թ․ մայիս). «The role of genetics in inflammatory bowel disease». Current Drug Targets. 9 (5): 361–8. doi:10.2174/138945008784221161. PMID 18473763.
  47. ↑ 48,0 48,1 Marks DJ, Harbord MW, MacAllister R, Rahman FZ, Young J, Al-Lazikani B, Lees W, Novelli M, Bloom S, Segal AW (2006 թ․ փետրվար). «Defective acute inflammation in Crohn's disease: a clinical investigation». Lancet. 367 (9511): 668–78. doi:10.1016/S0140-6736(06)68265-2. PMID 16503465.
  48. ↑ Comalada M, Peppelenbosch MP (2006 թ․ սեպտեմբեր). «Impaired innate immunity in Crohn's disease». Trends in Molecular Medicine. 12 (9): 397–9. doi:10.1016/j.molmed.2006.07.005. PMID 16890491.
  49. ↑ Nakagome S, Mano S, Kozlowski L, Bujnicki JM, Shibata H, Fukumaki Y, և այլք: (2012 թ․ հունիս). «Crohn's disease risk alleles on the NOD2 locus have been maintained by natural selection on standing variation». Molecular Biology and Evolution. 29 (6): 1569–85. doi:10.1093/molbev/mss006. PMC 3697811. PMID 22319155.
  50. ↑ «Crohn's disease has strong genetic link: study». Crohn's and Colitis Foundation of America. 2007 թ․ ապրիլի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  51. ↑ Ogura Y, Bonen DK, Inohara N, Nicolae DL, Chen FF, Ramos R, և այլք: (2001 թ․ մայիս). «A frameshift mutation in NOD2 associated with susceptibility to Crohn's disease». Nature. 411 (6837): 603–6. doi:10.1038/35079114. PMID 11385577.
  52. ↑ Cuthbert AP, Fisher SA, Mirza MM, King K, Hampe J, Croucher PJ, Mascheretti S, Sanderson J, Forbes A, Mansfield J, Schreiber S, Lewis CM, Mathew CG (2002 թ․ ապրիլ). «The contribution of NOD2 gene mutations to the risk and site of disease in inflammatory bowel disease». Gastroenterology. 122 (4): 867–74. doi:10.1053/gast.2002.32415. PMID 11910337.
  53. ↑ Kaser A, Lee AH, Franke A, Glickman JN, Zeissig S, Tilg H, և այլք: (2008 թ․ սեպտեմբեր). «XBP1 links ER stress to intestinal inflammation and confers genetic risk for human inflammatory bowel disease». Cell. 134 (5): 743–56. doi:10.1016/j.cell.2008.07.021. PMC 2586148. PMID 18775308.
  54. ↑ Clevers H (2009 թ․ փետրվար). «Inflammatory bowel disease, stress, and the endoplasmic reticulum». The New England Journal of Medicine. 360 (7): 726–7. doi:10.1056/NEJMcibr0809591. PMID 19213688.
  55. ↑ Vermeire S (2004 թ․ հունիս). «NOD2/CARD15: relevance in clinical practice». Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology (Review). 18 (3): 569–75. doi:10.1016/j.bpg.2003.12.008. PMID 15157828.
  56. ↑ 57,0 57,1 Prescott NJ, Fisher SA, Franke A, Hampe J, Onnie CM, Soars D, Bagnall R, Mirza MM, Sanderson J, Forbes A, Mansfield JC, Lewis CM, Schreiber S, Mathew CG (2007 թ․ մայիս). «A nonsynonymous SNP in ATG16L1 predisposes to ileal Crohn's disease and is independent of CARD15 and IBD5». Gastroenterology. 132 (5): 1665–71. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.034. PMID 17484864.
  57. ↑ Diegelmann J, Czamara D, Le Bras E, Zimmermann E, Olszak T, Bedynek A, և այլք: (2013). «Intestinal DMBT1 expression is modulated by Crohn's disease-associated IL23R variants and by a DMBT1 variant which influences binding of the transcription factors CREB1 and ATF-2». PLOS One. 8 (11): e77773. doi:10.1371/journal.pone.0077773. PMC 3818382. PMID 24223725.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  58. ↑ Prescott NJ, Dominy KM, Kubo M, Lewis CM, Fisher SA, Redon R, և այլք: (2010 թ․ մայիս). «Independent and population-specific association of risk variants at the IRGM locus with Crohn's disease». Human Molecular Genetics. 19 (9): 1828–39. doi:10.1093/hmg/ddq041. PMC 2850616. PMID 20106866.
  59. ↑ Chermesh I, Azriel A, Alter-Koltunoff M, Eliakim R, Karban A, Levi BZ (2007 թ․ հուլիս). «Crohn's disease and SLC11A1 promoter polymorphism». Digestive Diseases and Sciences. 52 (7): 1632–5. doi:10.1007/s10620-006-9682-3. PMID 17385031.
  60. ↑ Jostins L, Ripke S, Weersma RK, Duerr RH, McGovern DP, Hui KY, և այլք: (2012 թ․ նոյեմբեր). «Host-microbe interactions have shaped the genetic architecture of inflammatory bowel disease». Nature. 491 (7422): 119–24. doi:10.1038/nature11582. PMC 3491803. PMID 23128233.
  61. ↑ Walker MM, Murray JA (2011 թ․ օգոստոս). «An update in the diagnosis of coeliac disease». Histopathology (Review). 59 (2): 166–79. doi:10.1111/j.1365-2559.2010.03680.x. PMID 21054494. «Recent genome-wide association studies have shown that chronic inflammatory and autoimmune diseases are linked genetically to coeliac disease; for example, type 1 diabetes mellitus, Grave's disease and Crohn's disease.»
  62. ↑ «A single gene can raise or lower Crohn's disease risk». New Scientist. 2018 թ․ հունվարի 20.
  63. ↑ Marks DJ, Segal AW (2008 թ․ հունվար). «Innate immunity in inflammatory bowel disease: a disease hypothesis». The Journal of Pathology. 214 (2): 260–6. doi:10.1002/path.2291. PMC 2635948. PMID 18161747.
  64. ↑ Cobrin GM, Abreu MT (2005 թ․ օգոստոս). «Defects in mucosal immunity leading to Crohn's disease». Immunological Reviews. 206 (1): 277–95. doi:10.1111/j.0105-2896.2005.00293.x. PMID 16048555.
  65. ↑ Elson CO, Cong Y, Weaver CT, Schoeb TR, McClanahan TK, Fick RB, Kastelein RA (2007 թ․ հունիս). «Monoclonal anti-interleukin 23 reverses active colitis in a T cell-mediated model in mice». Gastroenterology. 132 (7): 2359–70. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.104. PMID 17570211.
  66. ↑ Velasquez-Manoff M (2008 թ․ հունիսի 29). «The Worm Turns». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 7-ին.
