Եվրոպական միության պատմություն

Եվրոպական միության պատմություն (անգլ.՝ History of the European Union), Եվրամիության ընդլայնում, եվրոպական համայնքների զարգացման և վերափոխման գործընթաց ԱՄՆ Անկախության պատերազմից մինչև մեր օրեր։

Պատմություն

ԵՄ ընդլայնումը 1952-2007 թվականներին

Եվրոպայի Միացյալ Նահանգներ ստեղծելու գաղափարն առաջին անգամ ի հայտ եկավ ԱՄՆ անկախության պատերազմից հետո։ Միևնույն ժամանակ, ի տարբերություն Նապոլեոնի՝ Եվրոպայի բռնի-ռազմական միավորման նկատմամբ վերաբերմունքի, Ալեքսանդր I-ը Սուրբ միության հայեցակարգում առաջ քաշեց եվրոպական ազգերի և պետությունների համախմբման գաղափարը՝ կամավորության սկզբունքների և հոգևոր և կրոնական արժեքների գերակայության հիման վրա։

Եվրոպայի միավորման գաղափարը նոր կյանք ստացավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ դրա իրականացման անհրաժեշտության մասին հայտարարեց Ուինսթոն Չերչիլը, որը 1946 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ցյուրիխի համալսարանում իր ելույթում կոչ արեց ստեղծել «Եվրոպայի Միացյալ Նահանգներ», որը նման է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին։ Արդյունքում՝ 1949 թվականին ստեղծվեց Եվրոպայի Խորհուրդը՝ կազմակերպություն, որը գոյություն ունի մինչ օրս։ Եվրոպայի խորհուրդը, սակայն, ՄԱԿ-ի տարածաշրջանային համարժեքի պես մի բան էր, որն իր գործունեությունը կենտրոնացնում էր եվրոպական երկրներում մարդու իրավունքների ապահովման խնդիրների վրա։

Առաջին փուլ

1950 թվականի մայիսի 9-ին Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Ռոբեր Շումանն առաջարկեց ստեղծել ածխի և պողպատի ֆրանս-գերմանական միավորում։ Այս հռչակագիրը ճանապարհ բացեց դեպի Եվրոպական ինտեգրացիա։ Մայիսի 9-ը նշվում է որպես Եվրոպայի օր։

1951 թվականի ապրիլի 18-ին Գերմանիան, Բելգիան, Նիդերլանդները, Լյուքսեմբուրգը, Ֆրանսիան, Իտալիան Փարիզում ստորագրեցին 50 տարի ժամկետով համաձայնագիր ածուխի և պողպատի եվրոպական միավորման մասին (ECSC-European Coal and Steel Community)։ Պայմանագիրն ուժի մեջ է մտել 1952 թվականի հուլիսին։ Ածուխի և պողպատի ընդհանուր շուկայի ստեղծում, ածուխի և մետալուրգիական արդյունաբերության արտադրության արդյունավետության արդիականացում և բարելավում, աշխատանքային պայմանների բարելավում և այդ ոլորտներում զբաղվածության խնդիրների լուծում։ Պայմանագիրը կոչված էր ամրապնդել խաղաղությունը Եվրոպայում և նախադրյալներ ստեղծել ժողովուրդների սերտ միավորման համար։ Նրանք նպաստեցին ազգային տնտեսության արդիականացմանը (որի հիմքն այն ժամանակ ծառայում էր մետալուրգիան և ծանր արդյունաբերությունը), ինչպես նաև վերացրին երկրներից մեկի նոր պատերազմի նախապատրաստման հնարավորությունը։

Մեծ Բրիտանիան հրաժարվել է մասնակցել՝ ազգային ինքնիշխանության սահմանափակման մտավախությունից ելնելով։

