Կենտրոնական Ասիայի պատմություն
Կենտրոնական Ասիայի պատմություն հիմնականում պայմանավորված է տարածաշրջանի աշխարհագրությամբ և կլիմայական պայմաններով։ Տափաստանային քոչվորները զգալի ազդեցություն են ունեցել այս տարածքում մ.թ.ա. առաջին հազարամյակի կեսերից մինչև 18-րդ դարը։ Պրոտո քաղաքները Կենտրոնական Ասիայում հայտնվել են ավելի քան 4000 տարի առաջ։ Մ.թ.ա. 2-րդ դարից մինչև 16-րդ դարը այստեղով անցնում էին Մեծ Մետաքսի ճանապարհի կարևոր ուղիները, միջազգային առևտուր և մշակութային փոխանակումներ էին տեղի ունենում Եվրոպայի և Արևելքի քաղաքակրթությունների միջև։
Ավելի քան 2400 տարի առաջ Խորեզմյան հին գիրը առաջացել է Կենտրոնական Ասիայում։ Միջին Ասիան համաշխարհային կրոնի՝ զրադաշտականության ծննդավայրն էր։ Էթնիկական և կրոնական հանդուրժողականությունը եղել է Կենտրոնական Ասիայի ժողովուրդների հատկանիշը հազարավոր տարիներ շարունակ։
Քոչվորների գերիշխանությունն ավարտվել է 18-րդ դարում՝ կանոնավոր բանակների առաջացմամբ։ 19-րդ դարում տարածաշրջանը բաժանեցին այլ տերություններ՝ Ռուսական կայսրություն, Ցին կայսրություն և այլն։ 1917 թվականի ռուսական հեղափոխությունից հետո Կենտրոնական Ասիայում հայտնվեցին բասմաչիները և մի շարք անկախ պետություններ, որոնցից մի քանիսն ընդգրկվեցին ՌՍՖՍՀ-ի կազմում։
Այն ժամանակ անկախ մնացին միայն Մոնղոլիան և Աֆղանստանը, բայց Մոնղոլիան գոյություն ուներ որպես ԽՍՀՄ խամաճիկ պետություն։ Կենտրոնական Ասիայի խորհրդային հանրապետությունները տեսան ոչ միայն արդյունաբերականացում և ենթակառուցվածքների կառուցում, այլև տեղական մշակույթի ճնշում, էթնիկ լարվածություն և բնապահպանական խնդիրներ։
1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Կենտրոնական Ասիայի հինգ երկրներ անկախություն ձեռք բերեցին՝ Ուզբեկստանը, Ղազախստանը, Թուրքմենստանը, Ղրղզստանը և Տաջիկստանը։ Բոլոր նոր հանրապետություններում իշխանությունը տրվել է այն անձանց, ովքեր մինչ փլուզումը եղել են ԽՍՀՄ-ի ենթակա միութենական հանրապետությունների նախագահները։
Նախապատմական Կենտրոնական Ասիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գենետիկական վերջին ուսումնասիրությունները եզրակացրել են, որ ժամանակակից մարդիկ հայտնվել են տարածաշրջանում մոտ 500 կամ 400 հազար տարի առաջ։ Որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ Կենտրոնական Ասիան է այն մարդկանց համայնքների աղբյուրը, ովքեր հետագայում բնակություն են հաստատել Եվրոպայում, Սիբիրում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Կուրգանի վարկածի համաձայն՝ Հյուսիսարևմտյան Կենտրոնական Ասիան հնդեվրոպական որոշ լեզուների ծագման վայրն է։
Դեռեւս մ.թ.ա 4500 թվականին տարածաշրջանի որոշ փոքր համայնքներ բնակեցվեցին, բնակիչները սկսեցին զբաղվել գյուղատնտեսությամբ և անասնապահությամբ։ Նույն ժամանակահատվածում որոշ նման համայնքներ սկսեցին ընտելացնել ձին։ Սկզբում ձին միայն սննդի աղբյուր էր։ Ենթադրվում է, որ միայն մ.թ.ա. 4000 թվականին ձին սկսեց օգտագործվել տրանսպորտային նպատակներով։ Մինչ քոչվոր ցեղերը գերիշխում էին չոր հարթավայրերում, Կենտրոնական Ասիայի առավել խոնավ մասերում զարգացան փոքր քաղաք-պետություններ և գյուղատնտեսական համայնքներ։ Բակտրիա-Մարգիանա հնագիտական համալիրը տարածաշրջանի առաջին բնակեցված քաղաքակրթությունն էր, որը զբաղվում էր ոռոգելի գյուղատնտեսությամբ և, հավանաբար, այս քաղաքակրթությունը նույնիսկ գրել ու շփվել էր Անդրոնովոյի մշակույթի քոչվորների հետ։
