Յանինա
Յանինա (հուն․՝ Ιωάννινα ή Γιάννενα), քաղաք Հունաստանի հյուսիս-արևմուտքում։ Գտնվում է ծովի մակարդակից 480 մ բարձրության վրա՝ Յանինա լճի ափին, Սալոնիկից 209 կմ հարավ-արևմուտք, Աթենքից 311 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Համանուն դիմի վարչական կենտրոնն է։ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալներով բնակչությունը 65,574 մարդ է։ Ունի 17,355 կմ² մակերես։
| Բնակավայր | ||
|---|---|---|
| Յանինա | ||
| հուն․՝ Ιωάννινα | ||
_(5).jpg) | ||
| Երկիր |  Հունաստան | |
| Համայնք | Յանինա և Commune of Ioannina? | |
| Առաջին հիշատակում | 879[1] | |
| Մակերես | 403 կմ² | |
| ԲԾՄ | 490 մետր | |
| Բնակչություն | ▼64 896 մարդ (2021)[2] | |
| Հեռախոսային կոդ | 26510 | |
| Փոստային դասիչ | 45000–45999 | |
| Պաշտոնական կայք | ioannina.gr | |
| ||
Պատմություն
խմբագրելՄիջին դարեր
խմբագրել«Լավ ամրացված քաղաքը», որ Հուստինիանոս Ա-ն կառուցել է անտիկ Էվրիոսի (Εύροια) բնակիչների համար, որոշ հետազոտողներ կապում են Յանինայի հետ[3]։ Չկան հնագիտական գտածոներ, որոնք կհաստատեն այս տեսակետը[4]։ Յանինայի մասին առաջին վկայությունը հայտնվել է 879 թվականին Նաֆպակտոսի առաջնորդարանի կիրարկմամբ[5]։ Աննա Կոմնենեն Յանինան հիշատակել է երեք անգամ՝ չտալով, սակայն, ոչ մի պարզաբանում։
1082 թվականին քաղաքը ժամանակավորպես անցել է նորմաններին՝ Բոհեմունդի գլխավորությամբ։ 1204 թվականից հետո Վենետիկը հայտնել է Յանինայի նկատմամբ իր իրավունքների մասին, սակայն քաղաքի նկատմամբ վերահսկողությունն անցել է Էպիրոսի բռնապետությանը, իսկ 1225 թվականին կազմավորվել է Յանինա թեմը։ 1259 թվականին ՝ Պելագոնիայի ճակատամարտից հետո, այն գրավվել է նիկեյական զորքերի կողմից, սակայն դեռևս տևական ժամանակ մնացել է Էպիրոսի տիրապետության տակ։ 1318 թվականին այն գրավվել է Բյուզանդիայի կողմից, ինչից հետո քաղաքի կարգավիճակը բարձրացվել է մետրոպոլիտի կարգավիճակի[6]։
1319 թվականի փետրվարին բյուզանդական կայսր Անդրոնիկոս II Ավագը հրատարակել է «Ոսկե բուլլա», որտեղ թվարկվել են Յանինայի բնակիչների արտոնությունները, որոնցով հաստավում էր քաղաքական ավանդույթների ու կալվածքների անձեռնմխելիությունը։ «Ոսկե բուլլան» առանձնահատուկ փաստաթուղթ է, որը հաստատում է քաղաքի անկապտելի իրավունքները։
1348 թվականին մոտ Յանինան հայտնվել է Սերբիայի թագավորության հիմնադիր Ստեֆան Ուրոշ IV Դուշանի տիրապետության տակ, իսկ 1355 թվականին անցել է Սիմեոն Դուշանին։
1366-1367 թվականներից սկսած՝ Յանինան կառավարել է Ֆոմա Պրելյուբովիչը, որի դաժան տիրակալության մասին պատմում են Յանինայի տարեգրությունները։ Ալբանացիների դեմ պայքարում Պրելյուբովիչը 1380 թվականին օգնության է դիմել թուրքերին։ Սակայն քաղաքացիները, որ սարսափած էին ալբանացիների հարձակումներից, Կառլո I Տոկոյին ընդունել են իրենց տիրակալ, և վերջինս իր ամառային նստավայր է դարձրել այն։ Նրա մահից հետո՝ 1430 թվականին, Յանինան հանձնվել է թուրքերին։