Տնտեսական ինտեգրման խորացման նպատակով նույն վեց պետությունները 1957 թվականին հիմնել են Եվրոպական տնտեսական համայնքը (ԵՏՀ, ընդհանուր շուկա) (EEC-European Economic Community) և ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնքը (Euratom-European Atomic Energy Community): ԵՏՄ-ն ստեղծվել է առաջին հերթին որպես վեց պետությունների մաքսային միություն, որը կոչված է ապահովելու ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալների և մարդկանց տեղաշարժի ազատությունը։ Եվրատոմը պետք է նպաստեր այդ պետությունների խաղաղ միջուկային ռեսուրսների միավորմանը։ Եվրոպական այս երեք համայնքներից ամենակարևորը Եվրոպական տնտեսական համայնքն էր, ուստի ավելի ուշ (1990-ականներին) այն սկսեց կոչվել պարզապես Եվրոպական համայնք (EC-European Community):

ԵՏՀ-ն ստեղծվել է 1957 թվականի Հռոմեական պայմանագրով, որն ուժի մեջ է մտել 1958 թվականի հունվարի 1-ից։ 1959 թվականին ԵՏՀ անդամների կողմից ստեղծվեց Եվրոպական խորհրդարանը՝ ներկայացուցչական խորհրդատվական, իսկ ավելի ուշ՝ օրենսդիր մարմին։

Այս Եվրոպական համայնքների զարգացման և վերափոխման գործընթացը ժամանակակից Եվրոպական միության մեջ տեղի է ունեցել միաժամանակյա կառուցվածքային էվոլյուցիայի և ինստիտուցիոնալ վերափոխման միջոցով պետությունների ավելի համախմբված բլոկի՝ մի կողմից կառավարման ավելի ու ավելի շատ գործառույթների վերազգային մակարդակի փոխանցմամբ (այսպես կոչված եվրոպական ինտեգրման գործընթաց կամ պետությունների միության խորացում), և Եվրոպական համայնքների մասնակիցների թվի ավելացում (և ավելի ուշ Եվրոպական Միություն) 6-ից 28 պետություն (պետությունների միության ընդլայնում)։

Երկրորդ փուլ

1960 թվականի հունվարին Մեծ Բրիտանիան և մի շարք այլ երկրներ, որոնք ընդգրկված չէին ԵՏՄ-ում, ստեղծեցին այլընտրանքային կազմակերպություն՝ ազատ առևտրի եվրոպական ասոցիացիա։ Մեծ Բրիտանիան, սակայն, շուտով հասկացավ, որ ԵՏՄ-ն շատ ավելի արդյունավետ միավորում է և որոշում կայացրեց անդամակցել ԵՏՄ-ին։ Նրա օրինակին հետևեցին Իռլանդիան և Դանիան, որոնց տնտեսությունը զգալիորեն կախված էր Մեծ Բրիտանիայի հետ առևտրից։

Առաջին փորձը եղել է 1961-1963 թվականներին, սակայն անհաջողությամբ է ավարտվել այն պատճառով, որ Ֆրանսիայի նախագահ դը Գոլը վետո է դրել ԵՏՄ-ին նոր անդամների անդամակցության որոշման վրա։

1967 թվականին եվրոպական երեք համայնքներ (ածուխի և պողպատի Եվրոպական միություն, Եվրոպական տնտեսական համայնք և ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնք) միավորվեցին Եվրոպական համայնքների մեջ։

Գործը տեղից շարժվեց միայն այն բանից հետո, երբ 1969 թվականին գեներալ Շառլ դը Գոլին փոխարինեց Ժորժ Պոմպիդուն։ Մի քանի տարվա բանակցություններից և օրենսդրության հարմարեցումից հետո Մեծ Բրիտանիան միացավ ԵՄ-ին 1973 թվականի հունվարի 1-ին։ Միասնական արժույթի վերաբերյալ ԵՄ-ի առաջին ծրագիրը սկսվում է 1970 թվականից։ Դրամավարկային կայունությունը պահպանելու համար ԵՄ անդամները որոշեցին թույլ տալ, որ իրենց արժույթները տատանվեն միմյանց դեմ միայն նեղ սահմաններում։ Փոխարժեքի այս մեխանիզմը (ERM) եվրոյի ներդրման առաջին քայլն էր։