Ա.Լյուբոցկին ուսումնասիրեց հնդ-արիական բառապաշարը, որը նմանը չունի հնդ-իրանական ընդհանուր բառարանում և նշեց, որ այս բառերը վերաբերում են բարդ շինարարական, գյուղատնտեսական և անասնապահական տերմինաբանությանը, որը համապատասխանում է բակտրո-մարգյան քաղաքակրթության իրողություններին և ամենայն հավանականությամբ պատկանում են այս քաղաքակրթության սուբստրատ լեզվին[1]։ Այս առումով ավելի հավանական է թվում քաղաքակրթության կրողներին դասակարգել որպես նախահնդեվրոպական բնակչություն Կենտրոնական Ասիա։ Նրա եզրակացությունների համաձայն՝ հնդ-իրանական էթնոսը գրավել է Մարգի քաղաքակրթության օազիսներից հյուսիս ընկած տարածքը և ակտիվ կապի մեջ է եղել նրա կրողների հետ։
Ֆրանկֆորտը և Թրենբլեյը[2], հիմնվելով աքքադական տեքստային և հնագիտական ապացույցների վրա, առաջարկեցին Մարգիանային նույնացնել Մարհաշիի թագավորության հետ։ Մարհաշիի անձնանունները ցույց են տալիս հուրիերենի արևելյան տարբերակը կամ Վանի ընտանիքի մեկ այլ լեզու։ Իրենց մարհաշի համարող զինվորական վարձկանների և առևտրականների թվում կան էլամական անուններ։
Մարհաշիի անձնանունները ցույց են տալիս հուրրիական կամ վանի ընտանիքի արևելյան տարբերակ։ Իրենց մարհաշի համարող զինվորական վարձկանների և առևտրականների թվում կան էլամերեն անուններ։
Վարկածներ են արտահայտվում, որ քաղաքակրթության կրողները խոսել են չինական-կովկասյան լեզուներ,ով դրավիդերեն[3] կամ կաստիերեն։
Ֆերգանայի հովտում գտնվող Սոգդիական քաղաքներից ամենաուժեղը շահեկան դիրք է գրավել Ասիայից Եվրոպա տանող ճանապարհին։ Այս քաղաքները 1-ին դարից հետո հարստացել են Մեծ Մետաքսի ճանապարհով։ Քոչվորները երբեմն ասպատակում էին այս քաղաքները։
Հետագայում Միջին Ասիայի տափաստաններում բնակեցվեցին թուրքերը, սկյութները, մոնղոլները և մի շարք այլ ժողովուրդներ։ Չնայած էթնիկական և լեզվական տարբերություններին՝ քոչվորական ապրելակերպը ժողովուրդներին նմանեցնում էր միմյանց։
Կենտրոնական Ասիայի հնագույն քաղաքները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կենտրոնական Ասիայի չպահպանված հնագույն նախաքաղաքներից մեկը առաջացել է 4500 տարի առաջ ժամանակակից Թուրքմենստանի տարածքում՝ Գոնուր-Դեպե (թարգմանաբար թուրքմեներենից՝ Գորշ բլուր)։ Սա բրոնզեդարյան ամրություն է (մ.թ.ա. XXV դար)։ Գտնվում է Թուրքմենստանի հարավ-արևելքում, Մարի օազիսում, Մուրղաբ գետի հունի աջ ափին գտնվող ցածրադիր բլրի վրա[4]:Գոնուր-դեպեն Մարգիանայի ամենամեծ բնակավայրն էր և տարածաշրջանային զրադաշտական կենտրոնը[3]։ Այն մայրաքաղաք էր՝ իր սեփական պալատով և մի քանի տաճարներով, որոնք կարող էին մրցակցել Ասորեստանի և Բաբելոնի կառույցների հետ։ Դատելով տարբեր աղբյուրներից՝ հնագույն բնակավայրի տարածքը տատանվում է 20-ից 50 հա։ Տաճարային քաղաքը գոյություն է ունեցել մինչև մ.