1611 թվականին ապստամբ հույները՝ հոգևորական Դիոնիսոս Փիլիսոփայի գլխավորությամբ, քաղաքն ազատագրել են թուրքերից, սակայն ապստամբությունը ճնշվել է։ Ներկայումս քարանձավի մոտ, որտեղ տանջանքի են ենթարկել Դիոնիսոսին, նրա պատվին կանգնեցված է կոթող։
19-20-րդ դարեր
խմբագրել
1788 թվականին քաղաքը դարձել է սուլթանի վասալ Ալի փաշայի նստավայրը, որն անջատողական ծրագրեր էր մշակում և իր կյանքի վերջում կապ էր պահում հույն էթերականների հետ։ Ալի փաշայի կոլորիտային կերպարը և այդ ժամանակաշրջանի Յանինան հիշատակվում է Ալեքսանդր Դյումայի «Կոմս Մոնտե-Քրիստո» վեպում։ 1821 թվականին Հունաստանի անկախության պատերազմի հետ սուլթանական զորքերը պաշարել են Ալի փաշային, որտեղ էլ գլխատել են։
1913 թվականին Առաջին Բալկանյան պատերազմի ժամանակ քաղաքի մատույցներում մղված համառ պայքարի արդյունքում Յանինան ազատագրվել է հունական բանակի զորքերի կողմից և կրկին դարձել հունական։ Վճռական ճակատամարտը կայացել է փետրվարի 19-ին։ Բիզանի ամրոցի անկումից հետո արդեն վճռվել է Յանինայի ճակատագիրը։ Փետրվարի 21-ին Մահմեդ Եսատ փաշան բանագնաց է ուղարկել քաղաքը հանձնելու առաջարկով։ Յանինայում հուներին է հանձնվել 25,000 մարդ։ Փետրվարի 22-ին այստեղ հանդիսավոր ձևով մուտք է գործել Հունաստանի Կոնստանտինոս I արքան[7]։
1944 թվականի օկուպացման ժամանակ հրեական համայնքը տեղափոխվել է մահվան ճամբարներ։
Ճարտարապետություն
խմբագրել
Յանինայի ամրոցը գտնվում է քաղաքի արևելյան մասում՝ մի թերակղզում, որը ողողվում է Յանինա լճի ջրերով[4]։
1082 թվականին քաղաքը գրավել է Բոհեմունդ I-ը և այն ամրացրել։ Այս ժամանակաշրջանից պահպանվել են ամրոցի արևելյան պաշտպանական շինությունը, որը կոչվում է «Իչ կալե» (թուրքերեն՝ İç Kale, բառացի՝ ներքին աշտարակ), բոլորակ աշտարակը, որ հայտնի է «Բոհեմունդի աշտարակ» անունով և արևելյան մասում համանման մի աշտարակի հիմքը[4][8][9]։
Ամրոցի հյուսիսարևելյան շինությունում, որ հայտնի է «Էպանո գուլաս» (επάνω γουλάς) անունով, գտնվել են բյուզանդացի տիրակալի նստավայրը և Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի վանքը[4]։
1204 թվականին Յանինա են փախել Կոստանդնուպոլսի բնակիչները, որը գրավել էին Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ասպետները։ Միքայել I Կոմնին Դուկի կառավարման շրջանում (1205-1215) ընդարձակվել են ինչպես քաղաքային, այնպես էլ նաև հյուսիսարևելյան ամրոցի պատերը[4]։
Ֆոմա Պրելյուբովիչի կառավարման շրջանում (1366-1384) ավելացվել են պաշտպանական լրացուցիչ շինություններ, որոնցից է Ֆոմայի աշտարակը[4]։
15-րդ դարում, երբ Յանինան նվաճել են թուրքերը, եկեղեցու տեղում մզկիթ է կառուցվել[4]։
1618 թվականին ամրոցի հյուսիսարևելյան ամրությունում Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի վանքի փոխարեն կառուցվել է Ասլան փաշայի մզկիթը[10]։ Այստեղ են գտնվում 17-րդ դարի սկզբին կառուցված թյուրբեն, 17-րդ դարի կեսերի մեդրեսեն[4][10]։ Հարևանությամբ գտնվում է 13-րդ դարի բյուզանդական բաղնիք, 17-րդ դարասկզբի համամ ու օսմանյան շրջանի գրադարան[4]։