  67. ↑ Sartor RB (2006 թ․ հուլիս). «Mechanisms of disease: pathogenesis of Crohn's disease and ulcerative colitis». Nature Clinical Practice. Gastroenterology & Hepatology. 3 (7): 390–407. doi:10.1038/ncpgasthep0528. PMID 16819502.
  68. ↑ Dogan B, Scherl E, Bosworth B, Yantiss R, Altier C, McDonough PL, Jiang ZD, Dupont HL, Garneau P, Harel J, Rishniw M, Simpson KW (2013 թ․ հունվար). «Multidrug resistance is common in Escherichia coli associated with ileal Crohn's disease». Inflammatory Bowel Diseases. 19 (1): 141–50. doi:10.1002/ibd.22971. PMID 22508665.
  69. ↑ Naser SA, Collins MT (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Debate on the lack of evidence of Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis in Crohn's disease». Inflammatory Bowel Diseases. 11 (12): 1123. doi:10.1097/01.MIB.0000191609.20713.ea. PMID 16306778.
  70. ↑ Naser SA, Sagramsingh SR, Naser AS, Thanigachalam S (2014 թ․ հունիս). «Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis causes Crohn's disease in some inflammatory bowel disease patients». World Journal of Gastroenterology. 20 (23): 7403–15. doi:10.3748/wjg.v20.i23.7403. PMC 4064085. PMID 24966610.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  71. ↑ Glubb DM, Gearry RB, Barclay ML, Roberts RL, Pearson J, Keenan JI, և այլք: (2011 թ․ հունիս). «NOD2 and ATG16L1 polymorphisms affect monocyte responses in Crohn's disease». World Journal of Gastroenterology. 17 (23): 2829–37. doi:10.3748/wjg.v17.i23.2829 (inactive 2018 թ․ նոյեմբերի 7). PMC 3120942. PMID 21734790.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2018 (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  72. ↑ Clancy R, Ren Z, Turton J, Pang G, Wettstein A (2007 թ․ մայիս). «Molecular evidence for Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis (MAP) in Crohn's disease correlates with enhanced TNF-alpha secretion». Digestive and Liver Disease. 39 (5): 445–51. doi:10.1016/j.dld.2006.12.006. PMID 17317344.
  73. ↑ Nakase H, Tamaki H, Matsuura M, Chiba T, Okazaki K (2011 թ․ նոյեմբեր). «Involvement of mycobacterium avium subspecies paratuberculosis in TNF-α production from macrophage: possible link between MAP and immune response in Crohn's disease». Inflammatory Bowel Diseases. 17 (11): E140–2. doi:10.1002/ibd.21750. PMID 21990211.
  74. ↑ 75,0 75,1 Baumgart M, Dogan B, Rishniw M, Weitzman G, Bosworth B, Yantiss R, և այլք: (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Culture independent analysis of ileal mucosa reveals a selective increase in invasive Escherichia coli of novel phylogeny relative to depletion of Clostridiales in Crohn's disease involving the ileum». The ISME Journal (հրապարակում բաց հնարավորություն). 1 (5): 403–18. doi:10.1038/ismej.2007.52. PMID 18043660.
  75. ↑ Sasaki M, Sitaraman SV, Babbin BA, Gerner-Smidt P, Ribot EM, Garrett N, Alpern JA, Akyildiz A, Theiss AL, Nusrat A, Klapproth JM (2007 թ․ հոկտեմբեր). «Invasive Escherichia coli are a feature of Crohn's disease». Laboratory Investigation; A Journal of Technical Methods and Pathology. 87 (10): 1042–54. doi:10.1038/labinvest.3700661. PMID 17660846.
  76. ↑ Darfeuille-Michaud A, Boudeau J, Bulois P, Neut C, Glasser AL, Barnich N, Bringer MA, Swidsinski A, Beaugerie L, Colombel JF (2004 թ․ օգոստոս). «High prevalence of adherent-invasive Escherichia coli associated with ileal mucosa in Crohn's disease». Gastroenterology. 127 (2): 412–21. doi:10.1053/j.gastro.2004.04.061. PMID 15300573.
  77. ↑ Nickerson KP, McDonald C (2012). Mizoguchi E (ed.). «Crohn's disease-associated adherent-invasive Escherichia coli adhesion is enhanced by exposure to the ubiquitous dietary polysaccharide maltodextrin». PLOS One (հրապարակում բաց հնարավորություն). 7 (12): e52132. doi:10.1371/journal.pone.0052132. PMC 3520894. PMID 23251695.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  78. ↑ Martinez-Medina M, Naves P, Blanco J, Aldeguer X, Blanco JE, Blanco M, Ponte C, Soriano F, Darfeuille-Michaud A, Garcia-Gil LJ (2009 թ․ սեպտեմբեր). «Biofilm formation as a novel phenotypic feature of adherent-invasive Escherichia coli (AIEC)». BMC Microbiology. 9 (1): 202. doi:10.1186/1471-2180-9-202. PMC 2759958. PMID 19772580.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  79. ↑ Chargui A, Cesaro A, Mimouna S, Fareh M, Brest P, Naquet P, Darfeuille-Michaud A, Hébuterne X, Mograbi B, Vouret-Craviari V, Hofman P (2012). «Subversion of autophagy in adherent invasive Escherichia coli-infected neutrophils induces inflammation and cell death». PLOS One. 7 (12): e51727. doi:10.1371/journal.pone.0051727. PMC 3522719. PMID 23272151.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  80. ↑ Craven M, Egan CE, Dowd SE, McDonough SP, Dogan B, Denkers EY, Bowman D, Scherl EJ, Simpson KW (2012). «Inflammation drives dysbiosis and bacterial invasion in murine models of ileal Crohn's disease». PLOS One. 7 (7): e41594. doi:10.1371/journal.pone.0041594. PMC 3404971. PMID 22848538.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  81. ↑ Barnich N, Darfeuille-Michaud A (2007 թ․ հունվար). «Adherent-invasive Escherichia coli and Crohn's disease». Current Opinion in Gastroenterology. 23 (1): 16–20. doi:10.1097/MOG.0b013e3280105a38. PMID 17133079.
  82. ↑ Cenac N, Andrews CN, Holzhausen M, Chapman K, Cottrell G, Andrade-Gordon P, Steinhoff M, Barbara G, Beck P, Bunnett NW, Sharkey KA, Ferraz JG, Shaffer E, Vergnolle N (2007 թ․ մարտ). «Role for protease activity in visceral pain in irritable bowel syndrome». The Journal of Clinical Investigation. 117 (3): 636–47. doi:10.1172/JCI29255. PMC 1794118. PMID 17304351.
