Բաժնետոմս

Բաժնետոմս, արժեթուղթ, որը հավաստում է դրա տիրոջ (բաժնետիրոջ) բաժնետիրական ընկերության շահույթից շահութաբաժնի ձևով մաս ստանալու, բաժնետիրական ընկերության գործերի կառավարմանը մասնակցելու և նրա լուծարումից հետո մնացած գույքից մաս ստանալու իրավունքը։

Ըստ տնօրինության բնույթի բաժնետոմսերը լինում են անվանական և ներկայացնողական։ Առաջինը սովորաբար թողարկվում է խոշոր, իսկ երկրորդը՝ առավել փոքր արժետոմսերի ձևով։ Բաժնետոմս բաց է թողնվում փայատիրական կապիտալի հավասար բաժիններով և կլոր գումարով, անգլո–ամերիկյան պրակտիկայում մինչև 1 ֆունտ ստեռլինգի և 1 դոլարի արժողությամբ։ Դա թույլ է տալիս հավաքագրել բնակչության ստորին խավերի փոքրիկ խնայողությունները և մեծ գումարներ գոյացնելով՝ ի սպաս դնել մոնոպոլիաների շահերին։

Բաժնետոմսերի կատեգորիաներ

Տարբերում ենք սովորական և արտոնյալ բաժնետոմսեր

Սովորական բաժնետոմսերը հնարավորություն են տալիս մասնակցել ընդհանուր կառավարմանը (սովորաբար 1 բաժնետոմսը համապատասխան 1 ձայն է բաժնետերերի ժողովում, բացառելով կուտակային քվեարկությունը) և բաժնետիրական ընկերության շահույթի բաշխմանը։ Սովորական բաժնետոմսերի շահաբաժինների վճարման աղբյուրը ընկերության զուտ շահույթն է։ Շահաբաժինների չափը որոշվում է ընկերության տնօրենների խորհրդի կողմից և առաջարկվում է բաժնետերերի ընդհանուր ժողովին, որը կարող է միայն կրճատել շահաբաժինների գումարը՝ համեմատած տնօրենների խորհրդի առաջարկածի հետ։ Սովորական բաժնետոմսերի սեփականատերերի միջև շահաբաժնի բաշխումն իրականացվում է ներդրված միջոցներին համամասնորեն (կախված գնված բաժնետոմսերի քանակից)։
Արտոնյալ բաժնետոմսերը կարող է սահմանափակումներ մտցնել կառավարման մեջ մասնակցության հարցում, և կարող է նաև լրացուցիչ իրավունքներ տալ կառավարման ոլորտում (ըստ ցանկության), բայց սովորական բաժնետոմսերի համեմատ դրանք ունեն մի շարք առավելություններ՝ երաշխավորված եկամուտ ստանալու հնարավորություն, շահաբաժինների վճարման համար շահույթի առաջնահերթ տեղաբաշխում, բաժնետիրական ընկերության լուծարումից հետո բաժնետոմսի արժեքի առաջնային մարում։ Շահաբաժինները հաճախ ամրագրվում են որպես հաշվապահական զուտ եկամտի տոկոս կամ բացարձակ դրամական արտահայտությամբ։ Արտոնյալ բաժնետոմսերի շահաբաժինները կարող են վճարվել ինչպես շահույթից, այնպես էլ այլ աղբյուրներից՝ համաձայն ընկերության կանոնադրության։

Արտոնյալ բաժնետոմսերը բաժանվում են՝

Արտոնյալներն ունեն մի շարք արտոնություններ՝ ձայնի իրավունքի նկատմամբ։ Նրանց սեփականատերը սահմանել է եկամտի չափը արժեթղթերի թողարկման և տեղաբաշխման պահին։ Որոշվել է մնացորդային արժեքի չափը։ Սովորական վճարների նկատմամբ այդ վճարների հաշվարկման առաջնահերթությունը։
Կուտակայինի դեպքում արտոնությունները նույնն են։ Շահաբաժիններ վճարելու պարտավորությունը պահպանվում և կուտակվում է։ Շահաբաժինների կուտակման համար տրված է ֆիքսված ժամկետ։ Շահաբաժիններ չվճարելու դեպքում այս տեսակի բաժնետոմսերի սեփականատերերը ձայնի իրավունք են ստանում շահաբաժինների վճարումից առաջ ընկած ժամանակահատվածի համար։

