Ekonomi
ou kapab pataje konesans ou pandan w ap amelyore l (Kijan ?) selon rekòmandasyon Pwojè ki gen rapò ak li yo.
Ekònomi an (ki soti nan ansyen grèk οἰκονομία / oikonomía : "administrasyon yon kay", kontraksyon οἶκος / oikos ("kay") ak νόμος / nomos ("lalwa") se yon aktivite imen ki gen ladann pwodiksyon, distribisyon, echanj. ak konsomasyon nan machandiz ak sèvis yo .
Gen diferan sistèm echanj ki gen ladan ekònomi nan fè kado , ekònomi nan mache ak ekònomi nan twokay .
Pami sistèm ekonomik, gen kèk tankou kominis ki baze sou pwopriyetè kolektif nan mwayen pwodiksyon an. Okontrè, kapitalis baze sou pwopriyetè prive nan mwayen pwodiksyon an.
Depi Colin Clark , nou distenge tou diferan sektè nan aktivite ki gen ladan agrikilti ( oswa sektè prensipal ), endistri ( oswa sektè segondè ) ak pwovizyon sèvis ( sèktè siperyè ).
Nan yon ekonomi, nou distenge tou sektè machann (ki gen pwodiksyon vann nan yon mache), sektè piblik oswa leta, ekònomi domestik , ekònomi sosyal ak solidarite oswa menm ekònomi soutèren ki se aktivite ki chape anba kontwòl enstitisyon l-eta yo.
Ekonomi an etidye pa syans ekònomik men tou pa lòt syans sosyal tankou sosyoloji ekònomik oswa antwopoloji ekònomik ."
Istwa
[modifye | modifye kòd]
Mezopotami
[modifye | modifye kòd]Depi tanmen fen an ki pou VIe milenè av. J.-K. site-Eta ki pou Sumer devlope Komès yo ak ekònomi yo a nan tanmen tabli mache yo ki pou matyè premye a.
Babilonyen yo ak Site-ETa vwazin yo devlope yo premye sistèm Ekònomik yo lè yo itilize youn metrik pou pwodui divès kalite, tankou « shekel » la, mezi ki baze sou pwad ki pou òj, ki te fikse pa youn kò jiridik[1].
Nan Mezopotami an, ki pou anpil tablèt yo twouve si n ap note nan Kànish, nan Ànatoli a, oubyen nan Asou ki demontre yo tankou yon entans aktivite komèsyal[2].
Sistèm Ekònomik
[modifye | modifye kòd]Ekonomi se yon syans ki etidye lwa pou moun amelyore peyi yo pou yo mete l' ann vale e etabi relasyon ant konsomasyon ak pwodiksyon.
Anbon kreyol ekonomi se kaylalwa kote égalité chita peyi kot tout moun gen dwa yo respekte. Nan etid sa, plizye akademisyen ou teworisyen avanse plizye braselide pou esplike kijan 2 eleman yo k ap aji ansanm sa yo konpote yo nan yon system ke yo rele " mache". Ekonomi gen pou li we ak keksyon tankou sa yo: ki tip de lwa pou vote pou peyi a byen mache nan pwodiksyon? Eske moun ki nan peyi a jwenn manje pou yo manje? pou konbyen moun n'ap pwodui? nan ekonomi tankou nan preske tout bagay, gen yon limitasyon ke tan ak rezev resous mete sou eleman nan yon mache. sa-vle-di kom nou paka fe tout sa nou ta renmen fe ann menm tan, fok nou fe chwa-- se sa yo rele fo w gen nan men w nan ekonomi; sa-vle-di, si mwen pran lajan mwen pou m achte yon machin, mwen paka itilize menm lajan sa pou mwen achete yon kay. soumenmlanse a, si yon endistriyel pransalgenmet lajan nan pwodiksyon elektrisite, li paka pransalgenmet menm lajan sa nan pwodiksyon agrikol. ki moun ki detemine sak pou konsonme, ak sa pou moun pwodui? le se leta ki fe chwa pou detenmine sak pou ki pwodui ak sa pou konsonme nan yon mache, yo rele sa konminis.le se moun ki ap pwodui a, ak moun ki ap konsonme a ki detenmine sa k pou pwodui nan yon mache, yo rele sa kapitalis. kom nan tout syens, ekonomi gen yon seri prinsip ke tout ekonomis asepte. yonn nan prinsip sa yo, se yon lwa ke yo rele " demann ak sipliye". lwa sa di ke depi gen demann pou yon pwodui eke moun kap fe demann lan pre pou peye pou li, wap jwenn moun oswa yon group moun ki pre pou sipliye demann sa.