  83. ↑ Cenac N, Coelho AM, Nguyen C, Compton S, Andrade-Gordon P, MacNaughton WK, Wallace JL, Hollenberg MD, Bunnett NW, Garcia-Villar R, Bueno L, Vergnolle N (2002 թ․ նոյեմբեր). «Induction of intestinal inflammation in mouse by activation of proteinase-activated receptor-2». The American Journal of Pathology. 161 (5): 1903–15. doi:10.1016/S0002-9440(10)64466-5. PMC 1850779. PMID 12414536.(չաշխատող հղում)
  84. ↑ Boorom KF, Smith H, Nimri L, Viscogliosi E, Spanakos G, Parkar U, Li LH, Zhou XN, Ok UZ, Leelayoova S, Jones MS (2008 թ․ հոկտեմբեր). «Oh my aching gut: irritable bowel syndrome, Blastocystis, and asymptomatic infection». Parasites & Vectors. 1 (1): 40. doi:10.1186/1756-3305-1-40. PMC 2627840. PMID 18937874.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  85. ↑ Hugot JP, Alberti C, Berrebi D, Bingen E, Cézard JP (2003 թ․ դեկտեմբեր). «Crohn's disease: the cold chain hypothesis». Lancet. 362 (9400): 2012–5. doi:10.1016/S0140-6736(03)15024-6. PMID 14683664.
  86. ↑ «Fridges blamed for Crohn's disease rise». Medical News Today. 2003 թ․ դեկտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 3-ին.
  87. ↑ Forbes A, Kalantzis T (2006 թ․ հուլիս). «Crohn's disease: the cold chain hypothesis». International Journal of Colorectal Disease. 21 (5): 399–401. doi:10.1007/s00384-005-0003-7. PMID 16059694.
  88. ↑ Subramanian S, Roberts CL, Hart CA, Martin HM, Edwards SW, Rhodes JM, Campbell BJ (2008 թ․ փետրվար). «Replication of Colonic Crohn's Disease Mucosal Escherichia coli Isolates within Macrophages and Their Susceptibility to Antibiotics». Antimicrobial Agents and Chemotherapy. 52 (2): 427–34. doi:10.1128/AAC.00375-07. PMC 2224732. PMID 18070962.
  89. ↑ Mpofu CM, Campbell BJ, Subramanian S, Marshall-Clarke S, Hart CA, Cross A, Roberts CL, McGoldrick A, Edwards SW, Rhodes JM (2007 թ․ նոյեմբեր). «Microbial mannan inhibits bacterial killing by macrophages: a possible pathogenic mechanism for Crohn's disease». Gastroenterology. 133 (5): 1487–98. doi:10.1053/j.gastro.2007.08.004. PMID 17919633.
  90. ↑ «New insights into Crohn's Disease». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  91. ↑ «Possible links between Crohn's disease and Paratuberculosis» (PDF). European Commission Directorate-General Health & Consumer Protection. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  92. ↑ Gui GP, Thomas PR, Tizard ML, Lake J, Sanderson JD, Hermon-Taylor J (1997 թ․ մարտ). «Two-year-outcomes analysis of Crohn's disease treated with rifabutin and macrolide antibiotics». The Journal of Antimicrobial Chemotherapy. 39 (3): 393–400. doi:10.1093/jac/39.3.393. PMID 9096189.
  93. ↑ Kumamoto CA (2011 թ․ օգոստոս). «Inflammation and gastrointestinal Candida colonization». Current Opinion in Microbiology. 14 (4): 386–91. doi:10.1016/j.mib.2011.07.015. PMC 3163673. PMID 21802979.
  94. ↑ 95,0 95,1 Shoda R, Matsueda K, Yamato S, Umeda N (1996 թ․ մայիս). «Epidemiologic analysis of Crohn disease in Japan: increased dietary intake of n-6 polyunsaturated fatty acids and animal protein relates to the increased incidence of Crohn disease in Japan». The American Journal of Clinical Nutrition. 63 (5): 741–5. doi:10.1093/ajcn/63.5.741. PMID 8615358.
  95. ↑ Lesko SM, Kaufman DW, Rosenberg L, Helmrich SP, Miller DR, Stolley PD, Shapiro S (1985 թ․ նոյեմբեր). «Evidence for an increased risk of Crohn's disease in oral contraceptive users». Gastroenterology. 89 (5): 1046–9. PMID 4043662.
  96. ↑ Reddy D, Siegel CA, Sands BE, Kane S (2006 թ․ հուլիս). «Possible association between isotretinoin and inflammatory bowel disease». The American Journal of Gastroenterology. 101 (7): 1569–73. doi:10.1111/j.1572-0241.2006.00632.x. PMID 16863562.
  97. ↑ Borobio E, Arín A, Valcayo A, Iñarrairaegui M, Nantes O, Prieto C (2004). «[Isotretinoin and ulcerous colitis]». Anales del Sistema Sanitario de Navarra (Spanish). 27 (2): 241–3. doi:10.4321/S1137-66272004000300009. PMID 15381956.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  98. ↑ Reniers DE, Howard JM (2001 թ․ հոկտեմբեր). «Isotretinoin-induced inflammatory bowel disease in an adolescent». The Annals of Pharmacotherapy. 35 (10): 1214–6. doi:10.1345/aph.10368. PMID 11675849. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին.
  99. ↑ «Crohn's Disease». National Digestive Diseases Information Clearinghouse. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  100. ↑ Lomer MC, Hutchinson C, Volkert S, Greenfield SM, Catterall A, Thompson RP, Powell JJ (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Dietary sources of inorganic microparticles and their intake in healthy subjects and patients with Crohn's disease». The British Journal of Nutrition. 92 (6): 947–55. doi:10.1079/bjn20041276. PMID 15613257.
  101. ↑ Powell JJ, Thoree V, Pele LC (2007 թ․ հոկտեմբեր). «Dietary microparticles and their impact on tolerance and immune responsiveness of the gastrointestinal tract». The British Journal of Nutrition. 98 Suppl 1: S59–63. doi:10.1017/S0007114507832922. PMC 2737314. PMID 17922962.
  102. ↑ Elson CO, Cong Y, Weaver CT, Schoeb TR, McClanahan TK, Fick RB, Kastelein RA (2007). «Monoclonal anti-interleukin 23 reverses active colitis in a T cell-mediated model in mice». Gastroenterology. 132 (7): 2359–70. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.104. PMID 17570211.
  103. ↑ Crawford JM. "The Gastrointestinal tract, Chapter 17". In Cotran RS, Kumar V, Robbins SL. Robbins Pathologic Basis of Disease: 5th Edition. W.B. Saunders and Company, Philadelphia, 1994.
  104. ↑ [1]
  105. ↑ HCP: Pill Cam, Capsule Endoscopy, Esophageal Endoscopy Արխիվացված Հունիս 16, 2008 Wayback Machine
  106. ↑ Scheinfeld NS, Teplitz E, McClain SA (2001 թ․ նոյեմբեր). «Crohn's disease and lichen nitidus: a case report and comparison of common histopathologic features». Inflammatory Bowel Diseases. 7 (4): 314–8. doi:10.1097/00054725-200111000-00006. PMID 11720321.