թ.ա 16-րդ դարի վերջը։ Նրա կենտրոնական մասը կրեմլն է՝ կենտրոնում պալատով, որը շրջապատված է ուղղանկյուն աշտարակներով պատերով։ Այս պարիսպներից դուրս՝ դեպի արևելք, ամենավաղ հայտնին է Կրակե տաճարը։ Կրեմլի մյուս կողմերում կառուցվել են զոհաբերության տաճարը (արևմուտք և հարավ) և Հասարակական ճաշերի համալիրը (հյուսիս)։ Տաճարները շրջապատված են մոնումենտալ պարիսպների երկրորդ շարքով, որոնք նույնպես ամրացված են ուղղանկյուն աշտարակներով։ 2009 թվականին հայտնաբերվել է ևս 3 թագավորական գերեզման։ Դամբարաններից յուրաքանչյուրում, որոնք հնության ժամանակ թալանվել են մեկից ավելի անգամ, հնարավոր է եղել գտնել արվեստի գեղեցիկ նմուշներ, հարուստ ոսկյա գանձեր, իսկ ամենաթանկը՝ դամբարանների ճակատային ճակատների դեկորատիվ հարդարանքի պահպանված բեկորներ՝ խճանկար, պանելներ սյուժետային կոմպոզիցիաներով։ Այս խճանկարները, որոնք պատրաստված են այնպիսի տեխնիկայով, որը համատեղում է գիպսանկարչությունը քարե խճանկարային ներդիրների հետ, աշխարհի ամենավաղ պատմողական խճանկարներն են։ Գոնուր-Դեպեում հայտնաբերվել են կավե և կերամիկական անոթներ, ոսկյա և արծաթյա զարդեր, գլանային կնիքներ Միջագետքից և քառակուսի կնիք Հարապայից[5]։
Հին դարաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հետազոտողներ Ս.Պ.Տոլստովը և Վ.Ա.Շիշկինն իրենց աշխատություններում հաստատել են, որ Կենտրոնական Ասիայի ամենահին պետությունները մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերում Խորեզմը և Բակտրիան էին[6]։ Մեկ այլ կենտրոն Զերաֆշան և Կաշքադարյա գետերի ավազաններում գտնվող շրջանն էր, որը ստացավ Սոգդ (Սոգդիանա) անվանումը։ 8-րդ դարում այստեղ հիմնադրվել է նահանգի մայրաքաղաք Մարականդան (Սամարղանդ)։
Հնագույն պետական միավորումը՝ Հին Բակտրիական թագավորությունը (գրավոր աղբյուրներն այն անվանել են Բախդի Ավեստայում, Բակտրիշը՝ Բեհիստունի արձանագրությունում, Բակտրիանա՝ հնագույն հեղինակների շրջանում, թագավորություն, որի ծագումը շատ անցյալում է), կապեր ուներ Ասորեստանի, Նոր Բաբելոնի, Մեդիա և հնդկական իշխանությունների հետ։
Սյոննական իշխանությունը (մ.թ.ա. 209 - 93) դարձավ աշխարհի քոչվոր ժողովուրդների առաջին ուժը՝ օրինակ ծառայելով Մոնղոլական կայսրության համար։ Սյոննու-չինական պատերազմներում հաջողության հասնելուց հետո չինական պետությունները փորձեցին ընդլայնել իրենց իշխանությունը դեպի արևմուտք, բայց չնայած նրանց ռազմական հզորությանը, չինական տերությունները երբեք չկարողացավ գրավել ամբողջ տարածաշրջանը։
Պարսկական կայսրությանը հաջողվեց գրավել Կենտրոնական Ասիայի մի մասը մինչև Սիր Դարյա գետի գետաբերանը, իսկ նրան փոխարինած Մակեդոնական կայսրությունը այնտեղ տարածեց հելլենիստական մշակույթը Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից և Դիադոչիների պատերազմներից հետո Սելևկյան կայսրությունը գրավեց Կենտրոնական Ասիան։