Արտոնյալ բաժնետոմսերի անալոգ (անգլ.՝ founders share), բաժնետոմսերը, որոնք բաշխվում են բաժնետիրական ընկերությունների հիմնադիրների միջև և նրանց որոշակի նախապատվության իրավունքներ տալիս։ Նման բաժնետոմսերի տերերը կարող են՝

բաժնետերերի ժողովում ունենալ լրացուցիչ ձայների քանակ,
ունենալ բաժնետոմսեր ստանալու առաջնահերթ իրավունքը դրանց հետագա թողարկման դեպքում,
մեծ դեր են խաղում բաժնետիրական ընկերությունների գործունեության հետ կապված բոլոր հարցերի լուծման գործում։

Գրանցված բաժնետոմսերի համար դրանց սեփականատերերի վերաբերյալ տվյալները գրանցվում են բաժնետիրական ընկերության գրանցամատյանում։ Օրենսդրությանը համապատասխան՝ գրանցված բաժնետոմսերի սեփականատեր կարող են լինել ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք։

Փոխադրողի բաժնետոմսերը թույլ են տալիս դրանց անվճար առք ու վաճառք երկրորդական շուկայում՝ առանց սեփականատիրոջ վերագրանցման անհրաժեշտության։

Առևտրի մուտք

Ֆոնդային բորսայում առևտրի թույլտվություն ստանալու համար բաժնետոմսերը պետք է անցնեն ցուցակման կարգը։

Աճուրդին մասնակցելը թողարկողին թույլ է տալիս ներգրավել ամենաէժան և ամենաերկարաժամկետ կապիտալը, բարձրացնել ընկերության արժեքը, իջեցնել փոխառության արժեքը, բարձրացնել նրա հեղինակությունը, իրականացնել լրացուցիչ գովազդ փոխանակման ուղիներով և հաջողությամբ տեղադրել հետագա թողարկումները։

Բաժնետոմսի գին

Անվանական

Բաժնետոմսի անվանական արժեքը այն է, ինչը նշված է նրա «դեմքին»։ Կանոնադրական կապիտալի ընդհանուր գումարը հավասար է բոլոր թողարկված բաժնետոմսերի անվանական արժեքների ընդհանուր գումարին։

Ընկերության բոլոր սովորական բաժնետոմսերի անվանական արժեքը պետք է լինի նույնը։

Հաշվեկշռային արժեքը պարտադիր չէ, որ արտացոլի բաժնետոմսերի իրական արժեքը։ Այնուամենայնիվ, այն հաճախ օգտագործվում է մի շարք գործառնությունների համար, հատկապես չզարգացած, ցածր իրացվելի ֆոնդային շուկայում:Բաժնետոմսերի գինը նախնական առաջարկի ընթացքում չպետք է ցածր լինի անվանական արժեքից։

Էմիսիոն

Էմիսիոն բաժնետոմսի թողարկման արժեքը՝ բաժնետոմսերի արժեքն է դրանց սկզբնական տեղաբաշխման ժամանակ, որի ժամանակ այն ձեռք է բերվում առաջին սեփականատիրոջ կողմից։ Սովորաբար, էմիսիոն բաժնետոմսի թողարկման գինը մեծ է կամ հավասար է անվանական արժեքին։ Բաժնետոմսի գնի գերազանցումն անվանական արժեքի վրա կոչվում է բաժնետիրական պրեմիում, կամ բաժնետիրական պրեմիում։