  107. ↑ Tan WC, Allan RN (1993 թ․ հոկտեմբեր). «Diffuse jejunoileitis of Crohn's disease». Gut. 34 (10): 1374–8. doi:10.1136/gut.34.10.1374. PMC 1374544. PMID 8244104.
  108. ↑ 109,0 109,1 Gasche C, Scholmerich J, Brynskov J, D'Haens G, Hanauer SB, Irvine EJ, Jewell DP, Rachmilewitz D, Sachar DB, Sandborn WJ, Sutherland LR (2000 թ․ փետրվար). «A simple classification of Crohn's disease: report of the Working Party for the World Congresses of Gastroenterology, Vienna 1998». Inflammatory Bowel Diseases. 6 (1): 8–15. doi:10.1002/ibd.3780060103. PMID 10701144.
  109. ↑ Dubinsky MC, Fleshner PP (2003 թ․ հունիս). «Treatment of Crohn's Disease of Inflammatory, Stenotic, and Fistulizing Phenotypes». Current Treatment Options in Gastroenterology. 6 (3): 183–200. doi:10.1007/s11938-003-0001-1. PMID 12744819.
  110. ↑ Hara AK, Leighton JA, Heigh RI, Sharma VK, Silva AC, De Petris G, Hentz JG, Fleischer DE (2006 թ․ հունվար). «Crohn disease of the small bowel: preliminary comparison among CT enterography, capsule endoscopy, small-bowel follow-through, and ileoscopy». Radiology. 238 (1): 128–34. doi:10.1148/radiol.2381050296. PMID 16373764.
  111. ↑ Triester SL, Leighton JA, Leontiadis GI, Gurudu SR, Fleischer DE, Hara AK, Heigh RI, Shiff AD, Sharma VK (2006 թ․ մայիս). «A meta-analysis of the yield of capsule endoscopy compared to other diagnostic modalities in patients with non-stricturing small bowel Crohn's disease». The American Journal of Gastroenterology. 101 (5): 954–64. doi:10.1111/j.1572-0241.2006.00506.x. PMID 16696781.
  112. ↑ Dixon PM, Roulston ME, Nolan DJ (1993 թ․ հունվար). «The small bowel enema: a ten year review». Clinical Radiology. 47 (1): 46–8. doi:10.1016/S0009-9260(05)81213-9. PMID 8428417.
  113. ↑ Carucci LR, Levine MS (2002 թ․ մարտ). «Radiographic imaging of inflammatory bowel disease». Gastroenterology Clinics of North America. 31 (1): 93–117, ix. doi:10.1016/S0889-8553(01)00007-3. PMID 12122746.
  114. ↑ Rajesh A, Maglinte DD (2006 թ․ հունվար). «Multislice CT enteroclysis: technique and clinical applications». Clinical Radiology. 61 (1): 31–9. doi:10.1016/j.crad.2005.08.006. PMID 16356814.
  115. ↑ Zissin R, Hertz M, Osadchy A, Novis B, Gayer G (2005 թ․ փետրվար). «Computed tomographic findings of abdominal complications of Crohn's disease--pictorial essay» (PDF). Canadian Association of Radiologists Journal = Journal l'Association Canadienne des Radiologistes. 56 (1): 25–35. PMID 15835588. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ ապրիլի 6-ին.
  116. ↑ Mackalski BA, Bernstein CN (2006 թ․ մայիս). «New diagnostic imaging tools for inflammatory bowel disease». Gut. 55 (5): 733–41. doi:10.1136/gut.2005.076612. PMC 1856109. PMID 16609136.
  117. ↑ Sinha R, Rajiah P, Murphy P, Hawker P, Sanders S (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Utility of high-resolution MR imaging in demonstrating transmural pathologic changes in Crohn disease». Radiographics. 29 (6): 1847–67. doi:10.1148/rg.296095503. PMID 19959525.
  118. ↑ Sinha R, Rajiah P, Ramachandran I, Sanders S, Murphy PD (2013 թ․ մայիս). «Diffusion-weighted MR imaging of the gastrointestinal tract: technique, indications, and imaging findings». Radiographics. 33 (3): 655–76, discussion 676–80. doi:10.1148/rg.333125042. PMID 23674768.
  119. ↑ Goh J, O'Morain CA (2003 թ․ փետրվար). «Review article: nutrition and adult inflammatory bowel disease». Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 17 (3): 307–20. doi:10.1046/j.1365-2036.2003.01482.x. PMID 12562443.
  120. ↑ Chamouard P, Richert Z, Meyer N, Rahmi G, Baumann R (2006 թ․ հուլիս). «Diagnostic value of C-reactive protein for predicting activity level of Crohn's disease». Clinical Gastroenterology and Hepatology. 4 (7): 882–7. doi:10.1016/j.cgh.2006.02.003. PMID 16630759.
  121. ↑ Kaila B, Orr K, Bernstein CN (2005 թ․ դեկտեմբեր). «The anti-Saccharomyces cerevisiae antibody assay in a province-wide practice: accurate in identifying cases of Crohn's disease and predicting inflammatory disease». Canadian Journal of Gastroenterology = Journal Canadien de Gastroenterologie. 19 (12): 717–21. PMID 16341311. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 12-ին.
  122. ↑ Israeli E, Grotto I, Gilburd B, Balicer RD, Goldin E, Wiik A, Shoenfeld Y (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Anti-Saccharomyces cerevisiae and antineutrophil cytoplasmic antibodies as predictors of inflammatory bowel disease». Gut. 54 (9): 1232–6. doi:10.1136/gut.2004.060228. PMC 1774672. PMID 16099791.
  123. ↑ Ferrante M, Henckaerts L, Joossens M, Pierik M, Joossens S, Dotan N, Norman GL, Altstock RT, Van Steen K, Rutgeerts P, Van Assche G, Vermeire S (2007 թ․ հոկտեմբեր). «New serological markers in inflammatory bowel disease are associated with complicated disease behaviour». Gut. 56 (10): 1394–403. doi:10.1136/gut.2006.108043. PMC 2000264. PMID 17456509.
  124. ↑ Papp M, Altorjay I, Dotan N, Palatka K, Foldi I, Tumpek J, և այլք: (2008 թ․ մարտ). «New serological markers for inflammatory bowel disease are associated with earlier age at onset, complicated disease behavior, risk for surgery, and NOD2/CARD15 genotype in a Hungarian IBD cohort». The American Journal of Gastroenterology. 103 (3): 665–81. doi:10.1111/j.1572-0241.2007.01652.x. PMID 18047543.