Ամրոցը վերակառուցվել ու ամրացվել է Ալի փաշայի կառավարման շրջանում (1788-1822)։ 1788 թվականին Ալի փաշան Իչ կալեում կառուցել է իր նստավայրը[4]։ 1795 նա կառուցել է Ֆետիխիե մզկիթը, իսկ 1815-1820 թվականներին հյուսիսարևելյան ամրության մոտ զորանոց՝ Սուֆարի Սարայ (Σουφαρί Σαράι), որտեղ ներկայումս գործում է պետական արխիվի մի ճյուղը՝ Էպիրոսի պատմական արխիվը (Ιστορικό Αρχείο Ηπείρου)[11]։ Իչ կալեում է գտնվում Ալի փաշայի գերեզմանը, իսկ նրա նստավայրը քանդվել է 1870 թվականին[4]։
1918 թվականին Իչ կալեում կառուցվել է կառուցվել է եկեղեցի։
1933 թվականին ամրոցի հյուսիսարևելյան հատվածում է տեղակայվել Քաղաքային թանգարանը (Δημοτικό Μουσείο)։ 1913 թվականին Իչ կալեում է գտնվում ռազմական հոսպիտալը, իսկ 1995 թվականից՝ Յանիանայի բյուզանդական թանգարանը (Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων)[4][10]։
Կրթություն
խմբագրել1828 թվականին հիմնադրվել է Զոսիմասի դպրոցը։
1964 թվականին այստեղ բացվել է Սալոնիկի Արիստոտելի համալսարանի մասնաճյուղը, որի բազայի վրա էլ 1970 թվականին հիմնադրվել է Յանինայի համալսարանը (հուն․՝ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)։ Թանգարանի մասնաշենքը գտնվում է Յանինայից 6 կմ հարավ՝ Դուրուտիսում։ Այն կոչվում է Գեորգիոս Դուրուտիսի անունը, ում պատկանել է Սուրբ Գեորգի Պերիստերասի եկեղեցու հարակից տարածքը[12]։
Յանինայում գործում է Էպիրոսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի մասնաճյուղը (հուն․՝ Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου), որի կենտրոնն Արտա քաղաքում է։
Բնակչություն
խմբագրել| Տարեթիվ | Բնակչություն, մարդ |
|---|---|
| 1991 | 62346[13] |
| 2001 | 67384[13] |
| 2011 | 65574 |
Աստղագիտության մեջ
խմբագրելՅանինայի պատվին է կոչվել (383) Յանինա աստերոիդը։
Սպորտ
խմբագրելՀունաստանի առաջնությունում քաղաքը ներկայացնում է «ՊԱՍ» ֆուտբոլային ակումբը։
Պատկերասրահ
խմբագրել-
Յանինայի ամրոցի գլխավոր մուտք -
Rule (Orismos) of Sinan Pasa (հոկտեմբերի 9, 1430), հունարենով փաստաթուղթ, որ վկայում է քաղաքացիների արտոնությունների մասին։ -
Զոսիմասի դպրոց (XIX դար) -
Զոիս Կապլանիս (Ζώης Καπλάνης, 1736—1806) -
Յանինայի կենտրոնական հրապարակ (1932) -
Проспект Додонис (Λεωφόρος Δωδώνης) (1940-х или 1950-х гг.) -
Կինն արտասվում է հրեաների վտարման ժամանակ։ -
Յանինա կղզի -
Մզկիթ -
Ամրոցի հարևան փողոց -
Յանինայի ժամ-աշտարակ -
Ռատուշա -
Յանինայի գեղարվեստական պատկերասրահ
.jpg)
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ https://web.archive.org/web/20210516083940/http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=7642
- ↑ ΦΕΚ αποτελεσμάτων Μόνιμου Πληθυσμού — Αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού-Κατοικιών έτους 2021 που αφορούν στο Μόνιμο Πληθυσμό της Χώρας (հուն.) // Εφημερίδα της Κυβερνήσεως — Αθήνα: Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2023. — P. 37.