Հաշվեկշիռ

Բաժնետոմսերի հաշվեկշռային արժեքը ընկերության զուտ ակտիվի արժեքի (ընկերության հաշվեկշռային արժեքի) մասնաբաժինն է՝ բաժանված թողարկված բաժնետոմսերի քանակի։ Եթե շուկայական գինն ավելի ցածր է, քան հաշվեկշռի գինը, ապա դա հիմք է ապագա փոխանակման գների աճի համար։ Սովորաբար հաշվեկշռի արժեքը որոշվում է աուդիտների միջոցով։

Շուկայական

Բաժնետոմսի շուկայական գինն այն գինն է, որով բաժնետոմսը գնվում և վաճառվում է երկրորդային շուկայում։ Շուկայական գինը (գնանշում, փոխարժեք) սովորաբար ձեւավորվում է ֆոնդային բորսայում առևտրի ժամանակ և արտացոլում է այդ բաժնետոմսերի առաջարկի և պահանջարկի մնացորդը։ Շուկայական արժեքի ձևավորման համար կարևոր է ֆոնդային շուկայի իրացվելիության մակարդակը, ինչպես նաև բաժնետոմսերի եկամտաբերությունը (վճարված շահաբաժինների չափը)։

Բաժնետոմսերի գնահատման մեթոդներ

Ընկերության գույքի և ոչ նյութական ակտիվների ընդհանուր արժեքը սովորաբար էապես տարբերվում է նրա բաժնետոմսերի ընդհանուր արժեքից։ Բաժնետոմսերի պոտենցիալ գնորդի համար կարևոր է ոչ թե ակտիվներով ապահովումը, այլ տվյալ ընկերության կողմից շահութաբերության մակարդակը։

Սովորաբար, գնահատումը կատարվում է ներդրումային բանկերի կամ անկախ վերլուծական գործակալությունների կողմից, որոնք տրամադրում են բաժնետոմսերի գների անկախ վերլուծություն։ Եթե բաժնետոմսերի հաշվարկված արժեքն ավելի բարձր է, քան ընթացիկ գնանշումը, դրանք կոչվում են թերագնահատված, եթե ավելի ցածր՝ գերագնահատված։ Փոքր ու քիչ հայտնի ընկերությունների բաժնետոմսերը հաճախ թերագնահատված են (անգլ.՝ small caps)։

Ներդրումները թերագնահատված ընկերություններում բավականին տարածված են, քանի որ դրանք կարճ ժամանակում կարող են զգալի շահույթ բերել։

Համաշխարհային պրակտիկայում բաժնետոմսերի գինը որոշելու համար օգտագործվում են բազմաթիվ մեթոդներ, որոնցից ամենատարածվածներն են՝

սպասվող շահութաբերության գնահատման մեթոդ,
շահութաբաժինների փոփոխությունների հիման վրա գնահատման մեթոդ,

Բաժնետոմսերի ներդրումային հատկություններ

Բաժնետոմսերը հանդիսանում են կապիտալ ներդնելու գործիք, այն պատկանում է բաժնային արժեթղթերին։ Բաժնետոմսերի ներդրումային ներուժը կախված է մի շարք բնութագրերից, որոնցից հիմնականը թողարկողի ֆինանսական վիճակն է, հուսալիությունը, իրացվելիությունը և եկամտաբերությունը։

Սովորական բաժնետոմսերի ներդրման հնարավորությունները կապված են այն փաստի հետ, որ դրանք կարող են վաճառվել բորսայական կամ արտաբորսայական շուկայում և եկամտաբերել ոչ միայն շահաբաժինների տեսքով, այլ նաև տարբեր ժամանակահատվածներում արժեքի փոփոխության հետևանքով։ Արժեքի տատանումները կարող են շատ նշանակալից լինել և մեծապես գերազանցել շահաբաժինը։ Բաժնետիրական ընկերություններից շատերը շահաբաժին չեն վճարում, բայց նրանց բաժնետոմսերի արժեքը կարող է մի քանի անգամ աճել։