1970-ականներին ուժեղանում է աղտոտման դեմ պայքարը։ ԵՄ-ն ընդունում է շրջակա միջավայրի պաշտպանության մասին օրենքներ՝ առաջին անգամ ներկայացնելով «աղտոտող վճարում» հասկացությունը։ Հիմնադրվել են այնպիսի ազդեցիկ կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Greenpeace-ը։ 1972 թվականին հանրաքվեներ անցկացվեցին Իռլանդիայի, Դանիայի և Նորվեգիայի ԵՄ անդամակցության վերաբերյալ։ Իռլանդիայի (83,1 %) և Դանիայի (63,3 %) բնակչությունը կողմ է արտահայտվել ԵՄ-ին անդամակցելուն, սակայն Նորվեգիայում այս առաջարկը մեծամասնություն չի ստացել (46,5 %)։ Այնուամենայնիվ, Դանիայում ժողովուրդը հանրաքվեում քվեարկեց մտնելու օգտին միայն կառավարության եվրոյի միասնական արժույթ չփոխանցելու խոստումներից հետո։ 1973 թվականին միանալու առաջարկ է ստացվել նաև Իսրայելին։ Սակայն «Դատաստանի օրվա» պատերազմի պատճառով բանակցություններն ընդհատվել են։ Իրենց համերաշխությունը ցույց տալու համար ԵՄ առաջնորդները ստեղծել են տարածաշրջանային զարգացման եվրոպական հիմնադրամ։ Դրա նպատակն է գումար փոխանցել հարուստներից աղքատ շրջաններ ճանապարհներն ու հաղորդակցությունները բարելավելու, ներդրումներ ներգրավելու և աշխատատեղեր ստեղծելու համար։ Գործունեության այս տեսակին բաժին է ընկնում ԵՄ-ի բոլոր ծախսերի մեկ երրորդը։ Իսկ 1975 թվականին ԵՏՄ-ին անդամակցելու փոխարեն Իսրայելը ստորագրեց ասոցիատիվ համագործակցության (անդամակցության) մասին պայմանագիրը։

Հունաստանը ԵՄ-ին անդամակցելու հայտ է ներկայացրել 1975 թվականի հունիսին և համայնքի անդամ է դարձել 1981 թվականի հունվարի 1-ին։

1979 թվականին տեղի ունեցան Եվրոպական խորհրդարանի առաջին ուղղակի ընտրությունները։ ԵՄ քաղաքացիները առաջին անգամ են մասնակցում Եվրախորհրդարանի անդամների ընտրություններին։ Ավելի վաղ նրանք պատվիրակվել էին ազգային խորհրդարանների կողմից։ Անդամները նստում են համաեվրոպական քաղաքական խմբերում (սոցիալիստներ, պահպանողականներ, լիբերալներ, կանաչներ և այլն), այլ ոչ թե ազգային պատվիրակություններում։ Խորհրդարանի ազդեցությունն անընդհատ աճում է։

1985 թվականին Գրենլանդիան ստացավ ներքին ինքնակառավարում և հանրաքվեից հետո դուրս եկավ ԵՄ-ից։

Պորտուգալիան և Իսպանիան հայտեր են ներկայացրել 1977 թվականին և ԵՄ անդամ են դարձել 1986 թվականի հունվարի 1-ից։

1986 թվականի փետրվարին Լյուքսեմբուրգում ստորագրվեց միասնական եվրոպական ակտ, որը բարեփոխեց Եվրոպական համայնքը և նպատակ դրեց մինչև 1993 թվականի հունվարի 1-ը ստեղծել ԵՄ անդամ երկրների միասնական շուկա։

Երրորդ փուլ

1992 թվականին Եվրոպական միության անդամ բոլոր պետությունները ստորագրեցին Եվրոպական միության ստեղծման մասին պայմանագիրը՝ Մաաստրիխտի պայմանագիրը։ Մաաստրիխտի պայմանագիրը սահմանեց ԵՄ երեք հենասյուները (pillars)՝

1. Տնտեսական և արժութային միություն,
2. Ընդհանուր արտաքին և անվտանգության քաղաքականություն,
3. Ներքին գործերի և արդարադատության ընդհանուր քաղաքականություն։

1994 թվականին Ավստրիայում, Ֆինլանդիայում, Նորվեգիայում և Շվեդիայում անցկացվել են ԵՄ անդամակցության հանրաքվեներ։ Որի ընթացքում նորվեգացիների մեծ մասը կրկին դեմ է քվեարկում։

