आइसलँड
देवनागरी
|
|
ह्या देशाचें दुसरें नांव लिव्देदिल्द इस्लांत, उत्तर अटलांटिक म्हासागरांत युरोपाचे वायव्य दिकेक आशिल्लो जुंवो आनी प्रजासत्ताक राश्ट्र. अक्षवृत्तीय विस्तार 63˚ 24’ ते 66˚ 33’ उत्तर. उत्तर आनी दक्षिणेवटेनचे जुंवे धरून 63˚ 19’ उत्तर ते 67˚ 10’ उत्तर. रेखावृत्तीय विस्तार 13˚ 30’ ते 24˚ 32’ अस्तंत-उदेंत अस्तंत लांबाय सुमार 480 किमी. दक्षिण उत्तर रुंदाय सुमार 300 किमी. क्षेत्रफळ 1,03,100 चौ. किमी. लोकसंख्या 2,29,187 (1980). हें राश्ट्र ग्रीनलँडचे आग्नेयेवटेन सुमार 290 किमी. आनी स्कॉटलंडचे वायव्येवटेन 800 किमी. पयस आसा.
President : Guðni Th. Jóhannesson
भूंयवर्णन
[बदल]आइसलँड हो ज्वालामुखी फुटून तयार जाल्लो जुंवो. हांगा हिमयुगांतल्या घडणुकांचे बरेचशे अवशेश मेळटात. नैऋत्य दर्या देगेवेलो आनी कांय दर्यांचो वाठार सोडल्यार हेर सगळो जुंवो दोंगरांनी आनी पठारांनी भरिल्लो आसा. हाची सरासरी उंचाय 700-800 मी. आसा. सुमार 12% वाठार हिमन्हंयानी आनी हिममळांनी भरला. आग्नेयेवटेनचो हवानादाल्सहनूकर (2,119 मी.) सगळ्यांत उंच दोंगर, जाल्यार हांगाच आशिल्लें वाल्नायकूत्ल हें सगळ्यांत व्हड (7,547 चौ. किमी.) हिममळ, आइसलँडाचो 11% वाठार लाव्हारसाक लागून तयार जाला. सद्या हांगा सुमार शंबरांपरस चड जागृत ज्वालामुखी आसात. 1783 वर्सा स्काप्तार हांगां, 1918 त कटला हांगां, 1934 त हवानादाल्सहनूकर जाल्यार 1947 आनी 1970 त हेक्ला हांगा फुटिल्ल्या ज्वालामुखींक लागून बरेंच लुकसाण जालें. गरम उदकाचे झरे, तळीं, ल्हान व्हड धबधबे हांगा सांपडटात. हिममळां आनी भितल्लो उसू पडिल्लो वाठार हाकालागून आइसलँडाचो सुमार 75%वाठार लोकवस्तीक फावसारको ना. दर्यादेग सुमार 5,970 किमी. खरवतीवरी तोंका आशिल्ली आनी फातरांनी आसा. आइसलँडांतल्यो न्हंयो जरी ल्हान आनी येरादारीक उपेगी नासल्यो तरी त्यो वीज तयार करपाक उपेगी पडटात.
उत्तर धुववृत्तालागीं आसूनलेगीत गल्फ प्रवाहांक लागून आईसलँडचें तापमान शिंयाच्या दिसांनी चड सकयल देंवना. शिंयाळो व्हड आनी गीम उण्या काळाचो आसता. रेक्याव्हीक ह्या राजधानीच्या शारांत तापमान -1˚ से. ते 11˚ से. मेरेन आसता. पूण हांगाचें हवामान सादारणपणान आस्थिर आनी सदांच बदलपी आसता. धुकें, वारें आनी पावस ह्यो हांगा सामक्यो सदांच्योच गजाली. पूण जोगलां आनी वादळां येवप ह्यो गजाली हांगा अणभवाक येनात. वर्सांतल्यान सुमार 85 सेंमी. पावस पडटा. कांय वाठारांनी मात पावस सामकोच उणो आसा.सामके उत्तरेवटेनच्या जुंव्यांचेर रातचो मध्यान्येचेर सूर्य दिसता. आइसलँडांत व्हडली वनस्पत सांपडना. शेळो, तण, आनी ल्हानसान झोंपां हीच हांगाचीं मुखेल वनस्पत. अॅश, बर्च, अॅस्पेन आनी विलो हीं झाडां कांय सुवातींनी दिसतात. रानवटी फुलांच्यो सुमार 400 जाती हांगा दिसून येतात.