  125. ↑ Seow CH, Stempak JM, Xu W, Lan H, Griffiths AM, Greenberg GR, Steinhart AH, Dotan N, Silverberg MS (2009 թ․ հունիս). «Novel anti-glycan antibodies related to inflammatory bowel disease diagnosis and phenotype». The American Journal of Gastroenterology. 104 (6): 1426–34. doi:10.1038/ajg.2009.79. PMID 19491856.
  126. ↑ Dotan I (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Serologic markers in inflammatory bowel disease: tools for better diagnosis and disease stratification». Expert Review of Gastroenterology & Hepatology. 1 (2): 265–74. doi:10.1586/17474124.1.2.265. PMID 19072419.
  127. ↑ 128,0 128,1 Del Pinto R, Pietropaoli D, Chandar AK, Ferri C, Cominelli F (2015 թ․ նոյեմբեր). «Association Between Inflammatory Bowel Disease and Vitamin D Deficiency: A Systematic Review and Meta-analysis». Inflammatory Bowel Diseases. 21 (11): 2708–17. doi:10.1097/MIB.0000000000000546. PMC 4615394. PMID 26348447.
  128. ↑ Broomé U, Bergquist A (February 2006). «Primary sclerosing cholangitis, inflammatory bowel disease, and colon cancer». Seminars in Liver Disease. 26 (1): 31–41. doi:10.1055/s-2006-933561. PMID 16496231.
  129. ↑ Baumgart DC, Sandborn WJ (May 2007). «Inflammatory bowel disease: clinical aspects and established and evolving therapies». The Lancet. 369 (9573): 1641–57. doi:10.1016/S0140-6736(07)60751-X. PMID 17499606. Վերցված է 2009-11-04-ին.
  130. ↑ Shepherd NA (August 2002). «Granulomas in the diagnosis of intestinal Crohn's disease: a myth exploded?». Histopathology. 41 (2): 166–8. doi:10.1046/j.1365-2559.2002.01441.x. PMID 12147095.
  131. ↑ Mahadeva U, Martin JP, Patel NK, Price AB (July 2002). «Granulomatous ulcerative colitis: a re-appraisal of the mucosal granuloma in the distinction of Crohn's disease from ulcerative colitis». Histopathology. 41 (1): 50–5. doi:10.1046/j.1365-2559.2002.01416.x. PMID 12121237.
  132. ↑ 133,0 133,1 «Inflammatory Bowel Disease» (PDF). World Gastroenterology Organization. 2015 թ․ օգոստոս. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 13-ին.
  133. ↑ Lewis NR, Scott BB (2006 թ․ հուլիս). «Systematic review: the use of serology to exclude or diagnose coeliac disease (a comparison of the endomysial and tissue transglutaminase antibody tests)». Alimentary Pharmacology & Therapeutics (Review). 24 (1): 47–54. doi:10.1111/j.1365-2036.2006.02967.x. PMID 16803602. «Both the endomysial antibody and tissue transglutaminase antibody have very high sensitivities (93% for both) and specificities (>99% and >98% respectively) for the diagnosis of typical coeliac disease with villous atrophy. (...) As the detection of at least partial villous atrophy was used to make a diagnosis of coeliac disease in the vast majority of studies, we can't assume that the same LRs apply to coeliac patients with lesser abnormality such as an increase in intraepithelial lymphocytes or electron-microscopic changes only. In fact, if such lesser abnormalities were used as criteria for diagnosing (and excluding) coeliac disease, the sensitivity of the tests could be lower (i.e. more false negatives), especially since a number of studies suggest that the EMA and tTG antibody tests are less sensitive with lesser degrees of mucosal abnormality»
  134. ↑ Rodrigo L, Garrote JA, Vivas S (2008 թ․ սեպտեմբեր). «[Celiac disease]». Medicina Clinica (Review) (spanish). 131 (7): 264–70. doi:10.1016/S0025-7753(08)72247-4. PMID 18775218. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 31-ին. «Estos marcadores presentan en general una elevada sensibilidad y especificidad (cercanas al 90%) en presencia de atrofia marcada de las vellosidades intestinales. Sin embargo, muestran una notable disminución de la sensibilidad (del orden del 40-50%) en casos con atrofia vellositaria leve o cambios mínimos. These markers generally have high sensitivity and specificity (around 90%) in the presence of marked atrophy of the villi. However, they show a marked decrease in sensitivity (of the order of 40-50%) in cases with mild villous atrophy or minimal changes.»{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  135. ↑ Rostami Nejad M, Hogg-Kollars S, Ishaq S, Rostami K (2011). «Subclinical celiac disease and gluten sensitivity». Gastroenterology and Hepatology from Bed to Bench (Review). 4 (3): 102–8. PMC 4017418. PMID 24834166.
  136. ↑ Bold J, Rostami K (2011). «Gluten tolerance; potential challenges in treatment strategies». Gastroenterology and Hepatology from Bed to Bench (Review). 4 (2): 53–7. PMC 4017406. PMID 24834157.
  137. ↑ 138,0 138,1 Agabegi ED, Agabegi SS (2008). «Inflammatory bowel disease (IBD)». Step-Up to Medicine (Step-Up Series). Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 152–156. ISBN 0-7817-7153-6.
  138. ↑ Feller M, Huwiler K, Schoepfer A, Shang A, Furrer H, Egger M (February 2010). «Long-term antibiotic treatment for Crohn's disease: systematic review and meta-analysis of placebo-controlled trials». Clinical Infectious Diseases. 50 (4): 473–80. doi:10.1086/649923. PMID 20067425.
  139. ↑ Prantera C, Scribano ML (July 2009). «Antibiotics and probiotics in inflammatory bowel disease: why, when, and how». Current Opinion in Gastroenterology. 25 (4): 329–33. doi:10.1097/MOG.0b013e32832b20bf. PMID 19444096.
  140. ↑ 141,0 141,1 Fries WS, Nazario B (2007 թ․ մայիսի 16). «Crohn's Disease: 54 Tips to Help You Manage». WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 14-ին.
  141. ↑ Hou JK, Abraham B, El-Serag H (2011 թ․ ապրիլ). «Dietary intake and risk of developing inflammatory bowel disease: a systematic review of the literature» (PDF). The American Journal of Gastroenterology. 106 (4): 563–73. doi:10.1038/ajg.2011.44. PMID 21468064. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հունիսի 12-ին.
  142. ↑ Escott-Stump, Sylvia (2008). Nutrition and Diagnosis-Related Care, 7th edition. Baltimore, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 1020 (pp 431). ISBN 978-1-60831-017-3.
  143. ↑ Shanahan F (2002 թ․ հունվար). «Crohn's disease». Lancet. 359 (9300): 62–9. doi:10.1016/S0140-6736(02)07284-7. PMID 11809204.