- Mo greik oikonomía
oikos «kay» nómos «lwa» lwa pou kay la oikonomía kay la anba lalwa Men eske se pa yon dezòd pou chak moun defini pwòp montan echanj pa yo? Pwoblèm ekonomik: Ekonomi soti nan de mo grèk oikos nomos (oikos kay, nomos lwa) ekonomi pa vle di lajan sere men pito prensip pou w suiv pou w byen jere lakay ou vi w oswa peyi w ak rantabilite, fe ekonomi vle di kreye lwa pou depans yo, e lwa pou depans yo fèt apati de you budjè. Men nan tout bagay gen pwoblèm, Pwoblèm ekonomik se sila a ki pou kontwòle sa k pou rayisab la, e rayisab la se yon pasyon ki deklanche e w paka evite l nan kesyon ennmi an. N'ap di nou konsa: nan ekonomi, kote li egziste youpakèt ennmi yo, men sa k fe wòl la dwe jwe pa yon òganizasyon, kit jan li ye, se pou l kontwole, wè ki pou anile, tout reyaksyon ki pou rayisab la. Se yon pwoblèm entelektyèl ki fò anpil, bay ennmi ekonomik lan definisyon ki pi presi e ki pi restren posib pou l dezapresye monnen nou an. Nou te bare lawout ak tout ennmi ekonomi ayisyen an lè n pa t ba yo dwa definisyon presi sa "senk goud egal you dola ameriken". Men an 2004 ennmi ekonomi an atake n nan kè ekonomi n nan lè n remèt definisyon presi sa ak ennmi n yo "biyè sa a nou fè l konfòm ak konstitisyon ayisyen an". Se pou definisyon ki pou ennmi an sa dwe kontwole, limite, trennen l nan minimòm ni. Sa kapab: "10goud se lik egal yon ewo" konfòm ak ranbousman kòb lafrans fòse Ayiti bay poutèt li te kraze sistèm kolònizasyon e li endepandan ak kouraj zansèt yo e jistis ak reparasyon pou Ayiti antre nan lòd ekònomik entènasyònal tounèf lan .
Ennmi ekonomi ayisyen an atake l fò paske modèl ekonomi ayisyen an kloure nan men enkapab yo.
Ekonomi pou benefis pratike ann ayiti depi chak senk an yo, plis moun ap vin pagen lajan anmezi tan ap pase àne apre àne. Atitid granmanjè yo ki se bann aktè sosyo-ekonomik yo se yo ki anlon e anlaj responsab koz kife pagen lajan anndan peyi a pou ekonomi an ka estab. Diferan aktè yo se yo ki montre nesesite ke yo fè yon modèl ki pap ka sòti ayisyen yo nan povrete tèt chaje bounda lou sa. Tandans yo ki se yo k konstitye modèl sa a ki pou ekonomi pratike ann ayiti a pagen plas li si wi kot siksè yo. Menm-apre yon pakèt diferant inisyativ yo, tandans lan ki santral la ki gentan make ekonomi ayiti a, se kenbe manman lajan ki pou rann nan. Sa plis ke pran lari a e fè beton an cho rele pou grangwou lavichè tout solisyon an se soti ayisyen nan malè pandye ki se kenbe manman lajan ki pou rann nan. Pawòl sa a yo te soti nan bouch Fritz Jean, prezidan Chanm komès, ki pou endistri e tout pwofesyon yo ki pou Nòd- ès men sa k yon vibran apèl pou fini avèk pratik kenbe manman lajan ki pou rann nan. Fè manman lajan an pa ka fè pitit se yon gwo malè pandye ke ayisyen twouve l paske pitit se byen pòv malere.
- Ennmi an ap bay fawouch
Pou sa l konstate l fè pèp sa a
- Ansyen gouvènè Bank Santral la wè finisman sa chakjou nan ri kote l pase ak vil moun yo fini yo pagen nannan ankò ann ayiti. « Lè w ap gade w wè kòman endistri povrete sa a ke n ap ba l jarèt la fini ak pèp ayisyen an ». Konsa l esplike sa, tout pandan l pwente dwèt li sou kenbe manman lajan ki pou rann nan k al renk nan pòch ki pa bay pitit ki mennen nou tou dwat nan bloke ekonomi an pou moun pa antre.