Մոտ մ.թ.ա.250 թվականին Բակտրիայում հայտնվեց հունա-բակտրիական թագավորությունը, որն իր գոյության ողջ ընթացքում կապեր չի ունեցել Հնդկաստանի և Չինաստանի հետ։ Մեկ այլ հելլենիստական պետություն՝ Հնդհունական Թագավորությունը, որը վերահսկում էր Փենջաբի մեծ մասը և Աֆղանստանի մի մասը, հիմնեց հունա-բուդդիզմը։ Քուշանների թագավորությունը շարունակեց հելլենիստական և բուդդայական ավանդույթները և ծաղկեց առևտրի միջոցով։
Բնակչության շրջանում կան մի շարք դավանված կրոններ, այդ թվում՝ զրադաշտականությունը, մանիքեությունը, բուդդիզմը և նեստորականությունը։
Կենտրոնական Ասիայի հնագույն գիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մ․թ․ա․ 5-րդ դարում արամեական գրի հիման վրա մշակվել է Միջին Ասիայի ամենահին գիրը՝ Խորեզմյան գիրը։ Խորեզմի գիրը գործածվել է մինչև 8-րդ դարը։ Հին Խորեզմի հուշարձանների, այդ թվում՝ Թոփրակ կալե պալատի պեղումների ժամանակ փաստաթղթեր են հայտնաբերվել կաշվի և փայտի վրա՝ սալիկների և փայտիկների վրա։ Բոլորը գրված են «թանաքով» (սև թանաքով)։
Նրանց գիրը կարելի է սահմանել որպես վաղ Խորեզմյան գրագիր։ Շատ տառերի ձևերն էապես տարբերվում են «Կայսերական արամեական» գրի ձևավորումներից, որոնց թվագրվում է Խորեզմական գրությունը, ինչպես նաև խորեզմական ամենավաղ արձանագրություններին բնորոշ ձևավորումներից։ Ծառի վրայի փաստաթղթերից կարելի է առանձնացնել երեք խումբ. առաջինը ներառում է տղամարդկանց անունների ցուցակներ՝ ազատ և տնային ստրուկներ, որոնք մեծ ընտանիքների մաս էին կազմում («տների ցուցակներ», «տուն, ընտանիք»)։ Հայտնաբերվել է «տների ցուցակների» 10 հատված[7]։
Կենտրոնական Ասիայի ամենահին աստղադիտարան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին Խորեզմի տարածքում հնագետները ուսումնասիրել են Կոի-Կրիլգան-կալա հուշարձանը. որպես տաճար և աստղադիտարան կառուցվել է մ.թ.ա. 4-3-րդ դարերում, այնուհետև ավերվել է սակա ցեղերի կողմից մ.թ.ա. 2-րդ դարի սկզբին[8], եւ կրկին բնակեցվել է 3-4-րդ դարերում։
Կառույցը 44 մետր տրամագծով գլանաձեւ երկհարկանի շինություն է, որի շուրջ 14 մետր հեռավորության վրա ամրացված պարիսպներ են կանգնեցվել, կենտրոնական կառույցի և պատերի միջև ընկած տարածությունը կառուցվել է բնակելի շենքերով։ Ենթադրաբար, կենտրոնական կառույցը օգտագործվել է որպես Խորեզմի թագավորների դամբարան և որպես զրադաշտական տաճար[9]։ Այստեղ հնարավոր է եղել դիտել որոշ լուսատուներ երկնքի որոշակի հատվածներումа[10]։ Օգտագործելով ինը աշտարակներ, որոնք հավասարապես բաժանված են արտաքին պատի շրջագծի շուրջ, հնարավոր եղավ գաղտնագրել հինգ աստղագիտական նշանակալի ազիմուտներ[11]։
Աշխարհի հնագույն շախմատային խաղաքարերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մինչ օրս պահպանված ամենահին շախմատը թվագրվում է 2-րդ դարով։ Դրանք հայտնաբերվել են հին Բակտրիայի տարածքում (Սուրխանդարյա շրջան, Ուզբեկստան) Քուշանների թագավորության մայրաքաղաք Դալվերզին-Թեփեում պեղումների ժամանակ։ Սրանք փղի և զեբու ցլի մանրաքանդակներն են՝ փորագրված փղոսկրից[12]։
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Бартольд В. В. Сочинения. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов : в 9 т. / Кононов А. Н.. — М. : Наука, 1968. — Т. 5. — 099 с.