  144. ↑ «FDA Approves Cimzia to Treat Crohn's Disease» (Press release). Food and Drug Administration (FDA). 2008 թ․ ապրիլի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  145. ↑ Sandborn WJ, Colombel JF, Enns R, Feagan BG, Hanauer SB, Lawrance IC, Panaccione R, Sanders M, Schreiber S, Targan S, van Deventer S, Goldblum R, Despain D, Hogge GS, Rutgeerts P, և այլք: (International Efficacy of Natalizumab as Active Crohn's Therapy (ENACT-1) Trial Group; Evaluation of Natalizumab as Continuous Therapy (ENACT-2) Trial Group) (2005 թ․ նոյեմբեր). «Natalizumab induction and maintenance therapy for Crohn's disease». The New England Journal of Medicine. 353 (18): 1912–25. doi:10.1056/NEJMoa043335. PMID 16267322.
  146. ↑ MacDonald JK, McDonald JW (2007 թ․ հունվար). MacDonald JK (ed.). «Natalizumab for induction of remission in Crohn's disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD006097. doi:10.1002/14651858.CD006097.pub2. PMID 17253580. CD006097.
  147. ↑ Longmore M, Wilkinson I, Turmezei T, Cheung CK (2007). Oxford Handbook of Clinical Medicine (7th ed.). Oxford University Press. էջեր 266–7. ISBN 978-0-19-856837-7.
  148. ↑ 149,0 149,1 Khanna R, Preiss JC, MacDonald JK, Timmer A (2015 թ․ մայիս). «Anti-IL-12/23p40 antibodies for induction of remission in Crohn's disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (5): CD007572. doi:10.1002/14651858.CD007572.pub2. PMID 25942580.
  149. ↑ Mowat C, Cole A, Windsor A, Ahmad T, Arnott I, Driscoll R, Mitton S, Orchard T, Rutter M, Younge L, Lees C, Ho GT, Satsangi J, Bloom S, և այլք: (IBD Section of the British Society of Gastroenterology) (2011 թ․ մայիս). «Guidelines for the management of inflammatory bowel disease in adults». Gut. 60 (5): 571–607. doi:10.1136/gut.2010.224154. PMC 1867788. PMID 21464096.
  150. ↑ 151,0 151,1 151,2 Goddard AF, James MW, McIntyre AS, Scott BB (2011 թ․ հոկտեմբեր). «Guidelines for the management of iron deficiency anaemia». Gut. 60 (10): 1309–16. doi:10.1136/gut.2010.228874. PMC 1728199. PMID 21561874.
  151. ↑ 152,0 152,1 Inflamm Bowel Dis Volume 13, Number 12, December 2007
  152. ↑ Kristo I, Stift A, Bergmann M, Riss S (2015 թ․ մայիս). «Surgical recurrence in Crohn's disease: Are we getting better?». World Journal of Gastroenterology. 21 (20): 6097–100. doi:10.3748/wjg.v21.i20.6097. PMC 4445088. PMID 26034346.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  153. ↑ «Resection Surgery for Crohn's Disease». About.com. 2007 թ․ հունվարի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 14-ին. {{cite web}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  154. ↑ Ozuner G, Fazio VW, Lavery IC, Milsom JW, Strong SA (1996 թ․ նոյեմբեր). «Reoperative rates for Crohn's disease following strictureplasty. Long-term analysis». Diseases of the Colon and Rectum. 39 (11): 1199–203. doi:10.1007/BF02055108. PMID 8918424.
  155. ↑ Rutgeerts P, Geboes K, Vantrappen G, Beyls J, Kerremans R, Hiele M (1990 թ․ հոկտեմբեր). «Predictability of the postoperative course of Crohn's disease». Gastroenterology. 99 (4): 956–63. PMID 2394349.
  156. ↑ Yamamoto T, Bamba T, Umegae S, Matsumoto K (2013 թ․ օգոստոս). «The impact of early endoscopic lesions on the clinical course of patients following ileocolonic resection for Crohn's disease: A 5-year prospective cohort study». United European Gastroenterology Journal. 1 (4): 294–8. doi:10.1177/2050640613495197. PMC 4040796. PMID 24917974.
  157. ↑ «Short Bowel Syndrome». nih.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 31-ին.
  158. ↑ Rhodes, M (2006 թ․ հոկտեմբերի 24). «Intestinal transplant for Crohn's disease». Everyday Health. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 22-ին.
  159. ↑ Hofmann AF (1967 թ․ ապրիլ). «The syndrome of ileal disease and the broken enterohepatic circulation: cholerheic enteropathy». Gastroenterology. 52 (4): 752–7. PMID 5337211.
  160. ↑ 161,0 161,1 Szigethy E, McLafferty L, Goyal A (2010 թ․ ապրիլ). «Inflammatory bowel disease». Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America (Submitted manuscript). 19 (2): 301–18, ix. doi:10.1016/j.chc.2010.01.007. PMID 20478501.
  161. ↑ Ballou S, Keefer L (2017 թ․ հունվար). «Psychological Interventions for Irritable Bowel Syndrome and Inflammatory Bowel Diseases». Clinical and Translational Gastroenterology. 8 (1): e214. doi:10.1038/ctg.2016.69. PMC 5288603. PMID 28102860.
  162. ↑ 163,0 163,1 Caprilli R, Gassull MA, Escher JC, Moser G, Munkholm P, Forbes A, և այլք: (European Crohn's Colitis Organisation) (2006 թ․ մարտ). «European evidence based consensus on the diagnosis and management of Crohn's disease: special situations». Gut. 55 Suppl 1 (Suppl 1): i36–58. doi:10.1136/gut.2005.081950c. PMC 1859996. PMID 16481630. «the colitis activity index fell significantly in the treatment group compared to the sham acupuncture group. However, recruitment did not reach its target and the number of patients was small.»
  163. ↑ Joos S, Brinkhaus B, Maluche C, Maupai N, Kohnen R, Kraehmer N, Hahn EG, Schuppan D (2004). «Acupuncture and moxibustion in the treatment of active Crohn's disease: a randomized controlled study». Digestion. 69 (3): 131–9. doi:10.1159/000078151. PMID 15114043.
  164. ↑ Joos S (2011 թ․ հունիս). «Review on efficacy and health services research studies of complementary and alternative medicine in inflammatory bowel disease». Chinese Journal of Integrative Medicine. 17 (6): 403–9. doi:10.1007/s11655-011-0758-3. PMID 21660673.
  165. ↑ Smith K (2012). «Homeopathy is Unscientific and Unethical». Bioethics. 26 (9): 508–512. doi:10.1111/j.1467-8519.2011.01956.x.