- Kenbe manman lajan ki pou rann nan
« Plis pase 50% richès peyi a se lik kontwole avèk 5% moun ki pi rich yo ann ayiti. Ankenn peyi pa ka vanse avèk nivo sa to elve moun ki pa fè pati ekonomi an, yon nivo moun pa pran moun pou moun, moun pa kanmarad moun nan ekonomi an», gentan pèlas siyale Fritz Jean, ki gentan site Marc Louis Bazin, moun ki nan ekonomi ayisyen an tout moun konnen, ki gentan reprezante Bank mondyal ann Afrik pati wèsla.
Rajun Jan Singh, brasè-manman lajan ki pou rann nan ki ala tèt mouvman ekonomi Bank Mondyal la pou Ayiti, li menm ki pa t fè katwout pou l montre wout devlopman yo, li te chita sou eksperyans entènasyonal li yo. « Pa pral gen resèt mirak yo, men plen mwayen k ap bay solisyon yo», gentan vanse brasè-manman lajan ki pou rann nan ki pou Bank mondyal la. Si li li konstate ke plen pòch pa toujou danse kole avèk devlopman, li envite aktè yo pou yo sonje ti detay yo souvan bliye a: Anplwa a.
San wondonmon nan ankenn sans, Rujun Jan Singh, ki te eksprime l devanfas ki pou minis ayisyen an ki pou Ekonomi ak tout finans yo, gentan fè remake kèk bagay ke tout dirijan ayisyen yo konnen nan bon ti mamit. Peyi k kreye anplwa pou tout moun yo, yo tout sanble. Li gentan site kat sou tab: yon klima ki pou afè yo k ap byen mache, yon fasilite pou moun al pran edikasyon, yon regleman pou travay k ap ankouraje tout anplwa moun renmen yo, e konstriksyon yo djanm.
Depi egzistans ki pou peyi sa a tanmen, nou pratike yon ekonomi ki pou sibzistans nan eksplwate sèlman tikras resous yo ke peyi a genyen san reyenvesti. Se sa n ka wè nan ka pou kafe a, bwa, kann... Yon eksplatasyon sou sa n levejwenn san ankenn chanjman.
Resous yo ap fini san ranplase pou ka gen toujou pou manman lajan an rann pou gen dekwa pou n'viv. Pifò moun pagen aksè ak resous sa a yo paske yon ti gwoup moun kenbe yo anba men yo, gentan fè konprann nan sibztans minis lan ki pou Ekonomi an ak tout finans yo, Wilson Laleau.
Selon minis lan Laleau, brasè-manman lajan ki pou rann nan pou leta pa l la, pibon zouti pou ranvèse tandans lan se definisyon an pou you politik piblik de lwa apopriye yo, pou you budjè. Pou li, konsiltasyon yo se ak yon bann diferan patnè yo anvan yo tanmen-ekri pou you budjè 2014-2015 pou tout patnè sa a yo patisipe nan fè rechèch pou you madebat ant aksyon yo ki leta e inisyativ yo ki pou sektè prive a.
Lè w pa gen manman w tete grann
[modifye | modifye kòd]«Bidjè a pa dwe se yon bagay pou jepeteklere gade, men li se yon zouti ki reponn aktout bezwen ki pou tout aktè sosyal yo», gentan presize gwo-ajantye a ki pou Repiblik la. Wilson Laleau gentan pwofite pran okazyon an pou salanbe daso-mann palmantè yo ki pa gen konpetans pou fè lekti e konprann lwa ki pou finans 2013-2014 lan yo ki pa t adopte nan fen ki pou egzèsis dènye a. Minis lan ki pou Ekonomi e ki pou tout finans yo gentan estime ke defi a pou Ayiti se jere grandisman wonivo sandwèlong byen repati e patikilyèman rich nan anplwa k ap dire e nan respè dwa moun byen peye pou satisfè bezwen yo ki pou popilasyon an alawonnbadè e ki pou jenès patikilyèman. «Kote grandisman sa ye ki gen de (2) chif yo ke nou rele ak tout ve nou yo e ki, sèl, appou li menm ki pou soti n nan sitiyasyon anwo pa monte anba pa desann peyi a twouve l'plonje depi si lontan yo», ke l'te mande li men Tout pandan l fè konnen ke chantye a rete tennfas, M. Laleau montre ke objektif la ki pou asiz ki fèt nan Montana tout 24 e 25 mars se pou antre nan refleksyon sa a ki nan kad trè presi pou yon preparasyon ki pou bidjè 2014-2015. Malèpandye l, gentan siyale li minis Wilson Laleau, se pou reflechi ansanm e pou fè tout sòt pwopozisyon yo pou refonde modèl ekonomi nou an nan sa n gen nan dyakout nou fè sa n ka fè selon nou menm ak pwop ide nou e fason n ka antre yo nan fason n ap prezante rannman tèm grandisman an. Objektif lan, pou kontinye l ap di, «se pou egalman yo kapab detèmine aksyon yo e refòm yo ki priyoritè, ke l kapab nan domèn yo ki transvèsal ouswa ke l ta kapab plis retchita anndan sektè yo, ki se yo ki pral akselere e anplifye rezilta yo nou eskonte a», gentan ajoute minis lan ki pou finans yo. Li pa t ale bèkèkè san l pa t adrese l ak yon konfrè l ki gentan fè l konnen se ogmante taks ki lakoz bidjè 2013-2014 la pa t adopte a.