पोशिल्ल्या जनावरांमदीं मेंढरां, बोकड्यो, घोडे, गाय हीं मुखेल आसात. गोरवां पोसप हो हांगाच्या 16% लोकांचो वेवसाय जावन आसा. रानवट मोनजातीमदीं खोकड ही मूळ हांगाची. 18 व्या शेंकड्यासावन रेनडीयर हांगा आयलो. भांगराकोराचो प्लव्हर, कर्ल्यू, हांयस, किरा, हंस, गीज हीं हांगाचीं मुखेल सुकणीं. टार्मिगन बर्ड आनी आयडर डक हीं सवणीं अर्थीक नदरेंतल्यान म्हत्वाचीं आसात. आइसलँडच्या न्हंयांनी सॅमन आनी दर्यांत कॉड, हॅडॉक, हॅलिबट, हेरिंग ह्या तरांचें नुस्तें मेळटा. देवमाशासारकेंय नुस्तें हांगा दिश्टी पडटा.
इतिहास
[बदल]पूर्विल्ल्या काळांत ग्रीक आनी रोमन हांकां जरी आइसलँडाची म्हायती आशिल्ली तरी णवव्या शेंकड्यामेरेनचो इतिहास सांपडना. नॉर्वे देशाचो इंगोल्फर आरनॉरसन हाणें 874 वर्सा हांगा पयलो राबितो केलो. ताचे उपरांत नॉर्वे, स्कॉटलंड, आयर्लंड, ऑर्कनी, शेटलंड आनी हॅब्रिडीझच्यान लोक येवन हांगा रावपाक लागले.
व्हायकिंग राजांचे एकतंत्री राजवटीचो वायट अणभव घेतिल्ल्या वसाहतींतल्या लोकांनी 930 वर्सा उमरावशायेचे बुनयादीचेर लोकांचें शासन हाडपाचो यत्न केलो. तांणी सगळ्या वसाहतींचे 36 वांटे केले आनी दरेक वांट्याचेर ‘ गोडार ’ म्हळ्यार मुखेल्याक नेमलो.
वर्सांतल्यान दोन सप्तकां थींग व्हेटिलर हांगा समेस्त जमात-मुखेल्यांची परिशद जाताली. हे परिशदेक ‘ आल्थिंग ’ अशें म्हणटाले. आजूय आइसलँडांतल्या संसदेक ‘ आल्थिंग ’ अशेंच म्हणटात. आल्थिंगाक कायदे करपाचे आनी न्याय दिवपाचे अधिकार आशिल्ले.
ह्या तेंपार एरिक द रेडच्या मुखेलपणाखाला आशिल्ली ग्रीनलँडची वसाहत आनी ताचो पूत लेव्ह एरिकसन हाणें लायिल्लो अमेरिकेचो सोद बरोच म्हत्वाचो आसा. हाचें वर्णन आइसलँडच्या सागा ह्या साहित्यप्रकारांत सांपडटा.