Ավստրիան, Ֆինլանդիան (Ալանդյան կղզիներով) և Շվեդիան ԵՄ անդամ են դառնում 1995 թվականի հունվարի 1-ից։

Ազատ առևտրի եվրոպական ասոցիացիայի անդամ են մնում միայն Նորվեգիան, Իսլանդիան, Շվեյցարիան և Լիխտենշտեյնը։

1997 թվականին Եվրոպական համայնքի անդամների կողմից ստորագրվել է Ամստերդամի պայմանագիրը (ուժի մեջ է մտել 1999 թվականին)։ Ամստերդամի պայմանագրի հիմնական փոփոխությունները վերաբերում էին.

• ընդհանուր արտաքին և անվտանգության քաղաքականությանը
• «ազատության, անվտանգության և իրավակարգի տարածքի» ստեղծմանը
• արդարադատության, ահաբեկչության և կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի ոլորտում համակարգմանը։

Չորրորդ փուլ

2002 թվականի հոկտեմբերի 9-ին Եվրահանձնաժողովը 2004 թվականին ԵՄ-ին անդամակցելու համար 10 թեկնածու-պետություն է առաջարկել՝ Էստոնիա, Լատվիա, Լիտվա, Լեհաստան, Չեխիա, Սլովակիա, Հունգարիա, Սլովենիա, Կիպրոս, Մալթա։ Այս 10 երկրների բնակչությունը կազմել է մոտ 75 միլիոն. նրանց համատեղ ՀՆԱ-ն գնողունակության հավասարության առումով կազմում է մոտ 840 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, որը մոտավորապես հավասար էր Իսպանիայի ՀՆԱ-ին։

ԵՄ-ի այս ընդլայնումը կարելի է անվանել ԵՄ-ի ամենահավակնոտ նախագծերից մեկը։ Կիպրոսը ներառված էր այս ցուցակում, քանի որ Հունաստանը պնդում էր, որ հակառակ դեպքում սպառնում էր վետո դնել ամբողջ ծրագրի վրա։

ԵՄ «հին» և ապագա «նոր» անդամների միջև բանակցությունների ավարտից հետո դրական վերջնական որոշումը հայտարարվեց 2002 թվականի դեկտեմբերի 13-ին։ Եվրոպական խորհրդարանը որոշումը հաստատել է 2003 թվականի ապրիլի 9-ին։

2003 թվականի ապրիլի 16-ին Աթենքում ԵՄ 15 «հին» և 10 «նոր» անդամներ ստորագրեցին անդամակցության պայմանագիրը։ Ինը պետություններում (բացառությամբ Կիպրոսի) անցկացվել են հանրաքվեներ, իսկ հետո ստորագրված պայմանագիրը վավերացվել է խորհրդարանների կողմից։

2004 թվականի մայիսի 1-ին Էստոնիան, Լատվիան, Լիտվան, Լեհաստանը, Չեխիան, Սլովակիան, Հունգարիան, Սլովենիան, Կիպրոսը, Մալթան դարձան Եվրամիության անդամներ։ Կիպրոսի անդամակցությունը ԵՄ-ին տեղի է ունեցել հանրաքվեից հետո, որը միաժամանակ անցկացվել է կղզու երկու մասերում, և այն ժամանակ, երբ չճանաչված Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետության բնակչությունը մեծամասամբ քվեարկել է կղզին մեկ պետության մեջ վերաինտեգրելու օգտին, միավորման գործընթացը արգելափակվել է հունական կողմի կողմից, որն անհամաձայնություն է հայտնել Անանի ծրագրի պայմաններին, որն օրինականացրել է թուրքական զորքերի կողմից կղզու հյուսիսի օկուպացիայի արդյունքները։ Արդյունքում Կիպրոսն ընդունվեց ԵՄ՝ նշելով, որ կղզու հյուսիսը ժամանակավորապես գտնվում է Կիպրոսի Հանրապետության վերահսկողությունից դուրս։