«Dezomè, se moun k ap pwodui anndan peyi a se yo k dwe, atravè tarif la, ki pou pouse yo pwodui, pwoteje moun yo ap pèmèt yo pa fè tikras gen kad toutbann akò yo ki pou karikòm ki mete nou kotakot ak patnè yo ki pre nou yo tankou ak sila yo ki pou oganizasyon mondyal pou komès la (omc)» gentan fè konnen l, lendi sa kite 24 mars 2014 la, Wilson Laleau, nan ouvèti ki pou seminè atelye li di «estrateji ki pou grandisman ekonomi» oganize nan metmen ministè ki pou finans yo nan kolaborasyon avek sila a ki pou planifikasyon an.
Gwo-ajantye a ki pou Repiblik la gentan notaman souliye ke adopsyon an ki pou you politik tarifè apopriye se yon kondisyon esansyèl pou atire toutbann envestisman yo ki pou kalite e kreye pakèt anplwa yo.
- Lè chat pa la Rat pran kay
Anbasad Ameriken an anonse ke apati de lendi 17 fevriye 2014 la, to pou chanje lajan an pou frè yo k ap pèmèt yo trete dosye yo ap pase nan montan 44.00 rive nan 46.00 goud yo pou ($1,00) dola ameriken. Anbasad la pwosede ak yon evalyasyon peryodik ki pou to yo ki pou chanj lan lete fikse e li menm li efektye yon bann ajisteman yo lè sa se nesesè. '"'Alatreka pou lave kay tè'"' aktout sa sot fèk varye yo pou to yo ki pou chanj lan, frè yo ki pou trètman an dosye pou viza yo ki pou touris la, ki pou afè yo, sa a yo ki pou manm yo ki pou ekipaj, viza yo ki pou etidyan yo, viza yo ki pou tranzit e menm ke viza yo delivre pou echaj kiltirèl yo, yo ap pase nan pri 7.35 goud yo.frè yo ki pou trètman dosye pou viza yo ki pou sejou tanporè apwouve pa imigrasyon ameriken an ap pou 8.740 goud yo. Frè yo ki pou trètman dosye ki pou viza yo pou fyanse yo ap pou 11.040 goud yo.
Ekstrè sa a ki pou not Anbasad Ameriken an gentan leve plim sou do près ayisyen an. Lemoine Bonneau, nan editoryal li a ki pou 24 fevriye nan Nouvelliste (1), deplore lese ale san fren ke Anbasad la gentan pran pou l fikse pwop to l yo pou chanj lan sou tè ayisyen an. «Dwa a ki pou fikse tout frè yo pou trètman dosye yo ki pou postilan yo dezire yo gen nan men yo yon viza s'ak-nou konnen nan tout misyon diplomatik yo ki prezan yo sou teritwa a. Men nan ka sa, inisyativ ki pran pa anbsad sa a pou l anonse yon to ki pou chanj lan nan medya yo montre franchman '""lafimen vin met mèt kay deyò""' paske to pou chanje pa l la pi wo pase to ki pou referans bank santral la sa ta ka kreye panik nan nivo ki pou mache ki pou chaje lajan an atravè tout peyi a», te regrete li.