11 व्या शेंकड्याचे सुर्वेक नॉर्वेचो राजा ओलाफ त्रिंग्वेसॉन हाच्या यत्नांक लागून आइसलँडान किरिस्तांव धर्म आपणायलो. पूण तेराव्या शेंकड्यामेरेन हांगा पोरन्या धर्म शिकवणीचो प्रभाव आशिल्लो. पोरन्या नॉर्स साहित्यांत हाचें बरेंच वर्णन आसा. गोडारांनी धर्माचें मुखेलपण स्वताकडेन दवरपाखातीर बरेच यत्न केले. कांय काळान धर्मसंस्थेचें म्हत्व वाडोवन धर्मगुरूनीं मुखेल्यांक बागोवपाचे यत्न केल्ल्यान देशभर झुजां पेटलीं. पूण तेराव्या शेंकड्यांत आइसलँड पुरायपणान नॉर्वेच्या शेकातळा गेल्ल्यान धर्मगुरु-मुखेली हांच्यामदलीं झगडीं बंद जालीं. नॉर्वेच्या शासनाखाला देशभर वायट परिस्थिती निर्माण जाल्ली आसतना 1380 वर्सा नॉर्वे आनी आइसलँड हे दोनय देश डेन्मार्कच्या शेकातळा गेले. फुडले तीन-चार शेंकडे आयर्लडाक कितल्याशाच अरिश्टांक तोंड दिवचें पडलें. ज्वालामुखींचे प्रमाण बरेंच वाडलें. प्लेग सारकिल्या रोगाक लागून सुमार 50% लोक काबार जाले. नुस्त्याच्या वेपाराचीं सूत्रां डेन्मार्काकडे गेल्ल्यान बरेंच अर्थीक लुकसाण जालें. युरोपांतल्या धर्म-सुदारणेचे चळवळीच्या प्रभावान आइसलँडान ल्यूथरचीं तत्त्वां आपणायलीं आनी कांय काळान धर्मीक मळावेलें फुडारपणय डेन्मार्कच्या राजाकडेन आयलें.
फ्रेंच राज्यक्रांती आनी आइसलँडच्या पूर्विल्ल्या साहित्याच्या अभ्यासांतल्यान 19 व्या शेंकड्यांत हांगा राश्ट्रीयत्वाची कीट पेटली. योन सिगर्थसॉन (1811-79) हाच्या फुडारपणाखाला आइसलँडचे स्वतंत्रताय चळवळीक नेट आयलो. हाचो परिणाम म्हूण 1843 वर्सा डॅनिश राज्यकर्त्यांक पोरन्या आल्थिंगचेर बारिकसाणीन विचार करचो पडलो आनी 1874 वर्सा आइसलँडाक संविधान आनी भितरल्या शासनाची स्वतंत्रताय मेळ्ळी. फुडें 1918 वर्सा ह्या देशाच्या पुराय स्वतंत्रतायेक मान्यताय मेळ्ळी आनी पंचवीस वर्सांखातीर डेन्मार्कच्या राजाकडेनच राजपद दिलें.
पयल्या म्हाझुजांज आइसलँड तटस्थ रावलो. पूण दुसऱ्या म्हाझुजांत जर्मनीन नॉर्वे-डेन्मार्काचेर घुरी घाल्या उपरांत इंग्लंडान हांगा आपलें सैन्य धाडलें. हे गजालीचो आइसलँडान निशेध केलो. पूण झूज सोंपल्या उपरांत आपलें सैन्य फाटीं घेवपाचें उतर इंग्लंडान दिल्ल्याकारणान हो वाद पेटूंक पावलो ना. फुडें 1941 वर्सा इंग्लंडाचे सैन्य काडून हांगा अमेरिकेचें सैन्य दवरलें. 1946 त आइसलँडाक संयुक्त राश्ट्रांचें सभासदपद मेळिल्लें. 1948 त हो देश नाटो संघटनेक मेळ्ळो.
1918 कबलातीची मुदत सोंपतकच आइसलँडान स्वतंत्र प्रजासत्ताकाची घोशणा केली आनी 17 जून 1944 दिसा थींगव्हेटिलरच्या आल्थिंगान स्वेन ब्यर्न सॉन हाची अध्यक्षपदाचेर नेमणूक केली. 1952-68 मेरेन आस्गेसंसान आनी 1968 आनी परत 1972 वर्सा डॉक्टर क्रिस्त्यान एल्दयार्न अध्यक्ष म्हूण वेंचूनर ही पयली बायलमनीस वेंचून आयली.