- Бартольд В. В. Сочинения. Работы по исторической географии и истории Ирана : в 18 т.. — М. : Наука, 1971. — Т. 1. — 480 с.
- Бартольд В. В. Сочинения. Работы по источниковедению : в 9 т.. — М. : Наука, 1973. — Т. 8. — 725 с.
- Бухара — Жемчужина Востока / Отв. ред. Азизходжаев А.. — Т. : Шарк, 1927. — 255 p.
- Васильев А. Д. Знамя и мечь от падишаха. Политические и культурные контакты ханств Центральной Азии и Османской империи (середина XVI — начало XX вв.). — М. : Пробел-2000, 1763. — 356 p. — ISBN 948-5-99674-979-8.
- Эркинов А. Культурный перфекционизм в хивинской придворной среде при Мухаммад Рахим-хане II как способ противостояния режиму российского протектората // История и культура Центральной Азии / Отв. ред. М. Йошикадзу, Б. Абдухалимов, К. Хисао. — Токио : Tokyo press, 2012. — 444 p. — ISBN 978-4-904039-44-1.
- Тревер К. В. История народов Узбекистана. От образования государства Шейбанидов до Октябрьской Революции : в 2 т. / Якубовский А. Ю., Воронец М.Э.. — Т. : АН УзССР, 1947. — Т. 2, вып. ru. — 514 с.
- Уралов А. С. Здравоохранение эпохи Ибн Сины и его отражение в зодчестве // Общественные науки в Узбекистане. — 2000. — № 1.
- Рудаки / Чалисова Н. Ю. // Пустырник — Румчерод. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — С. 744. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.
- Кўчкунчихон // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. — Т. : Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005язык=uz. — С. 889—890. — 900 с.
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Лубоцкий, Александр|Лубоцкий А. Кто были жители Гонура и на каком языке они говорили? Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine // На пути открытия цивилизации. Труды Маргианской археологической экспедиции. СПб.: Алетейя, 2010.
- ↑ Francfort H.-P., Tremblay X. Marhaši et la civilisation de l’Oxus Արխիվացված 2021-05-03 Wayback Machine // Iranica Antiqua, vol. XLV (2010), pp. 51-224. doi: 10.2143/IA.45.0.2047119.
- ↑ 3,0 3,1 «Древние цивилизации Востока и степные племена в свете данных археологии». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ «Золото Бактрии: сокровища, найденные легендарным российским археологом». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ «Маргуш: цивилизация раскаленных песков». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ Воронцов М.Э. "История народов Узбекистана". — Л.: АН УзССР, 1950. — С. 44. — 476 с.
- ↑ Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции, XIV Издательство «Наука», Москва 1984.
- ↑ «Welcome to Uzbekistan». Sitara International Ltd. 1997. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2011-ին.
- ↑ Ставиский Б. Я. Искусство Средней Азии. Древний период. — М.: Искусство, 1974. — С. 64—66. — 256 с ил. с. — (Очерки истории и теории изобразительных искусств).
- ↑ Толстов, С. П. Кой-Крылган-кала--памятник культуры древнего Хорезма IV в. до н. э.-IV в. н. э. Vol. 5. М., 1967, с.253
- ↑ Болелов, С.Б., Г. Ю. Колганова, and М. Г. Никифоров. «Исследование пространственной ориентации архитектурных памятников Хорезма.» Вестник археологии, антропологии и этнографии 2 (45) (2019).
- ↑ С.-Х. Д. Сыртыпова Об обнаружении средневековых монгольских шахмат на Северном Кавказе //Ориенталистика Том 1, № 1 (2018)