Բաժնետոմսերի բլոկ

Բաժնետոմսերի բլոկ՝ բաժնետիրական ընկերության բաժնետոմսերի քանակ, որոնք գտնվում են ընդհանուր վերահսկողության ներքո։ Բաժնետոմսերի խոշոր բլոկների արժեքը կարող է բազմապատկվել, եթե դրանց վերահսկումը թույլ է տալիս ազդել ընկերության գործունեության վրա։ Սովորաբար սովորական (քվեարկող) բաժնետոմսերի 5%-ը բավարար է բաժնետերերի ընդհանուր ժողով հրավիրելու համար, 25% -ը թույլ է տալիս արգելափակել ընդհանուր ժողովի որոշումների մեծ մասը, 50% -ից ավելին ապահովում է լիարժեք վերահսկողություն ընկերության գործունեության վրա։ Կարևոր է հաշվի առնել, որ քվեարկության ժամանակ շատ դեպքերում բաժնետոմսերի քանակը հաշվի չի առնվում, այլ միայն այն բաժնետերերինը, ովքեր ներկա են։ Գործնականում, շատ մեծ բաժնետեր ունեցող խոշոր ընկերությունների համար որոշումներ կայացնելու համար բավական է վերահսկել բաժնետոմսերի 10% -ից պակաս, և մի քանի տոկոսը կարող է բավարար լինել արգելափակման համար, քանի որ փոքր բաժնետերերի մեծ մասը երբեք չի քվեարկում։

Բաժնետոմսերի բլոկի արգելափակում

Բաժնետոմսերի բլոկի արգելափակում՝ սովորական (քվեարկող) բաժնետոմսերի մի մասը, որը նրանց տերերին թույլ է տալիս արգելք դնել տնօրենների խորհրդի կամ բաժնետիրական ընկերության ընդհանուր ժողովի որոշումների վրա, եթե դա չի համապատասխանում նման բաժնետիրոջը։ Տեսականորեն, արգելափակումը երաշխավորող բաժնետոմսերի տոկոսը պետք է լինի 25%, բայց գործնականում դա կարող է լինել մի քանի տոկոս։

Վերահսկիչ բաժնետոմսերի բլոկ

Վերահսկիչ բաժնետոմսերի բլոկ՝ քվեարկող բաժնետոմսերի մի մասը, ինչը նրանց սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն որոշումներ կայացնել բաժնետիրական ընկերության գործունեության վերաբերյալ, այդ թվում՝ նշանակելով կառավարման թիմ։ Անվերապահ վերահսկիչ տոկոսադրույքը 50% + 1 բաժնետոմս է։ Բայց գործնականում, ԱՄՆ-ի կորպորացիաների համար, ժողովների բաժնետերերի զգալի թվով չմասնակցելու պատճառով, վերահսկիչ փաթեթը միջինում կազմում է ոչ ավելի, քան 20%, և հաճախ՝ 5-10%։

Փոքրամասնությունների բաժնետոմսերի բլոկ

Փոքրամասնությունների բաժնետոմսերի բլոկ՝ բաժնետոմսերի մի բլոկ, որի չափը թույլ չի տալիս բաժնետիրոջը ինքնուրույն ազդել բաժնետոմսերով քվեարկելիս ցանկացած որոշման վրա։ Բացի այդ, բաժնետոմսերի նման բլոկը կոչվում է «չվերահսկող»։ Փոքրամասնությունների բաժնետերերի մի մեծ խմբի համագործակցությունը կամ այլ միավորումը կարող է նրանց թույլ տալ ազդել որոշումների վրա միաժամանակ քվեարկության ընթացքում, բայց գործնականում դա չափազանց դժվար է։ Միևնույն ժամանակ, փոքրամասնության բաժնետերը կարող է ունենալ նշանակալից վարչական լիազորություններ, օրինակ՝ աշխատել ընկերության կառավարման մեջ՝ որպես աշխատող։

Տես նաև

Հայաստանի ֆոնդային բորսա
Բաժնետիրական կապիտալ
Բաժնետոմսերի հարկադիր մարում
Արժեթղթերի առաջնային շուկա

Ծանոթագրություններ

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բաժնետոմս» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 225)։