राज्यवेवस्था
[बदल]आइसलँड प्रजासत्ताकाचें राज्य 1944 च्या संविधानाप्रमाण चलता. अध्यक्ष राश्ट्राचो मुखेली आसता. ताची वेंचणूक प्रौढ मतअधिकाराच्या तत्वाप्रमाण दर चार वर्सांनी जाता.तो पंतप्रधानाची नेमणूक करता. आल्थिंगची बसका चालू नासता तेन्ना ते स्वतंत्रपणान कायदेय करूंक शकतात. पंतप्रधान आपलें मंत्रीमंडळ थारायता. मंत्रीमंडळाच्या धोरणांप्रमाण शासन चलता.आल्थिंग ही संसद दोन घरांनी भरता. हिच्या साठ सभासदांतले 49 जाण चार वर्सांखातीर प्रतिनिधीत्व पध्दतीन वेंचून येतात. उरिल्ले इकरा जागे दरेका पक्षाक मेळिल्ल्या मतांच्या प्रमाणांत वांटून दितात. हे साठ सभासद आपल्यामदल्या 1/3 सभासदांची वयल्या घराचे सभासद म्हूण वेंचणूक करतात. हेर सगळे सकयल्या घराचे सभासद उरतात. अर्थीक सोडून हेर खंयचींय विधेयकां खंयच्याय सभाघरांत चर्चेखातीर येतात. अर्थसंकल्प मात दोनय घरांच्या संयुक्त बसकेमुखार चर्चेखातीर येता.
शासन सोंपें जावचें म्हूण आइसलँडचे 16 प्रांत केल्यात. दरेक प्रांताचो कारभार लोकांनीं वेंचून दिल्लो आनी शासनान नेमणूक केल्लो शेरीफ चलयता. व्हडल्या शारांचो कारभार नगरपालिकांकडेन आसता.
आइसलँडाकडेन स्वताची राखणेदळां नात. फकत दर्यादेगेची आनी नुस्तें मारपाच्या हक्कांची राखण करचेखातीर राखणेदळ आसा. प्रांतीय न्यायमंडळ आनी तांचेवेलें देशांतलें सगळ्यांत उंचेलें न्यायालय अशी न्यायवेवस्थेची पध्दत आसा. आइसलँडांत मर्णाची ख्यास्त ना.
अर्थवेवस्था
[बदल]हांगा खनिज संपत्ती चडशी ना. लिग्नायट, गंधक आदी थोड्या प्रमाणांत मेळ्ळीं तरी तीं अर्थीक नदरेंतल्यान म्हत्वाचीं नात. हांगाची फकत 0.5% जमीन शेतवडीखातीर उपेगी पडटा. सुमार 20% लोक शेतवेवसायांत आसात. शेतवडीच्या मळार यंत्रांचो बरोच उपेग जाता. बटाट, सलगम, तण ही हागांची मुखेल पिकावळ. गरम झऱ्यांच्या पालवान ‘ हॉट हावस ’पध्दतीन फुलां, फळां आनी भाज्यांते उत्पादन करतात. गोरवां पोसप चडशा शेतकारांक फायद्याचें पडिल्ल्यान तणाच्या पिकाक हांगा म्हत्व आसा. चडशे शेतकार गायो, घोडे, कुकडां आनी फर मेळच्याखातीर हेर मोनजात पोसतात. दूद आनी मांस थळाव्या लोकांपुरतेंच जाता.
व्हड प्रमाणांत चलपी हांगाचो मुखेल वेवसाय म्हळ्यार नुस्तेमारी. देशाचो आकार आनी लोकसंख्येचो विचार केल्यार आयर्लंडचे लोक हेर युरोपीय देशांपरस चड नुस्तें मारतात. वर्साक सुमार 500 देवमाशे हांगा मेळटात. लागसुल्ल्या देशांक ताजें नुस्तें निर्यात करतात. जाल्यार पयसुल्ल्या देशांनीं सुकयल्लें आनी डब्यांनी बंद केल्लें नुस्तें व्हड प्रमाणांत निर्यात जाता. रशिया,अमेरिका आनी इंग्लंड हीं हांगाच्या नुस्त्याचीं मुखेल गिरायकां जावन आसात. कड्डणां, हेर खाणां, यंत्रां, येरादारीचीं साधनां सारकिल्ल्यो वस्तू अमेरिका, ब्रिटन, रशिया आनी उदेंत जर्मनींतल्यान आयात जातात. देशांत वापरपाखातीर जाय आशिल्ल्यो ल्हान सान वस्तू, देखीकः कपडे, पायतणां, रंग, शाबू, मिठाय, प्लास्टीकच्यो वस्तू हांगाच तयार जातात.