- Ekonomi enstab Goud la vin san valè
Prewokipasyon yo ki pou M. Bonneau se yo k pi parèt jis. Lè w ap gade, si sou plan politik e/ouswa diplomatik, desizyon Anbasad la ka poze youbann pwoblèm yo, sou plan ekonomik, li koresponn nan yon senp pyekoutprandevan atansyon pa kapon pou to yo ki pou chanj lan k ap vini ki jan sa pral ye? Yon senp previzyon ka bay rezon an. Li tradui konpòtman ki pou majorite latriyo ajan ekonomik yo: menaj,antrepriz ouswa òganizasyon non gouvènmantal e menm gouvènman yo nan sitiyasyon ke yo pa konnen anyen sou evolisyon ki pou you varyasyon k ap bay goud la enpòtans. Ajan sa a yo eseye jan yo kapab pou pwoteje tèt yo kont boukannen glas yo ki pou to yo nan zafè chanje lajan an, si yon moun vle konprann rezon an lè pyekoutprandevan sa afiche yon tandans men wotè. Sa fè n al gad pou kisa? Lè n gentan obsève nan dènye àne sa a yo peyi a se an dola l ye jis goud la se makiyaj de tanzantan w ap gen bezwen makiye plis ekonomi ayisyen an se bwat makiyaj la. Mennaj yo vle gade epay yo a ann dola yo pou evite ke yo viktim pandan goud la ap san valè a.
Pou w konprann byen fonde ki pou demach yo a, li bon pou gade tanzantan evolisyon an ki pou to yo ki pou chanj lan nan you ale pou trant dènye àne yo. Bout jis nan septanm 1990, anvan kou eta a pran ak militè yo, yon moun t ap bezwen nan mwayèn sèlman 7,45 goud yo pou you dola ameriken. Dizan pi bonè. Yon moun t ap bezwen inikman 5 goud yo. Sa vle di ke si nan lè m te fèt, papa m ta ouvè yon konpt nan non m ann dola ameriken yo avek yon montan 100 000 goud yo, sa t ap fè 20 000 dola ameriken yo jou l fè depo a. Avek you to yo ki pou enterè ànyèl 1% chak àne sou depo a, 38 àne pita, m tap gen nan men m you sold ki pou 29190 dola ameriken yo sou konpt mwen an. Si se ta kounya, depo a gentan te fèt ann goud yo, avek to yo ki pou kounya 44.80 goud yo pou you dola (to yo afiche pa bank komèsyal yo vandredi ki te 21 mars 2014) menm avek you to ki pou enterè 3% pa àne sou konpt ki pou epay mwen an ann goud yo, m t ap gen nan men m ke 6 863 dola ameriken yo. Montan sa t ap reprezante sòm lan ki kapitalize sou 38 àne yo ki pou 100 000 goud yo nan you to yo ki pou 3%, taka 307 478 goud yo, divize pa 44.80. Diferans lan se gwozafè. Pèt la t ap pran atò you ouvèkò sepatapzafèpiti si Papa m te gen opòtinite a ki pou depoze youbann milyon yo ki pou goud yo sou konpt lan. Pou bagay la pa vin deraye twòp, mwen neglije efè a ki pou lavichè.
- Mal sele k ap foule
Konsa, pou pwoteje tèt yo yo menm kont lajan pèdi sa a ki pa ti zafè, mennaj yo tounen yo pi plis bokot depo yo ki ann dola ameriken yo. Dènye bagay sa a yo, rapote Joseph Harold Pierre (2) nan site ki pou estatistik yo ki pou Bank entè-ameriken pou devlopman (bid), se yo k pase 172 milyon yo nan 1,7 milya dola yo depi 1996 rive 2011, korespondan ak 23% e 57% ki pou total ki pou depo yo pou de (2) àne sa a yo.
Lè aktout antrepriz yo ouswa òganizm yo tankou Anbasad ameriken an, olye pou l kenbe epay li a ann dola yo, yo eseye fè pyekoutprandevan pou tout wose ki pou to yo ki pou canje kòb la pou evite pèt yo resèt yo ke sa ka okazyone. Li tande atò pou l devanse mache a e otorite yo ki pou monnen an yo lè l. Itilize pwop to yo ki pou chanje lajan an, toujou lajman pi wo ke to yo ki pou mache a. Komèsan yo avanse trè souvan kom rezon ouswa prêtèks lefètke si yo pa mete to pa yo a pi wo ki pou chanj lan, yo pap ka anmezi pou renouvle anplen estòk yo a sizanka kote to yo ki pou chanj lan sou mache a efektivman ta ogmante.
 Wikimedia Commons genyen dokiman medya, imaj, video sou :
|
Nòt ak Referans
[modifye | modifye kòd]- ↑ Kramer 1988, p. 52–55
- ↑ Sesil Michel, korespondans ki pou machann Kanish la aktou nan debi ki pou IIe milènè a av. J.-K., edisyon ki pou Sèf, 2001