Նորագույն պատմություն

ԵՄ-ին տասը նոր երկրների միանալուց հետո, որոնց տնտեսական զարգացման մակարդակը նկատելիորեն ցածր է միջին եվրոպականից, Եվրամիության առաջնորդները հայտնվել են մի իրավիճակում, երբ սոցիալական ոլորտի բյուջետային ծախսերի հիմնական բեռը, գյուղատնտեսության դոտացիաները և այլն ընկնում են հենց նրանց վրա։ Միևնույն ժամանակ, այդ երկրները չեն ցանկանում ավելացնել համամիութենական բյուջե կատարվող մասհանումների մասնաբաժինը ԵՄ փաստաթղթերով սահմանված ՀՆԱ-ի 1%-ից բարձր։

Երկրորդ խնդիրն այն է, որ Եվրամիության ընդլայնումից հետո պակաս արդյունավետ է գտնվել մինչ այժմ կարևորագույն որոշումները կոնսենսուսով ընդունելու սկզբունքը։ 2005 թվականին Ֆրանսիայում և Նիդերլանդներում անցկացված հանրաքվեների ժամանակ ԵՄ միասնական սահմանադրության նախագիծը մերժվեց, և ամբողջ Եվրամիությունը նախկինի պես ապրում է մի շարք հիմնարար պայմանագրերով։

2005 թվականի փետրվարի 21-ին Եվրամիությունը ստորագրեց Ուկրաինայի հետ գործողությունների ծրագիրը։ Հավանաբար, դա արդյունք էր այն բանի, որ Ուկրաինայում իշխանության եկան ուժեր, որոնց արտաքին քաղաքական ռազմավարությունն ուղղված է Եվրամիությանը անդամակցելուն։ Միևնույն ժամանակ, ԵՄ ղեկավարության կարծիքով, Եվրամիությանը Ուկրաինայի լիիրավ անդամակցության մասին դեռ չարժե խոսել, քանի որ նոր իշխանությունները պետք է շատ բան անեն, որպեսզի ապացուցեն, որ Ուկրաինայում գոյություն ունի լիարժեք ժողովրդավարություն, որը համապատասխանում է համաշխարհային չափանիշներին, և իրականացնեն քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական բարեփոխումներ։

2005 թվականի դեկտեմբերի 17-ին ԵՄ-ին անդամակցելու թեկնածուի պաշտոնական կարգավիճակ է տրվել նախկին Հարավսլավական Մակեդոնիայի Հանրապետությանը (2019 թվականի սկզբից պաշտոնապես կոչվում է Հյուսիսային Մակեդոնիա)։

2007 թվականի հունվարի 1-ին տեղի ունեցավ Եվրամիության հերթական ընդլայնումը՝ Բուլղարիայի և Ռումինիայի մուտքը դրան։ Եվրամիությունը նախկինում զգուշացրել էր այդ երկրներին, որ Ռումինիան և Բուլղարիան դեռ շատ անելիքներ ունեն կոռուպցիայի դեմ պայքարի և օրենսդրության բարեփոխման ոլորտում։

2013 թվականի հուլիսի 1-ին Եվրամիության 28-րդ անդամ դարձավ Խորվաթիան։

2016 թվականի հունիսի 23-ին բրիտանացիների 52% -ը քվեարկել Է Եվրամիությունից դուրս գալու օգտին։ ԵՄ-ից այս երկրի դուրս գալը տեղի է ունեցել 2020 թվականի հունվարի 31-ին, դրանով իսկ Մեծ Բրիտանիան դարձել է Եվրամիության կազմից դուրս եկած առաջին երկիրը 47 տարվա անդամակցությունից հետո։

2022 թվականի փետրվարի 28-ին Ուկրաինան հայտ է ներկայացրել Եվրամիությանը վաղաժամ անդամակցելու համար։ Հունիսի 23-ին Ուկրաինան և Մոլդովան պաշտոնապես դարձան թեկնածուներ։

Արտաքին հղումներ

• The history of the European Union | European Union(անգլ.)
• BBC News — A timeline of the EU
• BBC NEWS | Europe | Fifty years of fraternal rivalry(անգլ.)
• EU Timeline Overview | Learning Corner(անգլ.)
• Historical Archives of the European Union(անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եվրոպական միության պատմություն» հոդվածին։