  166. ↑ 167,0 167,1 Baran GR, Kiana MF, Samuel SP (2014). «Science, Pseudoscience, and Not Science: How do They Differ?». Chapter 2: Science, Pseudoscience, and Not Science: How Do They Differ?. Springer. էջեր 19–57. doi:10.1007/978-1-4614-8541-4_2. ISBN 978-1-4614-8540-7. «within the traditional medical community it is considered to be quackery» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  167. ↑ 168,0 168,1 Ladyman J (2013). «Chapter 3: Towards a Demarcation of Science from Pseudoscience». In Pigliucci M, Boudry M (eds.). Philosophy of Pseudoscience: Reconsidering the Demarcation Problem. University of Chicago Press. էջեր 48–49. ISBN 978-0-226-05196-3. «Yet homeopathy is a paradigmatic example of pseudoscience. It is neither simply bad science nor science fraud, but rather profoundly departs from scientific method and theories while being described as scientific by some of its adherents (often sincerely).»
  168. ↑ Ernst E (2002 թ․ դեկտեմբեր). «A systematic review of systematic reviews of homeopathy». British Journal of Clinical Pharmacology. 54 (6): 577–82. doi:10.1046/j.1365-2125.2002.01699.x. PMC 1874503. PMID 12492603.
  169. ↑ Shang A, Huwiler-Müntener K, Nartey L, Jüni P, Dörig S, Sterne JA, Pewsner D, Egger M (2005). «Are the clinical effects of homoeopathy placebo effects? Comparative study of placebo-controlled trials of homoeopathy and allopathy». Lancet. 366 (9487): 726–32. doi:10.1016/S0140-6736(05)67177-2. PMID 16125589.
  170. ↑ «Evidence Check 2: Homeopathy - Science and Technology Committee». British House of Commons Science and Technology Committee. 2010 թ․ փետրվարի 22. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 5-ին.
  171. ↑ 172,0 172,1 Naftali T, Mechulam R, Lev LB, Konikoff FM (2014). «Cannabis for inflammatory bowel disease». Digestive Diseases. 32 (4): 468–74. doi:10.1159/000358155. PMID 24969296.
  172. ↑ «Crohn's disease - Prognosis». University of Maryland Medical Centre. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  173. ↑ Canavan C, Abrams KR, Mayberry J (2006 թ․ ապրիլ). «Meta-analysis: colorectal and small bowel cancer risk in patients with Crohn's disease». Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 23 (8): 1097–104. doi:10.1111/j.1365-2036.2006.02854.x. PMID 16611269.
  174. ↑ «Intestinal Obstruction». MERCK MANUAL Consumer Version. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  175. ↑ «Anorectal Fistula». MERCK MANUAL Consumer Version. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  176. ↑ «Anorectal Abscess». MERCK MANUAL Consumer Version. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  177. ↑ Fistula 442000, բաժին Enterovesical Fistula(անգլ.) EMedicine կայքում
  178. ↑ Ekbom A, Helmick C, Zack M, Adami HO (1990 թ․ օգոստոս). «Increased risk of large-bowel cancer in Crohn's disease with colonic involvement». Lancet. 336 (8711): 357–9. doi:10.1016/0140-6736(90)91889-I. PMID 1975343.
  179. ↑ Collins PD, Mpofu C, Watson AJ, Rhodes JM (2006 թ․ ապրիլ). Watson AJ (ed.). «Strategies for detecting colon cancer and/or dysplasia in patients with inflammatory bowel disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD000279. doi:10.1002/14651858.CD000279.pub3. PMID 16625534.
  180. ↑ Zisman TL, Rubin DT (2008 թ․ մայիս). «Colorectal cancer and dysplasia in inflammatory bowel disease». World Journal of Gastroenterology. 14 (17): 2662–9. doi:10.3748/wjg.14.2662. PMC 2709054. PMID 18461651.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  181. ↑ Axelrad JE, Lichtiger S, Yajnik V (2016 թ․ մայիս). «Inflammatory bowel disease and cancer: The role of inflammation, immunosuppression, and cancer treatment». World Journal of Gastroenterology (Review). 22 (20): 4794–801. doi:10.3748/wjg.v22.i20.4794. PMC 4873872. PMID 27239106.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  182. ↑ Evans JP, Steinhart AH, Cohen Z, McLeod RS (2003). «Home total parenteral nutrition: an alternative to early surgery for complicated inflammatory bowel disease». Journal of Gastrointestinal Surgery. 7 (4): 562–566. doi:10.1016/S1091-255X(02)00132-4. PMID 12763417.
  183. ↑ Carrillo, Maria (1985 թ․ սեպտեմբերի 1). «Man of Many Problems Comes to City for Help». Richmond Times-Dispatch. Richmond, Virginia, USA. էջ B1.
  184. ↑ «Kay, Laura Lynn». Richmond Times-Dispatch. Richmond, Virginia, USA. 2014 թ․ ապրիլի 3. Loebenberg, Priscilla (2014 թ․ մարտի 2). «Doris L. Johnson, 82, of Westminster». Carroll County Times. Westminster, Maryland, USA. Berrier Jr., Ralph (2013 թ․ դեկտեմբերի 31). «In memoriam: Dan Hodges Jr». The Roanoke Times. Roanoke, Virginia, USA. «Cynthia Meredith Routt». Daily Press. Newport News, Virginia, USA. 2014 թ․ մայիսի 4. էջ A11.
  185. ↑ Kaplan C (2005 թ․ հոկտեմբերի 21). «IBD and Pregnancy: What You Need to Know». Crohn's and Colitis Foundation of America. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  186. ↑ 187,0 187,1 Hiatt RA, Kaufman L (1988 թ․ նոյեմբեր). «Epidemiology of inflammatory bowel disease in a defined northern California population». The Western Journal of Medicine. 149 (5): 541–6. PMC 1026530. PMID 3250100.
  187. ↑ Moum B, Vatn MH, Ekbom A, Aadland E, Fausa O, Lygren I, Stray N, Sauar J, Schulz T (1996 թ․ ապրիլ). «Incidence of Crohn's disease in four counties in southeastern Norway, 1990-93. A prospective population-based study. The Inflammatory Bowel South-Eastern Norway (IBSEN) Study Group of Gastroenterologists». Scandinavian Journal of Gastroenterology. 31 (4): 355–61. doi:10.3109/00365529609006410. PMID 8726303.
  188. ↑ Shivananda S, Lennard-Jones J, Logan R, Fear N, Price A, Carpenter L, van Blankenstein M (1996 թ․ նոյեմբեր). «Incidence of inflammatory bowel disease across Europe: is there a difference between north and south? Results of the European Collaborative Study on Inflammatory Bowel Disease (EC-IBD)». Gut. 39 (5): 690–7. doi:10.1136/gut.39.5.690. PMC 1383393. PMID 9014768.
  189. ↑ Yang H, McElree C, Roth MP, Shanahan F, Targan SR, Rotter JI (1993 թ․ ապրիլ). «Familial empirical risks for inflammatory bowel disease: differences between Jews and non-Jews». Gut. 34 (4): 517–24. doi:10.1136/gut.34.4.517. PMC 1374314. PMID 8491401.