- ↑ Прокопий Кесарийский. О постройках 4.1.39—42
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 «Κάστρο Ιωαννίνων». Οδυσσέας (հունարեն). Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ Notitiae CP 7:580
- ↑ Χρυσός, Ευάγγελος H προαγωγή της επισκοπής Iωαννίνων σε μητρόπολη(հուն.) // Δωδώνη. — 1976. — Т. 5. — С. 337—348.
- ↑ Взятіе Янины // Искры : Иллюстрированный художественно-литературный журнал. — М.: Товарищество И. Д. Сытина, 1914. — № 11. — С. 83—84.
- ↑ Οικονόμου, Φώτιος Γ. Η εν Ιωαννίνοις Εκκλησία. — Αθήνα: Αθανασίου, Κώστας Γ., 1966. — 168 p.
- ↑ Kresten O. Marginalien zur Geschichte von Ioannina unter Kaiser Andronikos III Palaiologos(գերմ.) // Ep. Chron.. — 1983. — Т. XXV. — С. 113—132.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 «Δημοτικό Μουσείο» (հունարեն). Δήμος Ιωαννιτών. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
- ↑ «Soufari sarai of Ioannina». EARTH lab (անգլերեն). University of Ioannina. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ «Μονή Αγίου Γεωργίου Περιστεράς ή Δουρούτης». Οδυσσέας (հունարեն). Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ 13,0 13,1 «Μόνιμος και Πραγματικός Πληθυσμός της Ελλάδος. Σύνολο Ελλάδος, νομοί, δήμοι/κοινότητες, δημοτικα/κοινοτικά διαμερίσμα και οικισμοί. Απογραφές πληθυσμού 2001 και 1991» (հունարեն). Ελληνική Στατιστική Αρχή. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
Արտաքին հղումներ
խմբագրելՎիքիճամփորդն ունի Ioanninaին առնչվող զբոսաշրջային տեղեկատվություն։ - Պաշտոնական կայք (հուն.)
- Յանինայի նորություններ և իրադարձություններ
- "Here Their Stories Will Be Told..." The Valley of the Communities at Yad Vashem, Ioannina Արխիվացված 2021-11-25 Wayback Machine, at Yad Vashem website.
Գրականություն
խմբագրել- «Янина, город». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Soustal, Peter; Koder, Johannes Tabula Imperii Byzantini. — Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1981. — Bd. 3: Nikopolis und Kephallēnia. — ISBN 3-7001-0399-9
- Βρανούσης, Λ. Ιστορικά και Τοπογραφικά του Μεσαιωνικού Κάστρου των Ιωαννίνων. — Μελετών: Εταιρείας Ηπειρωτικών, 1968.
- Donald Nicol The Despotate of Epiros 1267–1479: A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages. — Cambridge: Cambridge University Press, 2010. — ISBN 978-0-521-13089-9
- Μουσεία στο Κάστρο Ιωαννίνων, Παράλληλες Διαδρομές / Papadopoulou, Varvara N.. — Hellenic Ministry of Culture, 8th Ephorate of Byzantine Antiquities, 2014.
- Sakellariou, M. V. Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. — Athens: Ekdotike Athenon, 1997. — ISBN 978-960-213-371-2
- Soustal, Peter; Koder, Johannes Tabula Imperii Byzantini, Band 3: Nikopolis und Kephallēnia. — Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1981. — ISBN 3-7001-0399-9
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յանինա» հոդվածին։