देशांतल्या धबधब्यांचो उपेग करून वीज निर्मणी केल्या. हे वीजेचेर रेक्यव्हीक हांगाचो साऱ्याचो कारखानो आनी आक्रोनेस हांगाचो शिमीटाचो कारखानो ह्या सारके बरेच कारखाने चलतात.
आइसलँडांत रेल्वे नात. 11,137 किमी. परस चड लांबायेचे रस्ते आसात. रेक्याव्हीक हांगा आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. नुस्तेमारीच्या धंद्याक लागून बोटी बांदपाच्या आनी उदकांतल्या येरादारीच्या वेवसायाक म्हत्व आयलां. क्रोन (भोववचन-क्रोनर) हें हांगाचें चलनी नाणें.
लोक आनी समाजजीण
[बदल]आइसलँडचे लोक चडशे स्कॅडिनेव्हियन वंशाचे आसात. ते ऊंच, बळीश्ट आनी निळ्या दोळ्यांचे आसतात. धर्मान हांगाचे 96% लोक इव्हांजलीकल ल्युथरन पंथाचे आसात. हांगा 100% साक्षरता आसा. 7 ते 15 वर्सांमेरेन शिक्षण सक्तीचें आसता. रेक्याव्हिक हांगा विश्वविद्यालय आसा. ह्या देशांत व्हडीं चलवप, शेतवड, संगीत, नृत्य, नाट्य,अश्यो तरेकवार शिक्षण दिवपी शिक्षणसंस्था आसात. एका काळार हांगा बारीक जोर आनी कुश्ठरोगाचें प्रमाण बरेंच आशिल्लें. पूण आतां भलायकेच्या मळार उदरगत जाल्ल्यान हे रोग दिसून येनात. गिरेस्त आनी गरीब हांच्यामदीं चड खर फरक दिसून येना. लोकसंख्या वाडोवपाचे नदरेंतल्यान तांचे यत्न चल्ल्यात. रेक्याव्हीक हांगा देशांतलें सगळ्यांत व्हडलें ग्रंथालय आसा.
भाशा आनी साहित्य
[बदल]आइसलँडची भाशा मूळ नॉर्स लोकांनी हांगा हाडली. अस्तंत नॉर्वेची ती पयलीं एक बोली आशिल्ली. आयजुय ती त्याच रुपांत तिगून आसा. आइसलँडचे साहित्य बरेंच समृध्द आसा आनी हे भाशेंतल्या पोरन्या ‘ सागा ’ प्रकारचो प्रभाव युरोपिय साहित्यांचेर बरोच जाल्लो दिसून येता. आयच्या काळांतय आइसलँडचे लेखक काव्य-कथा, नाटक, कादंबरी ह्या मळांचेर जगाच्या साहित्यांत मोलादीक भर घालीत आसा. 1955 वर्सा हांगाचो साहित्यिक हाल्डोर लाक्सनेस हाका नोबेल इनाम फाव जालें.
खेळ, हेर कला आनी म्हत्वाचीं थळां
[बदल]कुस्ती हो हांगाचो राश्ट्रीय खेळ. हँडबॉल, सॉकर, बास्केटबॉल, बर्फावेलो खेळ आनी व्यायामाचे हेर प्रकार हांगाच्या लोकांमदीं बरेच आवडीचे जावन आसात. सगळ्या भुरग्यांक पेंवपाक येवप कायद्यान सक्तीचें आसा. गरम उदकाची तळीं गांवांगांवांनी सांपडटात. बुध्दीबळ होय खेळ लोकांमदीं बरोच रिगला. संगीत, नाटक, नृत्य आनी विंगड विंगड कलांचेर युरोपीय प्रभाव आसा. एइनांर योनसॉन (1874-1954) हो नामनेचो शिल्पकार हांगा जावन गेलो. शास्त्रांच्या विंगड विंगड शाखांभितरय आइसलँडच्या लोकांनी नामना मेळयल्या.रेक्याव्हीक, आक्रानेस हीं उद्येगीक बंदरां, आकूरेरी, हाफ्नारफ्यर्दर हीं शारां पळोपासारकीं आसात. गरम उदकाच्यो झरी, बर्फावेले खेळ ह्या सारक्या गजालींक लागून जगांतले बरेच पर्यटक हांगा येतात.