  190. ↑ Seksik P, Nion-Larmurier I, Sokol H, Beaugerie L, Cosnes J (2009 թ․ մայիս). «Effects of light smoking consumption on the clinical course of Crohn's disease». Inflammatory Bowel Diseases. 15 (5): 734–41. doi:10.1002/ibd.20828. PMID 19067428.
  191. ↑ «Crohn's disease manifests differently in boys and girls». Crohn's and Colitis Foundation of America. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 16-ին.
  192. ↑ «Who is affected by Crohn's disease». Healthwise. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 23-ին.
  193. ↑ Satsangi J, Jewell DP, Bell JI (1997 թ․ մայիս). «The genetics of inflammatory bowel disease». Gut. 40 (5): 572–4. doi:10.1136/gut.40.5.572. PMC 1027155. PMID 9203931.
  194. ↑ Tysk C, Lindberg E, Järnerot G, Flodérus-Myrhed B (1988 թ․ հուլիս). «Ulcerative colitis and Crohn's disease in an unselected population of monozygotic and dizygotic twins. A study of heritability and the influence of smoking». Gut. 29 (7): 990–6. doi:10.1136/gut.29.7.990. PMC 1433769. PMID 3396969.
  195. ↑ Burisch J, Jess T, Martinato M, Lakatos PL (2013 թ․ մայիս). «The burden of inflammatory bowel disease in Europe». Journal of Crohn's & Colitis. 7 (4): 322–37. doi:10.1016/j.crohns.2013.01.010. PMID 23395397.
  196. ↑ 197,0 197,1 Ng SC, Shi HY, Hamidi N, Underwood FE, Tang W, Benchimol EI, Panaccione R, Ghosh S, Wu JC, Chan FK, Sung JJ, Kaplan GG (2018 թ․ դեկտեմբեր). «Worldwide incidence and prevalence of inflammatory bowel disease in the 21st century: a systematic review of population-based studies». Lancet. 390 (10114): 2769–2778. doi:10.1016/S0140-6736(17)32448-0. PMID 29050646.
  197. ↑ Kirsner JB (1988 թ․ հունիս). «Historical aspects of inflammatory bowel disease». Journal of Clinical Gastroenterology. 10 (3): 286–97. doi:10.1097/00004836-198806000-00012. PMID 2980764.
  198. ↑ Lichtarowicz AM, Mayberry JF (1988 թ․ օգոստոս). «Antoni Lésniowski and his contribution to regional enteritis (Crohn's disease)». Journal of the Royal Society of Medicine. 81 (8): 468–70. PMC 1291720. PMID 3047387.
  199. ↑ 200,0 200,1 Agrawal G, Borody TJ, Chamberlin W (2014). «'Global warming' to Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis». Future Microbiology. 9 (7): 829–32. doi:10.2217/fmb.14.52. PMID 25156371.
  200. ↑ Scribano ML, Prantera C (2013 թ․ փետրվար). «Use of antibiotics in the treatment of Crohn's disease». World Journal of Gastroenterology. 19 (5): 648–53. doi:10.3748/wjg.v19.i5.648. PMC 3574590. PMID 23429474.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  201. ↑ Chamberlin W, Borody TJ, Campbell J (2011 թ․ նոյեմբեր). «Primary treatment of Crohn's disease: combined antibiotics taking center stage». Expert Review of Clinical Immunology. 7 (6): 751–60. doi:10.1586/eci.11.43. PMID 22014016.
  202. ↑ Bull TJ, Gilbert SC, Sridhar S, Linedale R, Dierkes N, Sidi-Boumedine K, Hermon-Taylor J (2007 թ․ նոյեմբեր). «A novel multi-antigen virally vectored vaccine against Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis». PLOS One. 2 (11): e1229. doi:10.1371/journal.pone.0001229. PMC 2082073. PMID 18043737.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  203. ↑ Hultén K, Almashhrawi A, El-Zaatari FA, Graham DY (2000 թ․ մարտ). «Antibacterial therapy for Crohn's disease: a review emphasizing therapy directed against mycobacteria». Digestive Diseases and Sciences. 45 (3): 445–56. PMID 10749316.
  204. ↑ Pommerville J (2014). Fundamentals of microbiology. Burlington, MA: Jones & Bartlett Learning. ISBN 9781449688615.
  205. ↑ Elliott DE, Weinstock JV (2012 թ․ նոյեմբեր). «Where are we on worms?». Current Opinion in Gastroenterology. 28 (6): 551–6. doi:10.1097/MOG.0b013e3283572f73. PMC 3744105. PMID 23079675.
  206. ↑ Weinstock JV, Elliott DE (2013 թ․ մարտ). «Translatability of helminth therapy in inflammatory bowel diseases». International Journal for Parasitology. 43 (3–4): 245–51. doi:10.1016/j.ijpara.2012.10.016. PMC 3683647. PMID 23178819. «Early clinical trials suggested that exposure to helminths such as Trichuris suis or Necator americanus can improve IBD.»
  207. ↑ Biosciences, Coronado (2013 թ․ հոկտեմբերի 14). «Coronado Biosciences Announces Top-Line Results From Its TRUST-I Phase 2 Clinical Trial of TSO for the Treatment of Crohn's Disease» (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  208. ↑ Biosciences, Coronado (2013 թ․ նոյեմբերի 7). «Coronado Biosciences Announces Independent Data Monitoring Committee Recommendation to Discontinue Falk Phase 2 Trial of TSO in Crohn's Disease» (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  209. ↑ * Massa F, Monory K (2007). «Endocannabinoids and the gastrointestinal tract». Journal of Endocrinological Investigation. 29 (3 Suppl): 47–57. PMID 16751708.
  210. ↑ Massa F, Storr M, Lutz B (2005 թ․ դեկտեմբեր). «The endocannabinoid system in the physiology and pathophysiology of the gastrointestinal tract». Journal of Molecular Medicine. 83 (12): 944–54. doi:10.1007/s00109-005-0698-5. PMID 16133420.
  211. ↑ Izzo AA, Coutts AA (2005). «Cannabinoids and the Digestive Tract». Cannabinoids. Handbook of Experimental Pharmacology. Vol. 168. էջեր 573–98. doi:10.1007/3-540-26573-2_19. ISBN 978-3-540-22565-2. PMID 16596788.
  212. ↑ Srinivasan R, Akobeng AK (2009 թ․ ապրիլ). «Thalidomide and thalidomide analogues for induction of remission in Crohn's disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD007350. doi:10.1002/14651858.CD007350.pub2. PMID 19370684.
  213. ↑ Akobeng AK, Stokkers PC (2009 թ․ ապրիլ). «Thalidomide and thalidomide analogues for maintenance of remission in Crohn's disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD007351. doi:10.1002/14651858.CD007351.pub2. PMID 19370685.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կրոնի հիվանդություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կրոնի_հիվանդություն&oldid=10119401» էջից